ДАУЫССЫЗДАРДЫҢ ТҮСІП ҚАЛУЫ.

таххар, вунна. Алайда, чуваш тілінде қ осарланғ ан дауыссыздардың жиі айтылатыны-тү бір мен қ осымша шегінде. Оларды алдың ғ ы топтан бө ліп, белгілі дә режеде морфологиялық мә н алғ ан қ ұ былыс деп қ арауғ а болар еді. Чуваш тілінің мамандары дауыссыздардың қ осарлануының мына тә різді тү рлерін кө рсетеді: 1. Екі буынды зат есімдердің ілік, барыс септікте қ осар дауыссызбен айтылуы: ваййан

(ойынның ), сассен (пышақ тың ), куллен (кө лдің ), ваййа (ойынғ а),

сессе (пышақ қ а), кулле (кө лге); 2. Сондай сө здер тә уелдік жалғ аумен (ү ш жағ ы да), кө птік жалғ аумен келгенде: саввам (менің ә нім), савву (сенің ә нің ), савви (оның ә ні), савмавар (біздің ә німіз): 3. Дауыссыз не қ ысаң дауыстығ а аяқ талғ ан сын есімдер мен салыстырмалы шырай- рах тұ лғ асымен келген сын есімдер тә уелдіктің ІІІ жағ ы и қ осымшасы жалғ анғ анда: пысақ (ү лкен), пысақ хи (сол ү лкен), ла-

йахрах (жақ сырақ )- лайахраххи (сол жақ сырақ, сол тә уірлеу);

4. Тә уелдіктің ІІІ жағ ы- и қ осылғ анда мына тұ лғ алардың соң ғ ы дыбысы қ осарланады: осы шақ есімшесі- акан (екен)- сыракан (жазушы)- сыраканни; келер шақ есімшесі- ас (ес), оның болымсыз тү рі мас (мес), пулас (болар болатын), пуласси, пулмас (болмас, бол-

майтын), пуласси. Ө ткен шақ есімшесінің болымсыз тү рі- ман (мен)- варанмен (оянбас, оянбайтын), варанманни; 5. Осы шақ кө пше ІІІ жақ та барлық етістіктер қ осар с дауыссызымен айтылады. (Болымды тү рде де, болымсыз тү рде де); пуранассе (тұ рады, тіршілік

етеді), пуранмассе (тұ рмайды), щухашлассе (ойлайды), шуваш-

ламассе (ойламайды), хепертемессе (қ уанбайды); 6. Жекеше, кө пше, ІІ жақ та ө ткен шақ етістіктері қ осарланғ ан т дыбысымен айтылады:

сапасаттам (соғ ысты), осы шақ та айтылғ ан қ алау рай етістіктері де т дыбысымен айтылады: пуслаттам (мен бастар едім); 7. Малла (мелле)есімше тұ лғ асы барлық уақ ытта қ осарланғ ан л дыбысымен

айтылады; бағ ытты білдіретін бірсыпыра ү стеулер де қ осарланғ ан л дыбысымен айтылады; келелле (ү йге қ арай), хуланалла (қ алағ а қ арай), ялалла (деревняғ а қ арай), лерелле (солай қ арай), вараралла

(отызғ а қ арай), ситмелелле (жетпіске қ арай), купталла (осылай қ арай)т. б. Бұ лардың бә рі барыс септігі негізінде қ алыптасқ ан ү стеулер; 8. Жинақ тық сан есімдерден жасалғ ан ү стеулер қ ұ рамында тү бірдегі дауыссыз қ осарланады: печчен (жалғ ыздап), икке (екеу-

леп), виссен (ү шеулеп), таваттак (тоғ ыздап), вуннан (ондап).

Бұ л айтылғ андар чуваш тілінде тү бір мен қ осымша негізінде немесе

қ осымшаның ә серімен тү бірде болатын дауыссыз дыбыстардың қ осарлануының негізгі тү рлері ғ ана. Бұ лардың бә рі белгілі бір фонемалық тұ лғ алармен байланысты болып, сол морфеманың дыбыстық айырмашылығ ы ретінде ұ ғ ынылады.

«СЫНА» ДАУЫССЫЗДАР. Тү ркі тілдерінде дауыссыздардың екі дауысты арасында «сына» ретінде қ олданылуы біршама кең тарағ ан қ ұ былыстардың қ атарына жатады. Ә рине, кез келген дауыссыз мұ ндай позицияда қ олданыла алмайды. А. М. Шербак «сына» ретінде қ олданылатын дауыссыздар деп мыналарды кө рсетеді: р, ш, с, й, И сына дыбысының қ олданылуы кө не тү ркі тілінде кө рсетеді. Ол тіл-

де жің ішке дауыстыдан басталғ ан сө здердің қ ұ рамында жің ішке дауыстыдан бұ рын й сына дауыссызы айтылғ ан. Қ азіргі тілдердің ішінде бұ л жү йені одан гө рі дамытқ ан тіл-қ арашай тілі. Кө не тү ркі тілінде й сынасының қ олданылуын мына сө здерден кө реміз:

йумуртқ а (бірсыпыра алтай тілінде умуртқ а, умуқ та), йығ ач, йам-

рақ (сү йікті), йем (ем), йығ ла (жыла), йыра (қ ашу, ыра қ ашу), йіг (ауыру), йідіз (биік), йіл (іл, ілу), йінічке (жің ішке). Қ арашай тілінде:

йешік (елік), йө гіз (егіз), йү ч (ү ш), йетгйө р (ө ткір), йү й (ү й), йуренир (уйрену), йер (ә р). Қ арашай тілінде й сынасының айтылатын орны тек сө здің абсолют басы ғ ана емес, сө здің орта шенінде ерін дауыстылардың алдында да айтылады: сйоз; гагауз тілінде: йем (ем, емшек ем), йең (ең, ең алды), йү рк (ү рк, ү рку). Қ арақ алпақ тілінде (қ азақ тілінде де) сына й дыбысы е, о, ө дыбыстарының алдынан естіледі. И сына дыбысы басқ а тү ркі тілдерінде кездеседі. Бұ л ың ғ ыйда оғ ыз тілдеріндегі сө з ішінде й дыбысының қ олданылуын айту керек. Мысалы, тү ркі тілінде йазмайыныз (жазбаң ыз)- йаз-ма-й-ының, бабайы (ә кесі)- баба-й-ы т. б. Бұ ғ ан қ оса, ол тілдерде осы шақ есімше тұ лғ асы – йор тү рінде й- мен айтылатындығ ын қ осу керек. Осындай із ескі тү ркі (орта ғ асыр)тілінде болғ ан: сайрайур (сайрайды)- сайра-й-ур, сө злейур (сө йлейді)- сө йлей-ур т. б.

Р, ш дыбыстарының сына ретінде қ олданылуы кө біне топтау сан есімдерінің қ ұ рамында, тү бір мен қ осымша шегінде екі дауыстының

арасында (дауыстығ а аяқ талғ ан тү бір мен дауыстыдан басталатын қ осымша арасында) болады: орта тү ркі тілінде- іккірер (екеуден), алтырар (алтаудан), татар тілінде-ікішер (екеуден). Ұ йғ ыр тілінде- р

дыбысы дауыстығ а аяқ талғ ан сө зге тә уелдік жалғ ау жағ ынан айты-

лады: тохо-р-ум (тауығ ым), дү ниары (дү ниесі). С дыбысының сына ретінде қ олданылуы тү бір мен жалғ аудың арасы. Бұ л кө бінесе, қ азақ

тіліндегі сияқ ты, тә уелдіктің ІІІ жағ ынан кездеседі: бала-с-ы.

ДАУЫССЫЗДАРДЫҢ ТҮ СІП Қ АЛУЫ.

Тү ркі тілдері сө з ортасындағ ы қ, ғ, к, г дауыссыздарын айту-айтпауына қ арай ө зара жіктеледі. Кө не дә уірде жазылып, бізге жеткен ескерткіштер тілінде кө рсетілген дауыссыздарды сө з ортасында қ олдану ә деттегі норма, қ алыптасқ ан қ ұ былыс екенін кө руге болады. Алайды, қ азіргі тү ркі тілдерінің едә уірі ол заң дылық ты жоғ алтқ ан. Бұ л топқ а оғ ыз,

қ арлұ қ жә не қ ыпшақ тілдерін жатқ ызуғ а болады. Мысалы: қ азақ -

керек, ө збек- керак, татар- кирек, тү рікмен- герек, кө не тү ркі тілі кер-

гек, қ азақ - қ ұ лақ, кө не тү ркі тілі- қ ұ лқ ақ т. б.

Алайда, мұ ндай қ ұ рамды сө здердің басым кө пшілігін Сібір мен Алтай маң ына орналасқ ан тү ркі халық тары сақ тап айтады. Оғ ыз тілдерінде аталғ ан дыбыстардың айтылуы тү бір сө здерге ғ ана емес, қ осымшаларғ а да таралғ ан. Оғ ыз, қ ыпшақ тілдеріне ортақ болып келетін ө ткен шақ есімшесі оғ ыз тілдерінде қ -г дыбысы тү сіріліп ан-ен тү рінде дыбысталады. Сол сияқ ты, қ -г дыбыс-тарының сақ талу, сақ талмауына қ арай тү ркі тілдерінде барыс септіктің екі тү рі қ алыптасқ ан: «солтү стік варианты» деп қ аралатын қ а-ке, ғ а-ге жә не «оң тү стік варианты» деп қ аралатын а-е ( ат-қ а, ат-а) т. б. Осы ө згерістің нә тижесінде кө не тү ркілік қ ы-кі,

ғ ы-гі қ имыл есім тұ лғ асы солтү стік - батыс тілдерінде у тү рінде қ алыптасқ ан, қ имыл есімнің (кейде тұ йық рай) жаң а тұ лғ асын қ алыптастырады: ал-ғ у, бер-гу-бер-у т. б.

Сө з соң ындағ ы қ, ғ, к, г дауыссыздары тү ркі тілдерінің кө пшілігінде тү сіп қ алғ ан: элліг-элли-елу, атлығ -атлы-атты, сарығ -сары т. б.

Бұ л позицияда тү рікмен, ә зірбайжан тілдерінде ғ, г дыбыстары сақ талып қ алғ ан. Сө з соң ындағ ы ғ, г дыбыстарының қ азіргі тү ркі тілдерінде ә р тү рлі кө рініске ие болғ андығ ы белгілі факт. Ондай ө згерістің негізгі тү рлері мына тә різді болып келеді. Сө з соң ында кө не тү ркілік ғ, г қ азіргі қ ыпшақ тілдерінде у, кейде й- ге, жеке сө здер қ ұ рамында қ атаң дап қ - ғ а айналса, алтай тілінде й жә не ұ зағ ырақ дауыспен айтылатын й, (тү рік, тү рікмен, ө збек, ұ йғ ыр тілдерінде қ атаң дау естілетін ғ жә не у, в тә різді о, у дыбыстарынан соң, хақ ас тілінде ғ, (г) болып естіледі. Осы ізбен кө не тү ркілік тағ, суғ сө здері аталғ ан тілдерде мына сипатта дыбысталады:

алтай- тағ, қ азақ - тау, қ ырғ ыз- тоо, тү рікмен- дағ, ө збек- тоғ, хакас- тағ,

чуваш- ту, алтай- су, қ азақ - су, қ ырғ ыз- су, тү рікмен- дув, ө збек- сув,

хакас- суғ, чуваш- шыв: сө йтіп сө з соң ында ғ, қ, г, к дыбыстары бірсыпыра тілдерде сақ талмай, тү сіп қ алғ ан, кейбір тілдерде ғ ана сақ талғ ан. Сонымен қ атар ғ, г дыбыстары ә р тү рлі ө згеріске де ұ шырағ ан.

Сө з қ ұ рамында тарихи тұ рғ ыдан тұ рақ сыз болып, кө біне тү сіп қ алатын дауыссыздар р, л, н ү нді дауыссыздары. Қ азіргі тү ркі тілдерінің ішінде қ арашай, балқ ар тілдерінде н дыбысының тү сіп қ алуы ол тілдердегі жіктелу жү йесінің қ алыптасқ ан заң дылығ ына

айналғ ан: мен чабақ қ ыма (н), сен чабақ қ ыма (н), бірақ сұ раулық шылауы мы жалғ анса, мен чабақ қ ы-ман-ы? (мен балық шымын ба? ). Кө не, жаң а тү ркі тілдерінде белгілі шылау сө здің бірлен біле тү рінде екі вариантта айтылуы да н дыбысының тұ рақ сыздығ ынан, Тү сіп қ алуғ а ың ғ айланғ ан екені айқ ын. Ал, III жақ тә уелдік жалғ ау кө пшілік тү ркі тілдерінде септелген уақ ытта н дыбысымен айтылады: атасы-ата-сын-да. Тү ркологияда таралғ ан болжам бойынша, жалғ аудын алғ ашқ ы сипаты -ын, сын тү рінде болғ ан, сө з соң ында-ғ ы н тү сіп қ алуынан барып в, сы варианттары қ алыптасқ ан. Н дыбысы сө з ішінде, келесі аффикстің алдында сақ талса керек: ата-сын-да, бірақ ата-сы. Л дыбысының тү сіп қ алу қ ұ блысы қ азіргі тү ркі тілдерінен де, тү ркі тілдерінің даму тарихында да кездеседі. Дегенмен, л дыбысының тү сіріліп айтылуы, негізінен қ ыпшақ тілдеріне тә н қ ұ былыс екенін айту қ ажет. Башқ ұ рт, татар тілдерінде китер (кил-тер), тутыр (тул-тыр), утыр (ул-тыр). Бұ л етістіктің л мен айтылатын варианты жоқ: буһ а (бул-һ а ), буғ ас (бул-һ ас болғ ан соң ), қ ара-қ алпақ тілінде: боса (болса), қ аса (қ алса) т. б. Қ азақ тілінде бұ л қ ұ блыстың кең жайылғ андығ ы соншалық, кейбір сө здер қ азіргі сө йлеушілер ұ ғ ымында л дыбысынсыз қ алыптасып кеткен: ә кел (алып кел), апар (алып бар), боса (болса), қ ап қ ойғ ан (қ алып қ ойғ ан), ә пер (алып бер) т. б. Оғ ыз, қ арлұ ғ тілдерінде де л дыбысының тү сіп қ алуы кездеседі. Бірақ ол тілден бұ л қ ұ былыс, қ ыпшақ тілдеріндегідей кең жайылғ ан емес. Р дыбысының тү сіріліп айтылуы кө не дә уірінде-ақ қ алыптаса бастағ ан қ ұ былыс. Бірле шылауы X-XI ғ асырларда екі тү рлі айтыла бастағ ан: бірле біле, бірі р дыбысымен, бірі ондай дауыссыз қ олданылғ ан. Қ азіргі қ азақ тілінде, басқ а да тү ркі тілдерінде айтылатын келер шақ тұ лғ алы – ады р дыбысының тү сіп қ алуының нә тежиесінде барып қ алыптасқ ан: ала-дырду (ала-дур – ала-ды) ал-ады. Қ ыпшақ тілдерінде қ олданылатын е кө мекшесі етістігі р дыбысының тү сіп қ алуынан осы сипатта қ алыптасып кеткен. Қ ұ мық тіліндегі кө птік жалғ аулар (лар) зат есімде септелгенде ілік, табыс, барыс септіктерінде р дыбысы тү сіп қ алады; йоллар, йолла-ны, йолла-ғ а. Қ арашай, балқ ар тілдерінде кө птік р дыбысынсыз қ алыптасқ ан; ла-ле. Р дыбысының тү сіп қ алуы қ азіргі тү ркі тілдерінің кө пшілігінде кездеседі. Алайда, тү ркі тілдерінің бә рінде бұ л жү йені заң дылық деп қ арауғ а келмейді. Бір тілде р дыбысымен айтылатын сө з, екінші тілде дыбыссыз қ олданылады; қ азақ тілінде – арыстан, оң тү стік-батыс тілдерінде – асла, қ азақ тілдерінде – орта, якут тілінде – отто, қ азақ – қ ұ рдас, ұ йғ ыр тілінде – қ ұ даш, кө не тү ркі тілдерінде – қ ұ ртғ ар, қ ыпшақ тілінде – қ ұ тул, тү ркі тілінің диалектісінде – гө дум, басқ а тү ркі тілдерінде – кө рдім, гө рдім, сол тілде апа, кө пшілік тілдерде – арпа, башқ ұ рт тілінде – тоғ ан, қ азақ тілінде – тұ рғ ан т. б. Бұ л фактілер р дыбысын тү сіріп айту белгілі бір аймақ пен шектелмейтіндігін бұ л тү ркі тілдеріне ортақ, бірақ бірде-бір тілде жү йеге айналмағ ан қ ұ былыс екенін кө рсетеді.

Дауыссыздардың ассимиляциясы

Дауыссыз дыбыстардың ассимиляциясы мен диссимиляциясы туралы негізгі мә лә меттер дауыссыздардың жеке топтары мен тү рлері жайында ә ң гіме болғ анда айтылады. Бұ л жерде жеке тү ркі тілдерінде кездесетін кейбір ерекше қ ұ былыстар жө нінде қ ысқ аша мағ ұ лмат беру кө зделеді. Дауыссыздардың жоғ арыда ә ң гіме болғ ан топтарының ішінде қ атаң жә не ұ ян болып жіктелетін тү рі ассимиляция мен диссимиляция қ ұ былыстарына тығ ыз байланысты. Ө йткені, ассимиляция (немесе дауыссыздардың ү ндесу заң дылығ ы дыбыстардың белгілі бір фонетикалық ерекшелік бойынша бір-бірімен не ілгері қ арай (прогресшіл ассимиляция), не кейін қ арай (регрес-шіл ассимиляция) ү йлесу болып табылады. Нақ осындай ү ндесуге, ү йлесуге тү сетіндер, егер кейбір тілдерде кездесетін еріндік дыбыстардың ү ндесуін еске алмасақ, жоғ арыда айтылғ ан қ атаң дауыссыздар мен ұ ян дауыссыздар. Бұ л қ ұ былыстың дауыстылардың ү ндесуінен басты ерекшелігі – дауыссыздардың ү ндесуі қ атаң айтылғ ан екі дыбысқ а ғ ана жайылады да, сө з қ ұ рамындағ ы басқ а дауыссыздарғ а ә сер ете алмайды. Дауыссыздардың ассимиляциясы тү ркі тілдерінің сө здің шық қ ан тегіне қ арамай, қ атаң сақ талып отырады. Бұ л жерде осы заң дылық тың дауыстылардың ү ндесу заң -дылығ ынан тағ ы бір ү лкен ерекшклігі кө рінеді. Сырттан, басқ а тілдерден енген сө здер дауыссыздар ассимиляциясына тү гел ың ғ айласа отырып, дауыс-тылар заң дылығ ына бағ ына бермейді. Мысалы, тү ркі тілінднгі ө спап, қ азақ тіліндегі себеп сө здерін осы процестің екі тү рлі кө рінісі деп қ арауғ а болады; тү рік тіліндегі вариант тү гелдей ассимиляцияғ а ұ шырағ ан, бірақ дауыстылар ү ндесуінің сақ талғ андығ ы байқ алмайды, ал қ азақ тіліндегі вариантында дауыстылардың ү ндесуі бар (о баста исбат ), сонымен бірге сө здің соң ы қ атаң болғ андық тан қ осымшаларда қ атаң нан басталатын болады. Дауыссыздардың ішінде сонор дауыссыздарды бө ліп алып қ арау қ ажет. Р, л, м, н, й сонор дауыссыздарының қ атаң айтылатын (мысалы; п, б, т, д тә різді) вариантттары жоқ. Сондық тан бұ л дыбыстар қ атаң дауыссыздармен де, ұ ян дауыссыздармен де бір тектес айтыла береді. Бұ л заң дылық қ азіргі тү ркі тілдерінің кө пшілігінде тү бір қ ұ рамында қ атаң сақ талады. Мысалы: қ азақ – арқ а, малта, шайқ а, қ орғ а; тү рік – есіне, текне (тегене), камчы (қ амшы), домбай (ө гізше), гө лге (кө лең ке). Ал, тү бір мен қ осымша шегінде сонор дауыссыздар ың ғ айында кейбір тілдерде біраз ерекшеліктер ұ шырасады. Енді сондай ерекшеліктер кездесетін тілдердің басты-бастыларына тоқ талайық. Оғ ыз тобындағ ы ә зірбайжан, тү рік, тү ркмен тілдерінде тү ркі тілдеріне тә н заң дылық тың негізгі белгілері қ атаң сақ талып айтылады. Дегенмен, оларды ө зара салыстырып қ арағ анда, бір-бірінен де сондай-ақ басқ а да (айталық қ аз-ақ тілінен) ерекшеліктері барылығ ы байқ алады. Тү рік тілінде дауыссыздар-дың не қ атаң, не ұ ян болып ү ндесуі сө з тү бірінде сақ талады жә не кө біне сө здің шық қ ан тегіне қ арамайды. Сө з тү рік сө зі болмай, басқ а тілдерден ауысқ ан болса, осы заң дылық қ а ың ғ айласады: ексік (кемшілік), істе (тіле), ө зге (ө зге), гө вде (дене, тә н), ақ сақ (ақ сақ ) т. б. Ә зірбайжан тілінде осы заң дылық негізінен сақ талып отырса да, бұ л жү йеден біраз ауытқ улар ұ шырайды. Ә зірбайжан тіліндегі ондай ауытқ улар тек араб, парсы тілдерінен енген сө здерде ғ ана байқ алмайды, жалпы тү ркілік, не ә зірбайжандық сө здер қ ұ рамынан да кездеседі: араб, парсы сө здері – рү тбә (атақ, дә реже), тә сбит (нығ айту, жетілдіру), исбат (дә лел), мү сбә т (оң қ арау, мақ ұ лдау), т. б. Ә зірбайжан сө здері – басғ ын (басқ ын), асғ ы (асқ ы, асылып қ ойғ ан нә рсе), асғ ырмақ (тү шкіру), бычғ ы (егеу), ғ ұ пғ ұ ру (қ ұ пқ ұ рғ ақ ), бағ шы (бағ бан), тә вшү мә к ( ентігу), лағ чы (қ алжың бас), тутғ ач (ү стағ ыш), яғ сыз (майсыз) т. б. Осы мысалдарды барлап қ арағ анда, қ ыпшақ тіліндегі қ атаң дауыссыз қ дыбысына сай қ олданылатын ғ дыбысы қ атаң дауыссыздармен бір тектес айтылғ андығ ын кө руге болады. Ә зірбайжан тіліндегі бұ л ауытқ у тү бір мен қ осымша шегінде байқ алады: сө з тү бірі негізі қ атаң дауыссызғ а аяқ талса, қ осымшаның басқ а дыбысы кө біне ұ яң болып отырады: атдан (аттан), ә тде (етте), ачды (ашты), т. б. Сонымен қ атар оң тү стік-батыс тілдерінде сонор дыбыстардан басталатын қ осымшалар қ атаң ғ а аяқ талғ ан тү бірге жалғ ана береді, яғ ни тү бір мен қ осымша шегінде қ атаң -сонор тіркесі пайда болады: іслік (ысқ ырық ), ө снемек (есінеу), ічре (іште, іштен) т. б. Егер тү бір сонор дыбысқ а аяқ талса, қ осымшаның басқ а қ атаң дыбысы ұ яң дап кетуге тиіс. Бірақ осы соң ғ ы ереже барлық уақ ытта сақ тала бермейді. Ө йткені, бұ л тілдерде қ атаң дауыссыздардан басталатын, бірақ ұ яң варианты жоқ, біраз аффикстері бар. Олардың негізгі тү рлері мыналар: етістіктен есім жасайтын ынты (ын-ты), сарсынты (сарсылу), кә зинти, гезинти (кезу, қ ыдыру), токү нтү, докү нтү (тө гінді қ алдық ), соқ ү нтү (сө гінді), т. б. Осы аффикстін ты элементі арқ ылы еліктеу етістіктерінен зат есімнің ү лкен бір тобы жасалғ ан гү рілті (гү ріл, гү рілдеу), вызылты (ызыл, ызылдау), фісілті, фысылты (пысыл, пысылдау), улуту (уілдеу, уіл) т. б. Есім жасайтын чы: овчу (аң шы), ә лчи (ә лші), алверчи (саудагер), ү зү мчү (жү зімші, жү зім ө сіруші) т. б. Тү ркі тілінде, ә зірбайжан тілімен салыстырғ анда, қ атаң дардың ү ндесуі ұ яң дардың ү ндесуінен гө рі ә лдеқ айда жү йелі болып отырады, қ атаң сақ талады. Тү ркі тіліндегі ассимиляциялық бір тү рі – қ атаң дауыссыздың ө зінен бұ рынғ ы ұ яң дауыссызғ а ық палы басым болып келетіндігінде: течсім тешсім (сіну), гіпта гібта (қ ызғ аныш), ічтіма іштіма (жиналыс), істірапі ізтіраб (қ иналу, бейнет) т. б. Осындай қ ұ былыс ә зірбайжан тілінде де бар. Аталғ ан тілдерде регрестік ассимиляция мынадай ың ғ айларда байқ алады: л дыбысы ө зіне бұ рын, не соң айтылғ ан мұ рын дыбысы н-ге ың ғ айласады: оннар онлар (олар), гелиннер гининлер (келің дер), диннемек динилемек (тың дау, қ ұ лақ салу); дыбысы н ө зінен соң айтылғ ан еріндік м, б дыбыстарымен ың ғ айласады: чембер, чә мбер, ченбер, ченбір (шең бер), мемба, мә мбә, менбә, мә нбә (қ айнар, бастау); тү ркі тілінде р дыбысы ө зінен соң айтылғ ан л дыбысына ың ғ айласады: олуллар олурлар (олай бола береді), гелиллер, гелирлер (олар келеді); с дыбысының алдында айтылғ ан ш дыбысы с дыбысына айналады: язмыссын, язмышсын (сен жазғ ан екенсің ), вермиссин вермішсін (сен берген екенсің ғ ой). Тү ркологияда ә детте ысылдау диссимиляциясы (свистящая диссимиляция) деп аталатын бұ л қ ұ былыс буын қ ұ рамында (не буын жасаушы) қ ысаң дауысты болса, айқ ын кө рінеді де, буын жасаушы ашық дауысты болса, айқ ын естіле бермейді. Қ азақ тілінде осығ ан керісінше қ ұ былыстың с дыбысының ш-ғ а ың ғ айласуы бар. Ас-шы > аш-шы >, қ ос-шы > қ ош-шы т. б. Тү рік тілдерін-дегі қ ұ былыс с дыбысының ө зінен бұ рынғ ы дыбысқ а ық палы басым екендігін кө рсетсе, қ азақ тілінде, керісінше, с дыбысының ызың ш-ғ а ық палы жоқ, қ айта ө зі соның ә серінен ұ шырайтындығ ын кө рсетеді. Тү ркі тілдерінің батысында жатқ ан, бұ лғ ар негізінде чувач тіліндегі ассимиляцияның мына тө мендегідей ерекше тү рлері кездеседі: 1. Тү ркі тілдерінің біразында, солардың бірі қ азақ тілінде, ө згеріссіз айтылатың қ атаң, ызың дыбыстардың кейбірі мына жағ дайда ұ яң дап ә лсізденеді: а) екі дауысты аралығ ында: лаша > лажа, упа> уба (аю), уса> уза (пайда), ә ) сонор мен дауысты аралығ ында: урпа> урба (арпа), килте> килде (ү йлер), чавса> чавза (шынтақ ). 2. Ш жә не дз ( с ысылдақ аффрикат) дыбыстарына аяқ талғ ан зат есімдерге сем кө птік жалғ ауы жалғ анғ анда, тү бір мен қ осымша шегінде екі ш не екі дз дыбыстары пайда болады, яғ ни ш ө зінен кейінгі с дыбысына ық пал жасайды: чавашсем> чавашшем (чуваштар), пелешсем> пелешем (таныстыр), алсишсем> алсишшем (қ олғ аптар), йывадзсем> йываддззем (ағ аштар ), хутадзсем> хутадзем (қ атпар), кадзсем> кадздзам (кештер) т. б. 3. Ш, дз дыбыстарына аяқ талғ ан зат есімдерге сын есім жасайтын сар, сер қ осымшалары жалғ анғ анда жоғ арыда айтылғ ан қ ұ былыс пайда болады: чувашсер> чувашшер (чувашсыз), пелешсер> пелешшер (таныссыз) т. б. Бұ л қ ұ былыс чуваштың жазба ә деби тілінде ескерілмейді, ө йткені жазуда морфологиялық принцип қ олданылады. 4. Кө мекші тұ лғ алары сан, сен, са, се, ш жә не дз дыбыстары пайда болады: пулашсан> пулашшан (егер кө мектессең ), тарашсан> тарашшан (егер тырыссаң ), тушсан > тушшан (егер бұ йырсаң -жұ мсасаң, қ ыссаң ) т. б. Чуваш тіліндегі бұ л ерекшелік оң тү стік-батыс оғ ыз тілдерінен ө згеше екені кө рініп тұ р: оғ ыз тілдерінде ө зіне кө рші дыбысқ а ық пал жасайтын с дыбысы. Бірақ тү сіндіру мү мкін болмаса да, қ азақ тіліне де ұ қ сас: қ азақ тілінде ш дыбысы с дыбысына ық пал жасап, ө зіне ұ қ сатады: алыс-шы > алыш-шы. Айырмашылығ ы: чуваш тілінде алдың ғ ы дыбыстың соң ғ ы ә сері де, қ азақ тілінде соң ғ ы дыбыстың алдың ғ ығ а ә сері тү рінде кө рінеді. Бірақ екі тілде де ш дыбысы басым, ық пал етуші дыбыс та, с дыбысы ық палғ а ұ шыраушы дыбыс. Чуваш тілінде регрестік ассимиляцияның мына тә різді тү рлері бар: 1. Т дыбысына аяқ талатын етістіктер осы шақ тың кө пше 1 жағ ында соң ғ ы т қ осымшаның басқ ы п дыбысының ық палына ұ шырап, екі п тү рінде естіледі: вулатпар> вулаптар (оқ ып отырмыз), хағ алатпар> хавалаппар (қ уып бара жатырмыз), тасататпар> тасатаппар (тазалап отырмыз), юлатпар> юлаппар (қ аламыз), петеретпер> петереппер (бітіріп жатырмыз), кететпер> кетеппер (кү тіп отырмыз), ас ес келер шақ есімшесіне шан, шен қ осымшасы қ осылғ анда, с дыбысы ш-ғ а айналып, қ осарлы ш пайда болады: ә пе дзырасшан> эпе узырашшан (жазайын деп отырмын), эсе дзырасшан> эсе дзырашшан (жазайын деп отырсың ), вал катартасшан> вал катарташшан (ол кө рсетейін деп отыр) т. б. Ө ткен шақ тың III жағ ында (кө пше де, жекеше де), жұ мсақ естілетін т дыбысы қ осымшаның басқ ы ч дыбысымен ү йлеседі: пуранатче> рураначче пуранатчедз> пураначчедз (тұ рды, олар дұ рды), килетчче> килечче, килетчедз> килеччедз (келді, олар келді), каларатче> каларачче, ткаларатчедз> каларачедз (шығ ады, олар шығ ады) т. б. Енді чуваштармен кө рші, қ оныстас орналасқ ан қ ыпшақ тілдерінің бірі – башқ ұ рт тілдеріндегі осындай қ ұ блыстардың негізгі тү рлеріне тоқ талайық. Башқ ұ рт тілінің басқ а қ ыпшақ тілдерінен бір ү лкен ерекшелігі – тү бір мен қ осымша шегінде басқ а тү ркі тілдерінде кездесе қ оймайтын ұ яң дыбыстардың айтылуы. Башқ ұ рт тілінің мамандары мұ ндай қ ұ блысты екі дауысты аралығ ында, дауысты дыбыс ә серінен болғ ан комбинаторлық ө згеріс деп қ арайды. Дегенмен, комбинаторлық ө згерістің осындай тү рін басқ а қ ыпшақ тілдерінен ұ шырата қ оймаймыз. Олар мына тө мендегідей: 1. Жедел ө ткен шақ қ осымшасы дауысты дыбысқ а аяқ талғ ан етістік негізге ны тү рінде, яғ ни н дыбысынан басталып жалғ анады: ашаны (асады), қ араны (қ арады), ә шлә мә нем (істемедім), нақ осындай қ ұ былыс дауысты дыбыстарғ а аяқ талғ ан зат есімдерге шығ ыс септік жалғ ауы жалғ анғ анда пайда болады: қ ала-дан> қ аланан, бү ре-дә н> бү ренә н. Қ ыпшақ тілдерінің басқ асында бұ л орында д дыбысы айтылады: қ аладан, қ ара-ды т. б. Сонымен бұ л қ ұ былысты жалпы қ ыпшақ тық д орнына н сонор дыбысының айтылуын кө рші дауыстының ә сері деп, комбинаторлық ө згеріске жатқ ызу тү сінікті бола бермейді. Дауысты дыбыс ә сері бірде ұ яң (д), бірде сонар болып кө рінуіоның таза комбинаторлық еместігін байқ атады. Башқ ұ рт тілі диалектілеерінің ө зінде бұ л қ ұ былыстың бірнеше кө рінісі барлығ ы кө рсетіліп жү р. 2. дз, р, й, у дауыссыздарына аяқ талғ ан ат есімдер мен етістіктерге д дыбысынан басталғ ан: қ осымшалар (жатыс, шығ ыс септіктері, жедел ө ткен шақ ) жалғ анғ анда, қ осымшалардың басқ ы д жалаң дауыссызы аффрикат дз тү рінде естілетін болады: қ ар-да> қ ардза (қ арда), тай-да> тайдза (тайда), тау-да> тауза (тауда), яр-да> ярдза (жағ ада, жарда), қ аз-дан> қ аздзан (қ аздан), тай-дан> тайдзан (тайдан), бар-ды> бар-дзы (барды). т. б. 3. жатыс септік қ осымшасы дауысты дыбысқ а аяқ талғ ан сө здерге ла, ле тү рінде жалғ анады: дала-ды> дала-ла, бү лмә -дә > бү л-мә -лә т. б. бірақ кө птік жалғ ау сонар дыбыстарғ а аяқ талғ ан негіздерге жалғ анғ анда д дыбысынан басталады: қ орал-дар (қ ұ ралдар), тил-дә л (тілдер), қ адзан-дар (қ азандар); қ атаң дыбыстарғ а аяқ талғ ан негіздерге жалғ анғ анда т дыбысынан басталады: ат-тар, іт-тә р (иттер), ұ қ -тар (оқ тар), т. б. Бұ л ретте қ азақ тіліндегі осындай жү йеден еш айырмашылығ ы жоқ екенлігі кө рініп тұ р. 4. дз, р, й, у дыбыстарына аяқ талғ ан сө здерге жалғ анғ анда, кө птік жалғ аулар дз аффрикатымен айтылаын болады: кадз-лар> кадз-дзар (қ аздар), айыру-лар> айың -дзар (айлар), тай-лар> тай-дзар (тайлар) т. б. 5. Башқ ұ рт тілінің жеке диалектілік топтарында м, н, ң дыбыстарына аяқ талғ ан есімдерге кө птік жалғ ау –нар тү рінде, сө з жасаушы кейбір аффикстер нық, на (лық, ла емес) тү рінде жалғ анады: урдан-лар> урманнар ( ормандар), урам-лар> урамнар ( кө шелер) т. б. Дз, р, й, у дауыссыздарына біткен сө здерге ілік, табыс жалғ аулары жалғ анып, дз аффрикатынан басталып айтылатын болады: тау-ның > тау-дзың (таудың ), қ ар-ны> қ ар-дзы (қ ардың ) т. б. Алайда, осы жалғ аулар қ атаң дыбыстарғ а аяқ талғ ан сө здерге жалғ анса, қ азақ тіліндегідей қ атаң дыбыстан басталып айтылады: ат-ны> ат-ты, ат-ның > ат-тың, аяқ -ты> аяқ ты т. б. Соң ғ ы жағ дайда қ азақ тілінен еш ө згешелігі жоқ екендігі айқ ын. Сонор дыбыстарғ а аяқ талғ ан сө здерге жалғ анғ анда бұ л жалғ аулар қ азақ тіліндегідей сыпатта дыбысталады: қ орал-ның > қ орал-дың (қ ұ ралдың ), қ орал-ды> қ орал-ды ( қ ұ ралды) т. б. Сонымен, башқ ұ рт тіліндегі ерекше ассимиляцияның кейбір тү рлерінің қ алыптасуын башқ ұ рт тілі консонотизмінің тарихи қ алыптасуының тамырларынан іздеу керек. Кейбір қ осымшалардың белгілі бір дыбыстардын кейін дз аффрикатынан басталуы сондай ерекшеліктердің қ атарына жатады. Дз аффрикаты тек қ ана қ ыпшақ тілдерінде емес, тү ркі тілдерінің басым кө пшілігінде кездесе бермейтін ерекше қ ұ былыс. Башқ ұ рт тіліндегі регрестік ассимиляция кө ріністер қ азақ тіліндегі сондпй қ ұ былыстан оқ шау емес. Зерттеушілер башқ ұ рт тілінде регрестік ассимиляцияның мына тә різді тү рлерін кө рсетеді. 1. Ғ, г, қ дыбыстарының алдында айтылғ ан н мұ рын жолды ң дыбысына айналады: боронғ о> бороң ғ о, иртә нге> иртә ң ге, һ узынқ ы> һ узың қ ы, тыртың қ ы> тартың қ ы, һ алың қ ы> һ алың қ ы (бұ рынғ ы, ертең гі, созылың қ ы, дауысты, тартың қ ы- дауыссыз, салың қ ы). 2. Б, п, м ерін дауыссыздарының алдында айтылғ ан н, м дыбысына айналады жә не бұ л қ ұ былыс кү рделі сө з (сө з тіркесі) қ ұ рамында да, тү бір мен қ осымша шегінде де кездеседі: ун бер- умбер (он бір), ун биш- умбиш (он бес), қ онбағ ыш (кү нбағ ыс), кә йембике (қ айынбике), биргә нмен- биргә ммен, т. б. Башқ ұ рттың жазба ә деби тілінде жазудың морфологиялық принципі қ олданылады. Сондық тан бұ л кө рсетілген қ ұ былыстар жазба тіл ерекшелігі депе саналмайды, сө йлеу тілінің ө згешелігі дә режесінде ғ ана қ алғ ан. Бащқ ұ рт тілін зерттеушілер ол тілдегі регрестік ассимиляцияның мынадай бір ө згешелігін кө рсетеді: тү бір мен қ осымша шегіндегі регрестік ассимиляция қ осымшаның басқ ы дыбысының тү бірдің соң ғ ы дыбысына ә сері тү рінде емес, тү бірге бірінші боп жалғ анғ ан қ осымшаның соң ғ ы дыбысына ең соң ғ ы қ осымшаның басқ а дыбысының ә сері тү рінде кө рінеді. Жоғ арыда келтірілген мысалдпрды қ айта кө рейік: ал-ғ ан-мын, ал-ғ ам-мын. Соң ғ ы қ осымшаның басқ ы басқ ы м дыбысы ө зінің алдында айтылғ ан ғ ан қ осымшасының соң ғ ы дыбысына ә сер еткені айқ ын. Ассимиляцмяның ерекше кө ріністері қ азіргі қ ұ мық тілінен кездеседі. Н. К. Дмитриев материалдары бойынша, олар мына тө мендегідей болып келеді: 1. Н сонор дыбысына аяқ талғ ан зат есімдер мен етістіктер шығ ыс, жатыс жалғ аулары жә не ө ткен шақ қ осымша н дыбысынанан бастап жалғ анады: ұ лан-да- улан-на (ұ лад), ичин-де- ичин-не (ішінде), улан-дан (ұ лдан) т. б. Қ ұ мық тілінің осы ерекшелігімен байланысты екі жайды кө рсету орынды: біріншіден, аталғ ан қ осымшалардың басқ ы д дыбысы н сонорына айнлуы осыдан бұ рын ә ң гіме болғ ан башқ ұ рттілінде бар, бірақ ол тілде бұ ндай ө згеріс сө з дауысты дыбысқ а аяқ талғ анда ғ ана мү мкін. Екіншіден, тү ркі тілдерінің біразында жатыс, шығ ыс септіктердің қ осышаларының н дыбысынан басталып айтылуы тә лелдеулі сө здерден кейін ғ ана мү мкін қ ұ былыс. Қ азақ тілінде сол із сақ талғ ан. Дегенмен, қ азақ тілінде н дыбысына аяқ талғ ан сө зге шығ ыс септік жалғ ауы н сонорынан бастап жалғ анады: бала-сы-нан, Асан-нан, Ү сен-нен, алғ ан-нан. Сө йтіп, қ азақ тілі бұ л ың ғ айда ә ң гіме боп отырғ ан екі тілдің екеуінен де ө згеше сипатты танытады. 2. М дыбысына сө здерге де жатыс, шығ ыс септіктері нан, на тү рінде жалғ анады: атым-да> атым-на (менің атымда), ким-де> ким-не (кімде), ким-ден> ким-нен. Қ ұ мық тілінің бұ л ерекшелегі, бір жағ ынан, қ азақ тіліне (шығ ыс септік бойынша), екінші жағ ынан, башқ ұ рт тіліне барып ұ шырасатындығ ы кө рініп тұ р. 3. Жатыс, шығ ыс жалғ аулары мұ рын жолды ң дыбысына аяқ талғ ан тү бірлер мен негіздерге нан, на тү рінде жалғ анады: тү бір сө здерге таң -да> таң -на, таң -дан-нан, атаң -на> атаң -на, гө зерин-не> гө зерин-не т. б Тағ ы да шығ ыс септігі ың ғ айында қ азақ тіліндегі сипатпен бірдей.

Соң ғ ы дыбыстың ө зінен бұ рынғ ы дыбысқ а ә сері, яғ ни регрестік ассимиляцияның тө мендегідей кө ріністерін атау қ ажет: 1. Аффикстің басқ ы дыбысы болғ ан л сө здің (тү бірдің, негіздің ) соң ғ ы дыбысына болғ ан н сонор дыбысына ә сер етіп ұ қ сатады: душман-лар> душмал-лар, заман-лар> замал-лар, қ ұ нан-лар> қ ұ нал-лар т. б. Қ ысқ асы, н дыбысына аяқ тлғ н сө здерге ық пал жасайтын л дыбысынан басталатын лық, лар, лы аффикстері екені жоғ арғ ы мысалдардан байқ алып тұ р. Жә не мұ ндай ық пал- ө згеріске ұ шырайтын таза қ ұ мық сө здері ғ ана емес, басқ тілдерден ауысып орнық қ ан сө здер де осы ық палғ а тү сіп айтылады. Бұ л былыс қ ұ мық тілінен басқ а ноғ ай тілінде ұ шырасады, ал тү ркі тілдерінің басқ а топтарынан кездеспейді. Сондық тн бұ л қ ұ былысты кавказдық қ ыпшақ тілдерінің ерекшелігі деп қ арауғ а мү мкіндік бар тә різді. 2. Бір екпінмен айтылғ ан екі сө здің біріншісі дауысты, не сонор дыбысқ а аяқ талғ ан болса, екінші сө здің басқ ы дыбысы болғ ан қ атаң қ ұ яң дап ғ тү рінде естіледі: аты қ айда> атығ айда, қ ара қ озу> қ арағ озу, қ ызыл қ ан> қ ызылғ ан, барғ ан қ атын> барғ анғ атын. 3. Езулік жің ішке дауыстылармен айтылатын сө здің басындағ ы ғ дауыстығ а не сонорғ а аяқ талғ ан сө здерден кейін спирант й дыбысына айналып кетеді: эки геме> эки йеме, гече гелме> гечейелме, сувғ а чир сув> ғ айір. Қ ұ мық тілінде кездесетін, тү ркі тілдерінің басқ а топтарында ұ шыраса қ оймайтын кейбір ассимиляциялық қ ұ былыстар осындай. Батыс тү ркі тілдеріндегі ассимиляциялық қ ұ былыстарды шолудан байқ алатын мын жайды ескерту қ ажет. Батыс тү ркі тілдерінің ә рқ айсысын басқ алардан ерекшелейтін қ ұ былыстар болғ анмен, олардың ө зара байланысы сол қ ұ былыстар арқ ылы кө рінеді. Айналып келгенде, бұ лардың бә рі белегі бір позицияда дыбыстардың тұ рақ ты сә йкестігі арқ ылы біртұ тас проценттің ә р тү рлі кө ріністері сияқ ты болып келеді.

⇐ Предыдущая 1 2 3 4 5 67