Созылыңқы дауыстылар

Дауысты дыбыстарды жіктеудің жоғ арыда аталғ ан принциптері, бұ дан бұ рын аталғ андай, тү ркі тілдерінің барлығ ына дерлік тә н қ ұ былыстар. Сондық тан барлық тілдерге тә н қ ұ былыстардың жеке тілдердегі ауытқ улары айырық ша назар аударуды қ ажет етеді. Жеке тілдердегі бинарлық топтар арасындағ ы сә йкестіктің сақ талуы бірде экстралингвистикалық себептерге байланысып жатса, бірде субстраттық ерекшеліктермен немесе тілдің ішкі заң дылығ ымен ұ штасып жатады. Сонымен бірге, дауыстылардың барлық тү ркі тілдеріне емес, жеке тілдерге ғ ана тә н болып келетін сапалық топтары бар. Олар негізінен дыбыстардың жасалу процесінде дауыстың мө лшеріне негізделген. Сондық тан оларды дауысты дыбыстардың ө лшемдік жіктелуі деп те қ арауғ а болар еді. Сондай топтардың бірі- созылың қ ы дауыстылар. Созылың қ ы дауыстылардың жіктелуі ә деттегідей (нормалы) дыбысталатын дауыстылармен салыстыра қ арағ анда мү мкін екендігі белгілі. Соң ғ ы топ (ә деттегідей дыбысталатындар) тү ркі тілдерінің барлығ ында бар. Ал, созылың қ ы дауыстылар немесе дауысты дыбыстардың созылың қ ы айтылуы барлық тілдерде емес, алтай, қ ырғ ыз, гагауз, тү рікмен, тува, хакас, шор, якут тілдерінде ғ ана бар. Осы аталғ ан тілдерде дауыстылардың созылың қ ы немесе ә деттегідей дыбысталуы фонемалық дә режеге жеткен. Сондық тан ол тілдердің фонетикалық жү йесі жайлы сө з болғ анда, созылың қ ы дауыстыларғ а тоқ тамай кету мү мкін емес. Ең алдымен, тү ркі тілдерінің кө не дә уірлеріне тү ркі негіз тілінде дауыстылардың созылың қ ы дыбысталуы болғ ан ба? - дейтін мә селеге тоқ талу қ ажет. Тү ркологияда бұ л мә селе туралы ә р тү рлі кө зқ арас айтылды. Зерттеушілердің бір тобы тү ркі негіз тілінде бар деп қ араса, екіншілері созылың қ ы дауыстылар жеке тілдердің даму процесінде қ алыптасқ ан деп есептейді. Алайда, Орхон-Енисей ескерткіштерінде, одан кейінгі Махмуд Қ ашқ аридің “Диуанында” созылың қ ы дауыстылардың айрық ша белгілермен белгіленуді, олардың кейін пайда болғ анын дә лелдейді. Енисей жазбаларында а дауыстысының таң басы ә детте жазылмайды, бірақ созылың қ ы а дыбысын білдіретін жағ дайда тү сірілмей жазылып отырады. Сондай-ақ Қ ашқ ари қ алыпты дыбысталатын а-дан айрық ша созылың қ ы а дыбысын (қ ос ә ріп арқ ылы) белгілеген. Тү ркологияда созылың қ ы дауыстылардың екі тобы жіктеліп айтылады: алғ ашқ ы немесе тү ркі негізі тілінен келе жатқ ан созылың қ ылар, кейін қ алыптасқ ан созылың қ ылар. Алғ ашқ ы созылың қ ы дауыстылар қ атарына якут, тү рікмен тілдеріндегі созылың қ ылар жатады да, басқ а тілдердегі созылың қ ылар кейін қ алыптасқ ан екінші реттегілер деп қ аралады. Тү рікмен, якут тілдеріндегі созылың қ ыларды “алғ ашқ ылар” деп танудың себебі мынадай: бұ л тілдерде созылың қ ы дауыстылармен айтылатын жалпы тү ркілік сө здер басқ аларда ә деттегідей дыбысталатын дауыстылармен айтылады. Осы себептен оларды тү ркі негіз тілі дә уірінен қ алғ ан жү йе деп қ арайды. Қ осымша ескертетін бір жай- якут тілінде созылың қ ылармен қ атар басқ а тү ркі тілдеріндегі ә деттегідей дауыстыларғ а, тү рікмен тілінде созылың қ ы дауыстыларғ а сай айтылатын ү демелі дифтонгілер (восходящий дифтонг) де бар.

Сонымен алғ ашқ ы созылың қ ылар тек якут, тү рікмен тілдерінде сақ талғ ан да, басқ а тілдерде дыбыстардың позициялық ө згерістерінің нә тижесінде пайда болғ ан екінші реттегі созылың қ ылар бар. Дегенмен, созылың қ ыларды алғ ашқ ы, екінші реттегілер деп бө лу тарихи тұ рғ ыдан ғ ана. Ал, тілдің бү гінгі жү йесі тұ рғ ысынан былайша жіктеудің пә лендей принциптік мә ні жоқ.

Якут тілін зерттеушілердің байқ ауы бойынша, якут тілі созылың қ ы дауыстыларды жиі айту жағ ынан да, саны жағ ынан да басқ а тү ркі тілдерінен (созылың қ ы дауыстылар бар) ерекше. Якут тіліндегі созылың қ ы дауыстылардың саны 8 (соншалық ә деттегідей дауыстылар бар), олар сапалық жағ ынан да, қ олданылуы жағ ынан да тү рікмен тіліндегі сондай дауыстыларғ а ұ қ сас. Якут тіліндегі созылың қ ы дауыстылардың тү рікмен тіліндегі сияқ ты, шығ уы мен қ алыптасуын белгілі бір позициялық ө згерістермен тү сіндіру мү мкін емес. Якут тіліндегі созылың қ ылардың жеке тү рлері мен қ олдану орындары мына сипатта болып отырады: созылың қ ы а таас ( тас ), зат (ат), баар, аас, хаас (қ ас); созылың қ ы у: уу (су), улуу (ұ лы, ү лкен), уруу (ру, тұ қ ым), уол (ұ л), туора (тура, тү зу); созылың қ ы ы: қ ыыс (қ ыз, қ ыз бала), асыы (асуы), ыыт (ытыру, жіберу, жө нелту); созылың қ ы и: қ иир (кір, ү йге кір), биил (бел), тиис (тіг); созылың қ ы ү: тү ү н (тү с, тү с кө ру), ү ү т (сү т), тү ү р (тү ру, орау), тү ү н (тү ру, орау), тү ү н (тү н); уо, ұ о дифтонгілері (ат), ү ос (от), кү ө л (кө л), туал (тол, туғ а тол), тү ә с (тө с), туора (тура), суол (жол), суох (жоқ ), буол (бол), суон (жуан); иэ ү демелі дифтонгі: биэс (бес), биер (бер) т. б. Осымен байланысты якут тілінің ү демелі дифтонгілерінің мына ерекшелігін де айтып кету керек. Якут тіліндегі ү демелі дифтонг басқ а тү ркі тілдеріндегі (тү рікмен т. б. тілдерінен басқ а) дауысты- ғ (г) немесе қ (к) мен дауысты дыбыс тіркестеріне, ә лде ү зілмелі дифтонгіге (исходящий дифтонг) сә йкес қ олданылады. Қ азақ та ұ л, басқ а тілдерде- оқ ыл, ұ ғ ыл, якут- уол, қ азақ та- ү йрен, басқ а тілдерге- ө грен, ойрен, якутта- ү ә рэн, қ азақ та- бауыр, басқ а тілдерде- бағ ыр, якутта- быар т. б. Сө йтіп қ азақ тілінде аса қ ысаң дауыстылар орнына якут тілінде ү демелі дифтонгілер айтылады. Ондай дифтонгілердің бірінші буын қ ұ рамайтын сың ары қ ысаң дауысты, екінші буын қ ұ райтын сың ары- ашық дауысты болып келеді: у-о, ү -е, ы-а т. б. Сонымен, якут тіліндегі ү демелі дифтонгілерді ғ, г дауыссыздарының дауыстылармен тіркесінің ө згері ерекшеліктерімен байланыстыра қ арауғ а мү мкін екендігін кө руге болады.

Якут тіліндегі созылың қ ылар тек тү бір сө здер қ ұ рамында ғ ана айтылып қ оймайды, жеке морфологиялық формалар қ ұ рамында да айтылады. Мына морфемалар созылың қ ы дауыстылармен дыбысталады: а) қ имыл есім қ осымшасы- ыы//ии, -уу//ү ү: кә л//кә лии (келу), тур, туру (тұ ру). Бұ л қ азақ тіліндегі у формасының мә нін береді; ә ) кә сіп иесін білдіретін қ осымша- ааччы//- ээччи, - ооччу//-ө ө ччу: суруй (жаз), суруйааччы (жазушы), бил (біл), билээччии (білгіш); б) чаан//чеен, чоон//чеен. Бұ л тұ лғ а қ азақ тіліндегі кішірейту, еркелету мә нін беретін- -қ ан, -қ ай тә різді қ осымшалардың мә нін береді. Бү ө тү р (Петр), Бү ө трчеен (Петенька); в) - лыын/-тыын/-дыын/-иыын - қ ұ ралдық мә н беретін (қ азақ тіліндегі кө мектес септік) қ осымша: хаас (қ аз), хаастыын (қ азбен); г) (-лаағ ар), (-таағ ар), (-дағ ар), (-наағ ар) - салыстырмалы септік қ осымшасы, яғ ни қ азақ тіліндегі - дай/-дей қ осымшасының қ ызметін атқ аралы: кустаағ ар (қ ұ стай, қ ұ стан артық, кем), эпеттә ә ғ ер (аюдай, аюғ а қ арағ анда); ғ ) -лаах//-таах//-даах//-наах//. Кісілік иелікті білдіретін қ осымша, яғ ни қ азақ тіліндегі –лы қ осымшалы кісі есімдерінің, кісіні білдіретін сө здердің мә нінде айтылады: ағ алаах (ә келі), қ ыыстаах (қ ызды, қ ызы бар); д ) -лаағ ы//-таағ ы//-даағ ы қ азақ тіліндегі- дағ ы аффиксінің орнына қ олданылады: тыатаағ ы (тайгадағ ы) т. б.

Тү рікмен тіліндегі созылың қ ы дауыстылар да сан жағ ынан да, сапа жағ ынан да якут тіліндегі созылың қ ылармен орайласып жатады. Тү рікмен тіліндегі созылың қ ылар кө п ретте дауыссыз дыбыстар ың ғ айында бірдей дыбысталатын сө здерді мағ ыналық жағ ынан жіктеп тұ ратын айырым белгі болып қ олданылады. Олар Н. К. Дмитриевтің кө рсетуінше, мына тө мендегідей реттерде сө з мағ ынасын ажыратады: А-а: ақ (сын есім), ақ (етістік), аз (азу, алды, жолдан алды), аз (аз, сын есім), арт (арты, арқ а, ту сырты); арт (етістік, жү к артты), ашық (ғ ашық ), ашық (асық, зат есім ), бар (бар, модаль сө з), бар (етістік), дат (тас)- даш (алыс, қ ашық, сырт), газ (етістік) т. б. О-о: е (он) қ (жоқ ) ёқ (йоқ ) (жұ ғ ынды), тёз (тозаң ), тоз (тоз, етістік) т. б. Ө -ө: ө лим (тү йе сү тінің қ аймағ ы), ө лим (ө лим, зат есім ), сө к (ұ рыс), сө к (бір нарсені сө к), ө т (зат есім, малдың ө ті), ө т (ө тістік, судан ө т) т. б. И-и: бил (бел, зат есім), бил (етістік), Иш (іс, зат есім); йш (етістік); Ы-ы: гыз (қ ыз, зат есім), ғ ыз (қ ыз, етістік), сыр (етістік, сыдыр, сыйыр), сыр (зат есім, біреудің сыры), сығ ыр (сық ыр), сығ ыр (сиыр); У-у: уч (бір нә рсенің ұ шы), - уч (етістік); бут (бұ т, аяқ ), бут (идол, тұ тқ а табыну), дул (кереге), дул ( тұ л қ алау); ү (ү й), ү: дү ш (тү с, тү с кө ру), душ (тү с, етістік), тү йір (жина), дү р (Інжудү рді – кісі аты); Ә -ә : кә л (сай, шалшық ), кел (оң бағ ан), ә т (адымда – етістік), таң дай (зат есім), ет (істе – етістік, ет –зат есім), дә ри (дә рі), дә ри (тері), чә к (шекара), чек (тарт, сү йре), т. б. Бұ л келтірген сө здердің барлығ ында дауыссыз дыбыстар бірдей де, айырмашылық олар білдіретін мағ ыналарда ғ ана. Ал мағ ыналық айырма-шылық дауыстылардың айтылу мө лшерінен ғ ана белгіленген. Бұ л жерде, сонымен дауыстылардың созылың қ ы айтылуы фонетикалық қ ызыметке ие болғ ан. Соң ғ ы дауысты э дауысты е дыбысынан дыбысталу мө лшері жағ ынан ғ ана емес, сапасы мен жасалу жағ ынан да ерекше. Ә – созылың қ ы, тіл алды жің ішке дауысты дыбыс. Басқ а созылың қ ы дауыстылар сияқ ты мұ нда ә деттегідей айтылатын вариант дыбыс жоқ . Сондық тан жоғ арыда келтірілген ә -е параллельдерін сапасы, мағ ынасы жағ ынан да жасалуы орны жағ ынан ә р тү рлі дыбыс сә йкестіктеріне негізделген деп қ арау керек.

Жоғ арыда айтылғ андай бә рі тү рікмен тіліндегі созылың қ ы дауыстылардың сө з мағ ынасын айырудың критерийі болатын орындары. Сонымен бірге, тү рікмен тіліндегі созылың қ ы дауыстылар ә деттегідей дыбысталатын дауыстылармен айтылатын сың арлары жоқ тү бірлер қ ұ рамында да айтылады. Мұ ндай созылың қ ы дауыстылар, ә рине, сө з мағ ынасын ажыратпайды: дағ , яйлағ (жайлау) дайы (нағ ашы), яғ (тай), ғ аш (қ ас), ара (ара, екі нә рсенің арасы), баба (ата), сары (саты), дор (торы, торы ат), оба (ауыш), доды (толы), бө рі (бө рі), гө к (кө к), ә р (ер), бұ з (мұ з), гү ш (кү ш), қ ын (қ иын), тыйыз, тыз (тез), ис (иіс), нирә, нирә к (қ айда), ир (ерте) т. б. Мұ ндай созылың қ ылармен айтылғ ан сө здердің қ азіргі тү ркімен тіліндегі қ ысқ а дауыстымен айтылатыны жоқ . Сондық тан бұ л сө здер қ ұ рамындағ ы созылың қ ы дауыстылар мағ ынасын айырады деп қ арауғ а дә лел жоқ . Тү ркімен тіліндегі созылың қ ы дауыстылар араб, парсы тілдерінен енген сө здер қ ұ рамында айтылады. Егер ол сө здер тү пкі тілде созылың қ ы дыбысталғ ан болса, тү ркімен тілінде сол қ алпында дыбысталады:

Ыхлас, халы (кілем), айна, миве (миуа, жемістер), хайван, жогапкә р (жауапкер), ят (жау жадында қ алды), диван (сот), азап (азап, араб сө зі), хал (хал, хал – ақ уал), хич (еш: парсысө зі еш болмаса), ахыр (ақ ыры, араб сө зі), ахыр (малғ а шө п салатын жер, парсы сө зі), бағ (бақ, парсы сө зі). Сонымен қ атар орыс тілінен енгенсө здер қ ұ рамындағ ы екпінді дауыстылар тү ркімен тілінде созылың қ ы айтылатын болып қ алыптасқ ан: автамабыл, апрыл, тилпун, чә йнек, завут, артыл (артель) т. б. Дегенмен қ азіргі тү рікмен ә деби тілінде бұ лайша дыбысталу бірте – бірте нормадан шығ ып бара жатыр. Тү рікмен тілінде созылың қ ы дауыстылар бірқ атар морфологиялық формалардың жасалуына қ атысады. Алайда, бұ л реттегі созылың қ ылар омонимдес формаларды бір – бірінен ажырататын белгі ретінде емес, қ осымшалардың тү бірге жалғ ануы арқ ылы пайда болғ ан фонетикалық ө згерістердің қ атарына жатады. Созылың қ ы дауыстылар айтылатын формалар мына тө мендегілер:

1. Сын есім жасайтын – қ ы/кі қ осымшасы тү бірге жалғ анғ анда, сө з негізінен соң ғ ы дауысты дыбысты созылың қ ығ а айналады: мектепдә ки. Бұ л жерде созылың қ ығ а айналып тұ рғ ан жатыс жалғ ауының қ ұ рамындағ ы дауысты дыбыс.

2. Ө ткен шақ кө семше қ осымшасы –й дауысты дыбысқ а аяқ талғ ан тү бірде жалғ анғ анда: башлаиып > башлап, ишле₂ ип > ишлеп. Ө ткеншақ ты білдіретін кө семшенің қ осымша сө зге жалғ анғ анда, оның қ ұ рамындағ ы дауысты созылың қ ығ а айналады: алман (алма – ып), сермен (берме – ип).

4. Кө семше жасайтын – қ а//кә қ осымшасы: барйарка (барғ ан бетте).

5. Бағ ыт мә тінді ү стеу жасайтын – к қ осымшасы жалғ анғ анда: оның алдындағ ы дауысты созылың қ ығ а айналады: екарық (йокарық жоғ ары), илерик (алғ а), бә рик (бері), гайрак (кері), аң рық (анда).

6. Дауыстығ ы аяқ талғ ан ескі сө здерге тә уелдіктің I-II жақ қ осымшалары жалғ анғ анда, ол дауыстылар созылың қ ығ а айналады: атам, атаң ыз, атаң, кечә миз, кечә н. Алайда, кү нделікті тіл тә жірибесінде жиі қ олданылатын осындай сө здердің едә уір бө лігі ә деттегідей дауыстылармен айтылады: ә нем, ә нен, ә нең из, ә жем, ең гем т. б.

7. Дауыстығ а аяқ талғ ан сө здерге ілік, табыс септіктері жалғ анғ анда, олар созылың қ ығ а айнаналады: атанын, атаны.

8. Батыс жалғ ауы дауыстығ а біткен сө здерге жалғ анғ анда, сө з негізінің соң ғ ы дыбысы мен қ осымша бір – біріне ұ ласып, созылың қ ығ а айналады, ата > а/ата, горры – а, гарра – дери, -а > дера (теріге) – мақ тұ лғ алы қ имыл есіміне барыс жалғ ауы жалғ анғ анда, қ осымша қ ұ рамындағ ы дауысты созылың қ ығ а айналады. Бұ л мына жолмен жү реді: алмақ – а > алма (к) – а > алма – ғ а алмағ а (алмақ қ а). Бұ л жерде морфологиялық жылысу процесінің ізі бар.

Бұ л айтылғ андардан басқ а, кейбір қ осымшалар тү бірге жалғ ану ерекшелігіне байланыссыз, жеке тұ рып та созылың қ ы дауыссыздарғ а айналатындығ ын кө рсету қ ажет. Олар кө п емес. Осы шақ есімшені жасайтын қ осымшалар – ян (йан) – йә н: алян (алатын), берейә н (беретін): а) салыстырмалы шырай жасайтын – рак, - рек, - кичирә к (кішірек), чаррах (кә рірек); ә ) ашық райдың осы шағ ын жасайтын – яр (йар), ә йр: окаяр (оқ ып тұ р), берйә р (беріп тұ р) т. б. Диахрондық тұ рғ ыдан алдың ғ ы топты тілдің даму барысында қ алыптасқ ан, яғ ни екінші дә режелі қ ұ былыс деп, ал соң ғ ыларды алғ ашқ ы (первичные) қ ұ былыс деп қ арауғ а ә бден болады. Дауыстылардың созылың қ ы айтылуы, жоғ арыда кө рсетілгендей, алтай, тува, хакас, шор, қ ырғ ыз, гагауыз тілдерінде де бар. Алайда, бұ л тілдердегі созылың қ ы дауыстылар якут, тү рікмен тілдеріндегідей емес, ә р тілдің даму барысында олардың ішкі заң дылық тарына сә йкес қ алыптасқ андар. Олай деп қ аралатын себебі – бұ л тілдердегі созылың қ ы дауыстылардың қ айсысы да дауысты мен дауыссыз дыбыстардың ә р тү рлі тіркестік ө згерістерінің нә тижесінде немесе екі дауысты дыбыстың ұ ласуы, ә лде ә лсіз дауыссыздың, буын элизиясы нә тижесінде қ алыптасқ андар. Бұ л процестер жеке тілдердің ішкі заң дылық тарына сә йкес ә р тү рлі кө рініс тапқ ан. Дегенмен, жоғ арыда аталғ ан тілдердің бә рінде ерекшеліктерді ескеру қ ажет,, ұ қ сас не бірдей тілдік процестің ә р тілдегі нә тижесі бірдей емес, екінші сө збен айтқ анда, жоғ арыда аталғ ан тілдер қ ұ рамындағ ы созылың қ ы дауыстылар жү йесі бір сипатта, бір дә режеде қ алыптаспағ ан. Бұ л ретте жеке тілдерге тә н ішкі ерекшеліктердің тілдік сипат алуын кө руге болады. Айырық ша бір ескететін жай – алтай, қ ырғ ыз, гагауз, тува, хакас, шор тілдеріндегі созылың қ ы дауыстылар басқ а тү ркі тілдеріндегі дифтонгілердегі сә йкес қ олданылады. Бұ л ерекшелік ол тілдердегі созылың қ ы дауыстылардың екінші дә режелі қ ұ былыс екендігін тағ ы айқ ындай тү седі.

Аталғ ан тілдердің ішінде қ ырғ ыз тіліндегі созылың қ ы дауыстылыар ө з ерекшеліктерімен оқ шауланады. Оның ү стіне, қ ырғ ыз тілі, егер созылың қ ыларды есепке алмағ анда, қ азақ тіліне қ ұ рлымдық ерекшеліктері жағ ынан аса жақ ын тілдердің бірі екені белгілі. Сондық тан қ ырғ ыз тілінің айырық ша қ ұ былысын салыстыру арқ ылы білу жең ілірек. Қ ырғ ыз тіліндегі созылың қ ы дауыстылардың жасалу ерекшелігін байқ ау ү шін, созылың қ ы дауыстыларғ а жеке – жеке сипаттама беру қ ажет. А дыбысы а+ғ дыбысы тіркесінің орнында қ алыптасқ ан: саам (сауым, басқ а тілдерде сағ ым), жаа (жау, басқ а тілдерде жағ ), аарч (тазала), аары (ара), аала (шуылда) т. б. Алайда, қ ырғ ыз тіліндегі ерін ү ндестігіндегінің кү штілігі соншалық, екінші буынғ а (байырғ ы тү бірі мен қ осымшаның шегінде) айтылуы тиіс созылың қ ы а кө біне созылың қ ы а араб тілінен енген сө здер қ ұ рамында айтылады: аадам (ғ алым), аалым (ғ алым). Бұ л жерде алдың ғ ы сө здер тә різді, дауысты мен дауыссыздың тіркесі орнына айтылғ андығ ы анық. Е дыбысы е-г-е дыбыс тіркесінің орнында қ алыптасқ андығ ы байқ алады: эс, ее (ие, еге), зер (басқ ас тілдерде эгер, эйер ), зен (ен, дала, йен) мее (мый), кеең кире (қ аң ғ ыр, бас қ аң ғ ырды), кечээ (кеше), кебээр (кебу, қ аң су, қ ұ рғ ау, кеберсу, кезеру). Бұ л да араб, парсы тілдерінен ауысқ ан сө здер қ ұ рамында айтылады: меер (мейір, мейірім), зеен (зейін), неет (ниет), естимал (ық тимал) т. б. О дыбысы а+ғ дыбыс тіркесінің орнына айтылады. Ә зірбайжан, тү рік, тү ркімен, ө збек, ұ йғ ыр тілдерінде осы сипатта кездеседі. Ал кө не жазбаларда жү йелі тү рде қ олданылғ ан. Қ азақ, қ ұ мық, ноғ ай, татар, башқ ұ рт тілдерінде ау тү рінде айтылады. Қ ырғ ыз тілінен мысалдар: тоо (тау), басқ а тілдерде тағ (дағ ), боо (бау-ла, байла, басқ а тілдерде бағ ), соо (сау, сауық, басқ а тілдерде сағ ), сору (ару, басқ а тілдерде де ағ ру (ағ ры), оору (ауыру, басқ а тілдерде ағ ыр), боор (бауыр басқ а тілдерде бағ ыр), жоо (жау, кө не тілдерде йағ ), жоогасын (жауқ асын), жоодур (жә удір, жә удір кө з), жоон (жуан, басқ а тілдерде йоган), доо (дау), булоо (баулау), оош (ауыс), соогала (сауғ а), соол (суал, суалап қ алды), соот (сауыт) т. б. Сонымен бірге о дыбысы араб, парсы тілдерінің қ ұ рамында айтылады: сооп (сауап), доор (дә уір), соода (сауда) т. б. Е дыбысы ег, ег, еү дыбыс тіркестерінің орнына айтылады: жее (жеу), дө ө (дей, айту), тө ө (тү йе), кө ө (кү йе), кү рө ө кө (кіреуке), моон (бү йем), ө лчө ө (ө лшеу), т. б. Араб, парсы тілдерінен енген сө здерде қ олданылады: дое (дә у), доолот (дә улет), у дыбысы ұ қ, ұ ғ, ү у дыбыс тіркестерінің орнына айтылады: туу (ту), тұ у (басқ а тілдерде туғ ), буу (бұ у, басқ а тілдерде буу, бұ ғ ), буудай (бидай, басқ а тілдерде буғ дай), суук (суық ), су (суу, басқ атілдерде буғ ), суур (суыр, қ ынаптан суыр), суут (суыт), туура (тура, басқ а тілдерде туғ ра), урда (ұ рла, басқ а тілдерде оғ ырла), уула (аула), уук (уық ), жуук (жақ ын), уул (ұ л басқ а тілдерде оғ ыл). Оның жің ішке сығ ары болатын ү дыбысы ег, ө г, еү, ү г, ү й, ү у дыбыс тіркестерінің орнына айтылады: ү ү р (ү йір, басқ а тілдерде ү гір), кү ү (кү й, басқ а тілдерде кү г) кү ү гү м ( кетуім, кү ллө кү йле), тирү ү (тірі, кө не тілдерде тіріг), тү рү ү (тү рік, тү ру), тү зү ү (тізу, тізік), элү ү (елу кө не тілдерде еліг) т. б.

Қ ырғ ыз тіліндегі у/ү дыбыстары, зерттеушілердің бақ ылауына қ арағ анда, дыбысталу тұ рғ ысынан дифтонгілерге жақ ындаспайды, яғ ни олар дыбысталғ анда, басқ а кейбір тілдердегідей, алдынан қ осымша қ ысқ а дауысты естілмейді. Бұ л, сірә тек қ ырғ ыз тіліне тә н ерекшелік болса керек. Қ ырғ ыз тіліндегі созылың қ ы дауыстылардың ұ зынырғ асы осылар. Ол тілде ы, й созылың қ ы дауыстылары жоқ, яғ ни сол дауыстылардың созылың қ ы айтылуы кездеспейпейді.

Қ ырғ ыз тіліндегі созылың қ ы дауыстылар кез-келген морфологиялық тұ лғ а қ ұ рамында айтыла бермейді. А. И. Батмановтың кө рсетуінше олар мына тұ лғ алар қ ұ рамында ғ ана айтылады; 1. раак-реек-роок-реек; кө п-рө ө к. 2. ып-іп кө семшесінің қ ұ рамындағ ы қ ысаң дауысты тү бір қ ұ рамындағ ы ашық дауыстымун ұ штасып созылың қ ы дауыстығ а айналады; таап, тап-ып, тееп-теп-ип т. б Бұ л қ ұ былыс п дауыссызына айақ талғ ан тү бір етістіктердің кө семше тұ лғ асында ғ ана мү мкін. 3. Жинақ тау сан есімдерін жасайтын тұ лғ а оо-ө ө тү рінде дыбысталады; ү чө ө [ү шеу]. Бұ л тұ лғ а кө не тү ркі тілдерінде, сондай-ақ қ азіргі тү ркі тілдерінің бірсыпырасында егу, ег, ө г тү рінде дыбысталатыны белгілі. 4. Тұ йық етістік тұ лғ асы –уу/- ү ү, оо// ө ө тү рінде айтылады; бегү ү [ беру ], алуу[ алу]. Бұ л тұ лғ а кө не тү ркілік - ығ, - іг негізде қ алыптасқ аны айқ ын. 5. Сын есім жасайтын қ осымша -луу/- лү ү, - дуу/ дү ү, - туу/ тү ү; басталауу, балталы оромолдуу[ орамалды]. Бұ л тұ лғ а кө не тү ркі тілінде қ азіргі кейбір тілдерде - лығ, - ліг тү рінде дыбысталатыны мә лім. Екінші дә режелі созылың қ ы дауыстылар тува, гагауыз тілдерінде кө п реттерде фонемалық қ ызмет атқ арады, сө з мағ ынасы ажыратудың критерийі болады. Фонетикалық қ ұ рамы бірдей сө здер бұ л тілдерде тек қ ана дауысты дыбыстың дыбысталу дә режесіне қ арай лексикалық кейде грамматикалық мағ ына береді. Тува тілінен мысалдар: ал [ етістік] аал [ ауыл ], бар ( бұ йрық райдың 2жағ ы), баар( бару, тұ йық рай), чыл(жыл), чыыл(жинал, жиыл), ол(сілтеу есімдігі), оол (ұ л, жігіт), боо (сілтеу есімдігі), боо (мылтық ), удур (қ арсы, қ арсы жақ ), бер (мағ ан бер), бээр (беру), тө ле (ақ ша тө леу), толээ (ө кіл), кір (ү йге кіру), киир (ү йге кіргіз), кө р (сен кө р), кө ө р (кө ру). Тува тілінде созылың қ ы дауыстымен айтылатын тү бір кейде қ осымщалы сө зге келеді; ә рге (қ ұ қ ы, право), ө ө ң (ү йі, оның ү йі). Қ осымшалы тү бірлердің тү бір сө зге сә йкес келуі тү бір мен қ осымшаның шегіндегі дауысты дыбыстардың ұ ласып, созылың қ ығ а айналуынан болса керек. Зерттеушілер тува тіліндегі созылың қ ы дауыстылардың мынадай қ алыптасу орындарын кө рсетеді; 1. Ә лсіз дауысты дыбыстардың вокализацияғ а ұ шырап, алдың ғ ыдауыстымен ұ ласуы; ө ө рен(ү йрен, кейбір тілдерде ү грен, ө рген), баадым(бардым, ар аа). 2. і, г, ң, л, в, м дауыссыздарының ә р тү рлі жағ дайда тү сіп қ алуы арқ ылы; а) сө з арасындағ ы дауыссыздың тү сіп қ алуы аас (ауыз, басқ а тілдерде ағ ыс), чаа (жаң а, басқ а тілдерде жаң а, даң ы), ә ) дауыстыдан басталатын қ осымша жалғ анғ анда, сө здің соң ғ ы дауыссыз дыбысының тү сіп қ алуы арқ ылы; уг (бағ ыт), уу (оның бағ ыты), б) қ осымшаның басқ ы дауыссыз дыбысы тү сіп қ алады; кижи (кісі), кижээ (кісіге, барыс септік). Гагуз тіліндегі созылың қ ы дауыстылардың фонемалық қ ызыметіне мысалдар; дур (тү ру), дур (туу, басқ а тілдерде доғ ур, доғ ыр), гир (кекіру), гир (кір, ү йге кір), юрт (айран, басқ а тілдерде йоғ урт), дал (сү ң гу, бату тү рік тілінде дал), аз (ауыз), аз (аз жолдам аз), ала (жылы, басқ а тілде ағ ла), арт (арт, етістік), душ (тү йіс, соғ ыс), дү ш (тү с, тү с кө ру), дү ш (тү су, қ ұ лау), сан (ойлау, байыптау), сат (сағ ат), сат (сат, бір нә рсені сат), су (суу, басқ а тілдерде соғ у), су (басқ а тілдерде буғ ), қ ар (қ ар), қ ар (сабан араластырылғ ан лай). Н. К. Дмитриев гагуз тіліндегі созылың қ ы дауыстылардың мынадай жасалу жолдарын кө рсетеді; а ̶ г ̶ а а; а (ағ а), курба (қ ұ рбақ а, басқ а тілдерде курбағ а), а ̶ ғ ̶ ы> а; ар (ауыр, ағ ыр), бар (бақ ыр, басқ а тілдерде бағ ыр), буза (бұ зау, басқ а тілдерде бузағ ы), чар (шақ ыр, басқ а тілдерде чағ ыр), ы -ғ -ы> ы; балы (балығ ы, оның балығ ы), сыр (сиыр, басқ а тілдерде сығ ыр), о//у-ғ //-у у; дү р (туу, басқ а тілдерде доғ ур) бұ л (тұ ншығ у, булығ у, басқ а тілдерде боғ ул), ө //у-г/й- ү > ү; бү н(бү гін, бү гү н), бкү (биік, бү йік), ү т (ү гіту, майдалау), е//и-г/й-и> й; билези (білезігі, оның білезігі), й (игі), гими (киімі, оның киімі), и//е-г-е е; жер (бауыр, басқ а тілдерде жийер, жигер); а-г а; (ау, , басқ а тілдерде ағ ), ары (ауру, басқ а тілдерде ағ ры, азы (аузы, оның аузы, басқ а тілдерде ағ ызы), я (май, басқ а тілдерде йағ ), ямур(жаң быр, басқ а тілдерде яғ мур), са(сау, басқ а тілдерде сағ ), ы-ғ > ы; сы(сыю, басқ а тілдерде сығ, сық ), а-ғ > о; дору(тура, басқ а тілдерде доғ уру), бодай(бидай, басқ а тілдерде боғ дай), у-ғ > у; ду(ту, бала ту, басқ а тілдерде дуғ ), и-к/г/й> й; чи(шық , басқ а тілдерде чығ ), ди(ти, тиіп кетпе, кө не тілдерде тег басқ а тілдерде диг, дег, дей, ги(ки, киім кибасқ а тілдерде гей), ө //ү -й ү; дү ме(тү йе, тү рікмен; дү гме), тү (қ ауырсын, бірақ бұ л сө з қ азақ тіліндегі тү к сө зімен тү бірлес болса керек), ү сү з(ү йсіз, тү рік ө ксү з). Сонымен, созылың қ ы дауыстылар. айтылатын тілдержане олардың негізгі сипаты, қ ысқ аша айтқ анда, осындай. Созылың қ ы дауыстылар жү йесін сипаттаудан мынандай қ орытынды жасауғ а болар еді. Созылың қ ы дауыстылар қ олданылатын тілдер географиялық орналасу тұ рғ ысынан іргелес емес. Якуттар қ иыр шығ ыста жатса, тү рікмендероң тү стікте, ал гагауыздар тү ркі халық тарының ең батысында орналасқ ан. Бұ л жағ дай созылың қ ы дауыстыларды ареалдық айырмашылық тар қ атарына жатқ ызуғ а болмайтындығ ын кө рсетеді. Олай болатыны; ареалдық айырмашылық не ұ қ састық территориялық жағ ынан ұ ласып жатқ ан тілдер қ ұ рамында ғ ана қ алыптаса алады. Алғ ашқ ы созылың қ ы дауыстылардың бір-бірімен шектеспейтін, тіпті кейінгі замандарда бір-бірімен тікелей қ арым-қ атынасқ а тү спеген тілдер қ ұ рамында сақ талуы тү ркі негіз тілінің қ ұ рамында ә деттегідей дыбысталатын дауыстылармен қ атар созылың қ ы дауыстылар жү йесі болғ ан кө зқ арастар негіз болып жү р. Қ азіргі тү ркологияда бұ ғ ан қ арсы айтылатын басқ а дә лел жоқ. Даму барысында тү ркі тілдерінің кө пшілігінде ондай жү йенің сақ талмауын оқ шау қ ұ былыс деп есептеуге болмайды. Дү ниеде белгілі кө не тілдердің біразында дауыстылар ә деттегідей жә не созылың қ ы айтылғ ан. Тарихи даму барысында созылың қ ы айтылғ ан дауыстылар қ ысқ арып, қ ысаң данып кетсе, енді бір тілдерде дифтонгілердің қ алыптасуына негіз болғ ан. Созылың қ ы дауыстылардың тарихи ө згерісінің бұ л екі кө рінісі қ ай тілдің болмасын сө йлеу процесін тездетуге, дыбыстау мү шелерінің қ ызметін жең ілдетуге ұ мтылумен ұ штасып жатады. Тү ркі тілдерінің даму тарихында алғ ашқ ы созылың қ ы дауыстылардың кө п тілдерде сақ талмауы тү ркі сө зінің басқ ы буынының фонетикалық ө згерістерімен сабақ тас. Қ атаң дауыссыз дыбыстан басталғ анбірінші буын екпінді болады. Ө йткені, сө здің негізгі мә ні бірінші буын арқ ылы берілетін еді, сондық тан ол басқ а буындардан гө рі созылың қ ы айтылады. Созылың қ ы дауысты дыбыс, сонымен қ атар фонетикалық қ ұ рамы бірдей, тү бірлерді жіктеп тү сіндірудің негізгі белгілерінің бірі болады. Алайда, айтуда қ иындық келтіретін қ атаң дауыссызды ұ яң айтуғ а ұ мтылу тілдердің даму барысында сө з басын жаппай ұ яң дату тенденциясын туғ ызды. Қ атаң нан басталатын сө здердің ұ яң варианттарының пайда болуы тү бір сө здердің созылың қ ы дауыстыларының белгілі дә режеде ө згеруіне алып келеді. Ә рине тү ркі тілдерінің ежелгі кезең дерінде басталғ ан бұ л процесс кейінгі даму барысында ә р тілде, ә р дә режеде кө рінеді. Қ азіргі тү ркі тілдеріндегі дауысты дыбыстарды жіктеудің негізгі принциптері мен топтары осындай. Бұ л шолу мынадай жағ дай аң ғ арылады; Қ азіргі тү ркі тілдеріндегі дауысты дыбыстардың жеке топтарғ а жіктелуі бірдей болғ анмен, олардың сапасы бірың ғ ай емес. Жеке тілдер арасындағ ы негізгі айырмашылық дауыстылардың жеке тү рлерінің бір-бірінен ерекшеленуіне негізделеді. Ол айырмашылық тар дауыстыларды жеке-жеке сипаттағ анда ғ ана айқ ын байқ алады.

⇐ Предыдущая 1 2 3 456 7 Следующая ⇒