Дауысты дыбыстар жүйесі

Тү ркі тілдерінде бір буынды сө здер қ ұ рамындағ ы дауыстылармен кө п буынды сө здердің бірінші жә не келесі буындарындағ ы дауыстыларды бір – бірінен ажыратып қ арау керек. Ө йткені бір буынды тү бір қ ұ рамындағ ы дауысты ә рі тұ рақ ты ә рі сапалық жағ ынан басқ а сө з қ ұ рамындағ ы дыбысқ а бағ ыншты емес. Кө п буынды сө здер қ ұ рамындағ ы дауыстыларда оларда мұ ндай қ асиет жоқ: Олар кө біне айнымалы болып келеді жә не сингармонизм Ұ йғ ыр умлауты тірізді қ ұ былыстар оларғ а қ атты ық пал жасайды. Оның ү стіне фонемалар жү йесін анық тау ү шін комбинаторлық позициялық ө згерістер ә сер етпейтін жағ ыдайдағ ы дауыстылар қ арастырылуғ а тиіс. Ал комбинаторлық позициялық ө згерістер ә сер етпейтін жағ ыдай тек бір буынды тү бір қ ұ рамында ғ ана болады.

В. В. Радлов Тө леуіт тілінің вокализмін еске алып Тү ркі ата тілінде 8 дауысты А, о, ө, у, і, а, у, ф (бұ лар қ азіргі Қ арашай, Балқ ар, Қ ырғ ыз, Қ ұ мық, Тү ріктілдерінде) бар деп қ арағ ан еді. Кейін Ә зірбайжан тілінің ерекшелігін ескеріп, олардың санын 9-ғ а жеткізеді. Кейінгі зерттеулер кө біне Радлов ұ сынғ ан осы жү йеге сү йенеді. Кейін Б. Я. Владимирцов пен Н. М. Поппе Моң ғ ол вокализімінің ерекшеліктеріне сү йеніп Тү ркі негіз тілінің вокализм жү йесіне

қ осымша мынандай фонемалар тә н деп кө рсетеді. Чуваш тіліндегі анлауттағ ы ( і, у Якутта а\а немесе а Тү ркі а Чуваш, Якут і\е –мен салыстырғ анда біршама жабық Чуваш і (і, а)- Чуваш у басқ а дауыссыздардың ө згеруіне байлысты. Дауыстылар сан жағ ынан қ азіргі Тү ркі тілдерінде бірдей емес. Екінші сө збен айтқ анда бір тілдердегі дауысты дыбыстар екінші бір Тү ркі тіліндегі дауыстылармен сан жағ ынан сә йкес келмейді. Мұ ндай ә р қ илылық бір жағ ынан сол Тү ркі тілінің негізін салғ ан ру –тайпа тілдерімен ұ штасып жатса, екінші жағ ынан олардың ә рқ айсысының тарихи дамуының да жемісі. Тү ркі тілдерінің негізгі топтарында дауысты дыбыстарының бө лінісі мына тә різді болып келеді. Ә зірбайжан тілінде- 9, Башқ ұ рт-11, Қ арақ алпақ -8, Қ ырғ ыз-8, Татар-11, Тү рік-8, Тү рікмен-9, Ө збек-6, Ұ йғ ыр-8, Чуваш-9, Якут-8, Алтай-8, Ноғ ай-11, Тува-8, Шор-8 тағ ы басқ а. Қ азақ тіліндегі дауыстылардың сары ә ртү рлі кө рсетіліп отыр. Бірсыпыра оқ улық тармен зерттеулерде 9 дауысты фонема бар дейтін тұ жырым айтылады. Қ азақ тілінде 12 дауысты фонема бар деушілер дифтонгойд дауыстылар немесе аса қ ысаң дауыстылар дейтін топты кө рсетеді де оғ ан бу ки ( киім ки) тә різді сө з қ ұ рамындағ ы дыбыстар тіркестерін жатқ ызады. Дұ рысында бұ лар жалаң дауысты дыбыстар емес, қ ысаң дауыстылармен дауыссыздардың қ осының тіркесті. Олай болса қ азақ тілінде 9 дауысты дыбыс бар дейтін кө зқ арас шындық қ а сай. Дауысты дыбыстардың санын сол сияқ ты сапасымен ерекшеліктерін анық тау ү шін оларды фонетикада қ алыптасқ анпринциптер бойынша топтарғ а жіктеу қ ажет. Сонда ғ ана дыбыстардың жалпы Тү ркілік ортақ қ асиеттерімен қ атар Тү ркі тілдерінің жеке тү рлеріне ғ ана тә н ө згешеліктері айқ ындалады. Дауысты дыбыстар жасалу орындарына қ арай, дыбысталуына еріннің қ атысуына қ арай жә не дыбысталу процессінде тілдің кө терілу дә режесіне қ арай жіктеледі.

⇐ Предыдущая 123 4 5 6 7 Следующая ⇒