Жуан-жіңішкелік дауыстылар

Бірінші принцип бойынша дауыстылар жуан - жің ішке топтарғ а бө лінеді. «Жуан - жің ішке » - қ азақ тілі білімінде қ олданылатын термин. Тіл жайлы ә дебиеттерде жің ішке дауыстыларды палаталь дауыстылары немесе тіл алды, таң дай (передние, небные) дауыстылары деп атайды да, жуан дауыстыларды – веляр немесе тіл арты дауыстылары деп атайды. Жің ішке дауыстылар қ уысының алдың ғ ы бө лігінде, жуан дауыстылар ауыз қ уысының артқ ы бө лігінде жасалады. Осығ ан сә йкес бү кіл тү ркі тілдеріне ортақ дауыстылардың мынадай екі тобы жіктеліп шығ ады: жуан дайыстылар – а, о, у, ї; жің ішке дауыстылар – ӓ, ӧ, з, у, ї, ә. Бұ л жү йетек ө збек тілінде ғ ана тү гел емес: а, э, о, у, у, і. Ө збек тілінде дауыстылардың жуан- жің ішкелік жү йесі сақ талмайды, яғ ни дауыстылар ондай топтарғ а жіктелмейді. Ө збек тілінің бұ л ерекшелігі иран тілдерінің ә серімен байланыстырылып жү р. Иран тілдерінің ә сері ө збек тілінің негізін салушы тайпа тілдеріндегі дауысты дыбыстардың жуан-жің ішке жұ птарын ажыратпайтын кейбір ауытқ улардың фонологиялық сипат алып орнығ уына тү рткі болса керек. Соның салдарынан қ азіргі ө збек ә деби тілінің қ ұ рамында басқ а тү ркі тілдеріндегі ы-і, (-і), у- ү, о-ө дауысты жұ птарының орнына ү ш дауысты и, у, у ғ ана айтылады. Яғ ни ө збек тілінде дауысты дыбыстардың саны азайды да, олар ө з ішінде, басқ а тү ркі тілдеріндегідей, жуан - жің ішке жұ птарғ а жіктеле алмайтын дә режеге жетті. Алайда, ө збек сө йлеу тілі ә деби тілдің бұ л ерекшелігін сақ тай бермейді. Ө збек тілінің қ ыпшақ тілі диалектісінде дауыстылардың саны 8 жә не олар жуан – жің ішке болып 4 жұ пқ а жіктеледі. Дауыстылардың жуан – жің ішке топтарғ а жіктелуі толық сақ талмайтын тілдің бірі – ұ йғ ыр тілі.

Дауыстылардың жуан –жің ішке тү рлері барлық тү ркі тілдерінде бірдей болып келмейді. І дауыстысы қ азақ, татар, башқ ұ рт, чуваш, ноғ ай, хакас тілдерінде ғ ана фонемалық мә нде қ олданылады да, басқ а тілдерде ғ ана фонемалық мә ні жоқ ий (и) дыбысының (сирек сө зінің қ ұ рамындағ ы - и – ге жақ ын) варианты есебінде ғ ана айтылады. Ә дауыстысы тек қ ана татар, башқ ұ рт, ә зірбайжан, тү рікмен, ұ йғ ыр, қ азақ тілдерінде, ө збек тілінің сингормониялық говорларында айтылып, фонемалық мә н береді. Дегенмен, осы аталғ ан тілдерде де бұ л дауысытының айтылуы ә р тү рлі болып келеді. Айталық, татар, башқ ұ рт тілдерінде ә ауыз қ уысының ашулыуымен дабысталады да, сапалық жағ ынан орыс тіліндегі а – ғ а жақ ындайды. Ә зірбайжан, ұ йғ ыр, татар, башқ ұ рт тіліндерінде ә тү бір ішінде де, қ осымшалар қ ұ рамында да айтылады, ал қ азақ тілінде тек қ ана бірінші буында айтылады. Қ олданылу жиілігі тұ рғ ысынан ә зірбайжан, ұ йғ ыр тілдері алдың ғ ы орында, одан кейін татар, башқ ұ рт тілдері тұ рады. Ең сирек айтатын тілдер - қ азақ , тү рікмен тілдері.

Ә зірбайжанда: ә л (қ ол ), ә р (ер - мужчина), мә н (мен), сә н (сен), кә с (кес); башқ ұ ртта: ә тес (ә теш), сә ғ ә т (сағ ат), тә мә кә (темекі), кә рә к (нужно); татарда ә тә ч (ә теш), сә ғ ә т (сағ ат), тә мә кә (темекі), тә гә рмә ч (дө ң гелек); ұ йғ ырда: кә л (кел), кә т (кет), бә р (бер), кә ң (кең ), тә рә п (тарап); тү рікменде: кә тмен (кетпен), дә ри (дә рі), кә се (кесе), дә не (дә н).

Ә зірбайжан, ұ йғ ыр тілдеріндегі ә кө бінесе кө не тү ркілік е(ӓ ) дыбысының орнына айтылады: мә н, сә н, кә л, тә р т. б. Сондай–ақ бұ л тілдерде ә араб, парсы тілдерінен енген сө здердің қ ұ рамында айтылады: мә ктә п, шә һ ә р, дә рә х, кә мбағ ал - ұ йғ ырша; мә ктә б, шә рг(шарқ, шығ ыс), пә рә кә т(қ арекет, ә рекет) – ә зербайжанда. Аффикстер қ ұ рамында ә бұ л тілдерде жуан - а –мен қ атар айтылады: -лар, лә р, дан, дә л (ұ йғ ырда - де –дын), -да, -де. Ұ йғ ыр тілінде бұ л айтылғ андардан басқ а ә дыбысының қ олданылуының мына сияқ ты ерекшелікері бар. Қ ұ рамында ә дыбысы бар сө здерге кейбір аффикстер жалғ анғ анда, бір буынды сө з қ ұ рамындағ ы о дыбысы е- ге айналады да, ал кө п буынды сө здің соң ғ ы буынындағ ы ә дыбысы и-ге айналады, бә л – бә лким, бел –иң, бел –и, қ ә лә м -қ ә л –имим, қ ә л -им –иң.

Татар, башқ ұ рт тілдеріндегі ә дауыстысы: 1. Басқ а тілдердегі а дыбысының орнына айтылады – бә йлә (бағ ла) (байла), ә йлә н (айнал, айлан), ә йт (айт), жә й (йә й, жай, йай, жая) т. б. 2. Орыс тілінен енген жә не сол арқ ылы келген байырғ ы сө здер қ ұ рамында а, о (айтылуы а) дыбыстарының орынан – кә рзинке, шә л(шаль), кә рлә (карлик), биварә (ведро) т. б. 3. Араб, парсы тілдерінен ауысқ ан сө здер қ ұ рамында (ә зірбайжан, ұ йғ ыр тілдеріндегі тә різді) айтылады, сә лам, сә лә м, қ ә лә м, ә гә р (егер), мә гә р (бірақ, дегенмен) т. б.

Дауыстылардың жуан-жің ішке болып жіктелуі, кө не ескерткіштер фактілеріне қ арағ анда, кө не тү ркі тіліне де жат болмағ ан. Алайда, ол тілде жуан-жің ішке нұ сқ аларғ а жіктелу дә режесі барлық дауысты фонемаларда бір дә режеде болмаса керек. Кө не тү ркі ескерткіштерінің фактілеріне жү гінсек, а/ӓ, о/ӧ, у/ұ (немесе ү ) жіктелуі фонологиялық жағ ынан тұ рақ ты болып келеді де, і/ї жіктелуі қ атаң сақ тала бермеген. Тә уелдіктің ІІІ жағ ының жалғ ауы мен тә уелдеулі табыс жалғ ауы сө з негізінің сапасы қ андай болса да жің ішке жалғ анғ ан. В. В. Радлов осы ерекшелік жайлы айта келіп, мынадай мысалдар келтіреді: қ ағ ані, қ ызі, сачі, субі, қ ағ ані, қ ызін, сачін, субін. Осы сияқ ты ауытқ улар басқ а формалардың да жалғ ануынан байқ алады. Бұ л фактілер сө здің соң ғ ы буындарында і/і жіктелуінің сақ талғ андығ ын дә лелдемейтіні айқ ын. Қ азіргі тү ркі тілдерінде дауыстылардың жуан-жің ішкелігіне негізделген сө здер бар. Дауыстылардың жуан –жің ішкелігіне негізделген вариантты сө здердің пайда болуы ә сте жаң а дә уірлер жемісі болмаса керек. Ондай вариантты сө здер бір тілдің қ ұ рамында да, сондай –ақ бірнеше тілдер қ ұ рамында да кездесуі аталмыш қ ұ былыстың тү ркі тілдерінің фонологиялық тұ рғ ыдан, ә сіресе дауысты фонемалардың жуан-жің ішке варианттарғ а жіктеліп тұ рақ талмағ ан кезінің кө рінісі болуы ә бден ық тимал. Қ азақ тіліндегі шай –шә й, жай– жә й, тыйын–тійін сө здері жуан–жің ішкелікке негізделген варианттар. Алайда, бұ л келтірілгендер кө не дә уірде қ алыптасқ андар емес, байырғ ы сө здерге ұ қ састық (аналогия) жасаудан келіп шық қ андар, яғ ни жаң а кезең нің жемісі. Жуан–жің ішкелікке негізделген байырғ ы сө здер тілдің қ ұ рамындағ ы элементтердің саралану процестерінде жеке–жеке мә ндерге ие болғ ан: ақ ырындау–ә кірең деу.

Жуан–жің ішкелікке негізделген вариантты сө здер бірнеше тілдерді салыстыра қ арағ анда аса кө п екендігі анық талады: тува – дыл, якут– тыл, қ ырғ ыз, ноғ ай, қ ұ мық, ө збек – тил, қ азақ – тіл, татар, башқ ұ рт– тел; якут, тува– ыт, қ азақ, қ ырғ ыз, новай, қ ұ мық, ө збек, тү рік, ә зірбайжан, тү рікмен – ит; тү рік– йә шіл, басқ а тү ркі тілдерінде йашыл – (жашыл, жасыл); қ азақ – жас, қ ырғ ыз– йаш, башқ ұ рт– иеш; қ азақ – байланыс, башқ ұ рт–бә йленіш; қ азақ – жабыстыр, татар– йабыштыр, башқ ұ рт– йә біштір ¸ қ азақ – ө гү з, тү рік– ө кү з, якут– оғ ус,; қ азақ – сегіз, якут– ағ ыс; қ азақ – тың да, татар, башқ ұ рт– тың ла, тү рік– дің ле; қ азақ, қ арақ алпақ – тық, тү рік– дік (қ азақ тілінде бұ л сө здің ұ яң варианты – тік басқ а мағ ынада қ алыптасқ ан), қ азақ – байла, басқ а тілдерде – бағ ла, татар– бә йлә т. б. Дауыстылардың жуан–жің ішке болып жіктелуіне негізделген вариантты сө здердің санын бұ дан да ұ лғ айта беруге болады. Мұ ндай сө здердің қ алыптасуы тү ркі тілдерінің кө не дә уірінде дауысты дыбыстардың осындай топтарының фонемалық мә нге ие болғ андығ ын ә сте дә лелдемейді. Фонемалық мә ні жоқ, сө з мағ ынасын ажыратуғ а бейтарап дыбыстар ғ ана сапалық жағ ынан тұ рақ сыз болып келеді. Қ азіргі тү ркі тілдеріндегі жуан–жің ішкелікке негізделген вариантта сө здердің кө пшілігінің жеке тілдер қ ұ рамында дербес мағ ынағ а ие болуы соны дә лелдейді. Вариантты сө здердің дербес мә н–мағ ынағ а ие болуы кө бінесе бір ғ ана тіл қ ұ рамына тә н қ ұ былыс. Ал бірнеше тілдер арасында олар дыбыстық айырмашылық тарғ а негізделген варианттар дә режесінде қ ала береді. Жеке тілдерде варианттардың дербес мә нге ие болуы бірден болғ ан жоқ, тілдің тарихи даму барысында оның қ ұ рамындағ ы жіктелу (дифференциация)процесімен, ә деби тіл аясында стильдік салалардың саралануы, жаң а ұ ғ ымдарғ а атау беру процесімен байланысып жатады. Дербес мә нге ие болу арқ ылы бір ғ ана фонеманың кө ріністері болғ ан дыбыстар фонемалық қ ызметке ие болып қ алыптасады. Сондық тан қ азіргі қ азақ тіліндегі ырық, ірік, шаң қ, шің к сө здерінің қ ұ рамындағ ы дауыстылардың қ айсысын да дербес фонема ретінде ұ ғ ынамыз.

Жуан–жің ішкелікке негізделген вариантты сө здердің генезисі жайлы тү ркологияда ә р тү рлі кө зқ арастар айтылып келеді. Бір кезде В. В. Радлов вариантты сө здерде жуан дауыстылардың жің ішке дауыстыларғ а ауысыуы ө те жиі болатындығ ын кө ресете келіп, оны неміс тіліндегі умламут қ ұ былысымен салыстырғ ан еді. Оның ойынша, вариант сө здер қ ұ рамындағ ы мұ ндай қ ұ былыс (жуандардың жің ішкеге ауысыуы) соң ғ ы буындағ ы жің ішке дауыстының алдың ғ ы буынғ а ә серінен туса керек. Ұ йғ ыр тілін зерттеушілер вариант сө здер қ ұ рамындағ ы жуан дауыстылардың жің ішке дауыстыларғ а ауысыуын сө здің анлаутында J дыбысы айтылғ ан жағ дайда ғ ана мү мкін екендігін атап кө рсетеді. Ұ йғ ыр тілінің фактілері бұ л тұ жырымды жоқ қ а шығ армайтын тә різді: йетиқ (жатқ ан), йерим (жарым), йезиш(жазу, жазыс), йең и (жаң а), йеқ ин (жақ ын). Ұ йғ ыр, ө збек тілдерінде, ә сіресе, жуан ы(і) дыбысы қ ұ рамында ідауыссызы бар сө здерде жү йелі тү рде жің ішке і дауыстысына айналады. Осындай қ ұ былыс, жү йелі тү рде болмаса да, ә зірбайжан тілінде кездеседі.

Вариантты сө здердің қ алыптасуы жайлы тү ркологияда басқ а да пікірлер айтылды. М. А. Черкасский 1960 жылы жарияланғ ан «Тюрский вокализм и сингармонизм» дейтін зерттеуінде вариантты сө здердің шығ уы мен қ алыптасуын тү ркі тілдері қ ұ рылысының даму ерекшеліктерінен іздейді. Оның ойынша, тү ркі тілдері де ө з басынан полисинтетикалық кү йді ө ткізген. Тілдің полисинтетикалық қ ұ рылымы дауысты дыбыстардың сапалық тұ рақ сыздығ ын (себепсіз ауысуын) жоқ қ а шығ армайды. Сө здер комплексті тұ тастық тарғ а бірігеді де, бү кіл комплекс сингармонизмге негізделеді. Тү ркі тілдерінің немесе бү кіл алтай тілдерінің тарихқ а белгісіз ө те кө не дә уірінде жеке тү бірлерден қ ұ ралғ ан комплекстің негізінде морфологиялық тұ лғ алардың қ алыптасуы ә бден мү мкін. Бү гінгі тү ркі тілдері қ ұ рамындағ ы бірсыпыра афиикстердің арғ ы негізі дербес сө здер болғ андығ ы талас туғ ызбайды. Жеке сө здердің аффикске айналуы комплекстер қ ұ рамында жү зеге асуы ә бден мү мкін. Алайда, дербес тү бірлердің комплекске бірігуі сингармонизмге негізделді ме – мә селе сонда. Қ азіргі тілдің фактілері сө здердің комплекске бірігуі, сондай–ақ бү кіл комплекстің тұ тастық белгісі – дауыстылар ү ндестігі болды дейтін тұ жырымды дә лелдемейді. Бү кіл сө з қ ұ рамының дауыстылар сапасы тұ рғ ысынан бірдейлікке тү суі, екінші сө збен айтқ анда, сингармонизм жү йесіне бағ ынуы комплекстің тұ тастық ретінде ыдырап, оның компоненттері дербестік дә режеден айырылғ ан кезең де ғ ана мү мкін болады. Сондық тан тү бірлердің комплекске бірігуі сингармонизмге негізделе алмайды.

Ашық − қ ысаң дауыстылар.

Барлық тү ркі тілдерінде дауыстылардың ашық, қ ысаң топтары қ олданады. Дауыстылардың ашық жә не қ ысаң сапалық топтарына жіктелуі ауыз қ уысының ашылу дә режесіне немесе дауысталу процесінде тілдің кө терілу дә режесіне байланысты. Ашық дауыстылар ауыз қ уысының барынша ашылуы арқ ылы, қ ысаң дауыстылар сә л ғ ана ашылумен дыбысталады. Дегенмен, ауыз қ уысының ашылу дә режесі барылық ашық дауыстылардың дыбысталуында бірдей дә режеде бола бермейді. Фонатика мамандары ауыз қ уысының барынша ашылу арқ ылы пайда болатын ашық дауыстылар мен бір қ алыпты ашылуына пайда болактын ашық дауыстыларды ажыратады. Тү ркі тілдеріндегі дауыстыларды бұ л прицип бойынша топтастырғ анда, бір жағ ынан, сан жағ ынан ә р тү рлігін кө руге болады. Жалпы, туыс тілдер арасында дыбыстардың сапалық топтарының біркелкі болуы сирек кездесетін қ убылыс. Дауыстылардың ашық, қ ысаң сапалық топтарының ә р қ ыйылығ ы тү ркі тілдерінің жеке топтарының ә р тү рлі генезистің қ алыптасып, дамыуымен байланыстыруғ а келе бермейді. Айталық, қ ыпшақ тобына жататын тілдер қ урамындағ ы дауыстылардың сапалық топтары бірдей емес. Сондай − ақ ә зірбайжан тілінде ашық дауыстылардың саны− бесеу болса, қ ысаң дауыстылардың саны− тө ртеу болса, хақ ас тілінде 4 ашық дауысты, 5 қ ысаң дауысты айтылады. Башқ ұ рт пен татар тілдерінде− 2 ( кейде 3 деп те кө рсетіледі ) ашық дауысты, 8 тү рлі жартылай қ ысаң, қ ысаң дауыстылар айтылаттын кө рінеді. Бізбен кө ршілес қ ырғ ыз тілінде 4ашық (жә не жартылай ашық ) дауысты, тө рт қ ысаң (жә не жартылай қ ысаң ) дауысты болса, ө збек тілінде ашық дауыстының саны− 2, қ ысаң жә не жартылай қ ысаң дауыстының саны− 4 болып келеді. Тү ркі тілдерінің қ ыйыр шығ ысында жатқ ан Якут (Саха ) тілінде 4 ашық (жә не жартылай ашық ) дауысты, 4 қ ысаң дауысты бар. Ал оны мен шектес шор тілінде нағ ыз ашық дауысты − 1 жартылай ашық дауыстылар − 3, қ ысаң дауыстылардың саны − 4. Соны мен тү ркі тілдерінің арасында ашық қ ысаң дауыстылардың саны бірдей болып келетін тілдер аз. Қ азақ тіліндегі ашық, қ ысаң дауыстылардың саны жоғ арыда кө рсетілгендердің ішінде тек ғ ана ә зербайжан тілінде қ айталанады.

Жеке тү ркі тілдерінде ашық − қ ысаң дауыстылар саплық жағ ынан бірдей емес. Бір тілде айқ ын ашық айтылатын дауысты екінші тілде сә л бә сен немесе керісінше болып отырады. Барылық тілдерде сапалық жағ ынан ұ қ сас дыбысталатын тіл арты жуан асты жуан дауысты а. Ал басқ а дауыстар туралы осындай тұ жырым жасауғ а ә сте болмайды. Мысалы: о дауыстысы ьір тілде айқ ын ашық дауысты болып айтылса, екінші бір тілде айқ ын ашық естілмейді, сә л бә сең айтылады т. б. жеке тілдерге тә н осындай ерекшеліктерді ашық жә не қ ысаң болып екі топқ а бө лінсе, екінші бір тобында ү ш тү рлі сапалық топқ а: ашық, жартылай ашық , қ ысаң 1топтарғ а ажырайды. Кей бір тү ркі тілдерінде қ ысаң дауыстылардың ө зі сапалық жағ ынан екі тү рлі болып келеді: жартылай қ ысаң ( Яғ ни қ ысаң мен ашық дауыстылардың арасы ) жә не айқ ын қ ысаң. Еділ бойы тү ркі тілдеріндегі қ ысаң дауыстылардың мұ ндай тү рі басқ а тілдерде қ айталана қ оймайды. Осы ерекшеліктерін ескере келгенде тү ркі тілдерін дауыстылардың сапалық тү рлері ың ғ айына қ арай мынадай шағ ын топтарғ а шартты тү рде жіктеуге болады:

Дауыстылар екі топқ а ашық жә не қ ысаң болып жіктелетін тілдер: якут, алтай, туба, қ ырғ ыз, балқ ар тілдері. Бұ л тілдерде де, жоғ арда айтылғ андай дауыстылар ашық, қ ысаң болып екі топқ а жіктеледі: а, э, (а), о, ө − ашық дауыстылар, і, у, ү − қ ысаң дауыстылар. Бұ л тілдердегі дауысты фонемалардың саны− 8.

2. дауыстылар ү ш топқ а: ашық, жартылай ашық жә не қ ысаң немесе ашық, жартылай қ ысаң, қ ысаң болып жіктелетін тілдер: ә зірбайжан. Қ арақ алпақ, башқ ұ рт, татар, чубаш, қ азақ, хаказ, т. б. бұ л тілделдегі ашық − қ ысаң (ашық, жартылай ашық, қ ысаң немесе ашық жартылай қ ысаң, қ ысаң ) дауыстылар 9, кейде 11− ге дейн барады. Бұ л топқ а жататын тілдердегі дауыстылардың сапалық бө лінісі байқ ау ү шін ә зірбайжан тілі мен хакас тілдеріндегі дауыстыларының жіктелу ү лгісі келтіру орынды:

Езуліктер Еріндіктер

ашық − о ő

ә зірбайжан: жартылай

ашық: э

қ ысаң: ĩ і У У

ашық: а э о

хакас: жартылай

қ ысаң: ĩ

қ ысаң: ĩ і у у

Хакас тілінде э дыбысы айқ ын ашық болып айтылса, ә зірбайжан тілінде жартылай ашық тү рде айтылады. Оның есесінде хакас тілінде ашық ā ( қ азақ тіліндегі ә ) дыбысы жоқ. Сондай ақ хакас тілінде ә зірбайжан тіліндегі қ ысаң нан гө рі ашық қ а жақ ын айтылаттын дауыстылар қ атары жоқ. Сонымен, бұ л тілдерде дауыстылардың жалпы саны бірдей болғ анмен, олардың сапалық тү рлері бірдей емес.

Дауыстылардың ашық, қ ысаң топтарғ а жіктелуі тү ркі тілдерінің генезистік ерекшеліктерінің қ атарына жата ма, ә лде тілдердің тарихи даму барысында пайда болғ ан ерекшелік пе? Бұ л сұ рақ қ а жауап беру ү шін қ азіргі тү ркі тілдерде соның бірі қ азақ тілінде кездесеттін мынандай екі тү рлі қ ұ былыстарды еске алу керек. Біріншіден қ азіргі тү ркі тілдердің қ айыссында дауыств фонемалардың ашық қ ысаң вариантары фонемалық қ ызмет атқ арады. Бұ л ерекшелік дауыстылардың ашық не қ ысаң айтылу сө з мағ ынасына бейтарап кө рсетумен бірге, оның жаң а кейінгі даму барысында қ алыптасқ ан қ ұ былыс екендігін дә лелдейді. Екіншіден, қ азіргі тү ркі тілдерінің қ айыссында да айырмашылығ ы ашық, қ ысаң дауыстыларғ а негізделген вариант сө здердің тобы қ олданылады. Оларды вариантты сө здер деп атау басқ а сө здерден ерекшелеу мақ сатынан туғ ан. Мағ ыналық дербестік тұ рғ ысынан оларды вариантты деп қ арауга келмейді. Қ азақ тілінде бұ л топқ а мына сө здерді жатқ ызуғ а болады: арсылда− ырсылда, сатыр− сытыр, шаң қ ыл− шің кіл, т. б. Бұ л келтірілген сө здерді қ айысысы да бір− біріне мағ ынасы жағ ынан жіктелгендер. Ал, ә деби тіл мен диалектілер арасында осындай айырмашылық қ а негізделген варианттарда кезгеді: ояу− ұ яу, мұ здау− мыздау т. б. Дауыстылардың осындай ауысуы барқ а тү ркі тілдерінде де кездеседі. Н. А. Баскаков алтай тілінің Куманды диалектісінде о≥ у, ө ≥ ү ауысуларының қ ысаң дарғ а ауысуыларынын жиі кездесетіндігін айтады. Ал кө не тү ркі ашық дауыстыларының қ ысаң дарғ а ауысуы башқ ұ рт, татар тілдерінде заң ды қ алыптасып кеткендігі белгілі. Ол тілдерде ашық − қ ысаң сә йкестігіне негізделген паралель сө здерде мол кездеседі. Чубаш, якут тілдерінде басқ а тү ркі тілдерінде сө з басында айтылатын ашық а дыбысының орынына қ ысаң ы дауыстысының айтылуы осы қ ұ былыстың бір кө рінісі. Бұ л фактілердің барлығ ы дауысттылардың ашық − қ ысаң топтарғ а жіктелуі тү ркі тілдерінің генезиттік заң дылық тарының қ атарына жататындығ ын дә лелдейді. Ә рине, мерізім жағ ынан ашық − қ ысаң негізінде варианты сө здердің жасалуы алғ ашқ ы қ ұ былыс та, ашық − қ ысаң формасында қ алыптасқ ан сө здердің дербес мә ндерге ие болуы екінші дә режелі қ ұ былыс

Дауыстылардың жіктелуінің ашық жә не қ ысаң топтарғ а жіктелуі байырғ ы да, аралық топтардың кейбір тілдерде қ алыптасуы жеке тілдердің тарихи дамуының барысында орнық қ ан. Тілдердің біразында, ә сіресе оң тү стік− батыста орналасқ ан оғ ыз тобында жартылай ашық айтылатын э дыбысы орнық қ ан. Бұ л дыбыс, бір жағ ынан, ашық дауысына сә йкес келеді. Ә зірбайжан тіліндегі э тү ркі тілдерінің аса ежелгі дә уірлерінде бірінші буында айтылғ ан созылың қ ы дауыстының − сол кезең де қ алыпты айтылғ ан дауыстының қ азіргі кө рінісі. Оғ ыз тілдерінің бірі− тү ркімен тілінде э кө не дә уірде қ алыпты айтылғ ан дауысты дыбыстың орынына қ алыптасқ ан да, созылың қ ы дауысының орыны созың қ ы− ā, ĩ дыбыстары басқ а. Сондық тан ә зірбайжан ā к, тү ркім эк (ек ) ә зірб. Ā л. Тү ркім. Эл (қ ол), ә зірб. Ала, тү ркім, элэ (еле) ә зірб., бә ш, тү ркім, баш, якут беэс (бежJз Jĩ якут, сіэ (же) ә зірб. Дә, тү ркім дĩ, якут, діэ, − дэ (де), ә зірб. Гет, тү ркім гіт (кет) т. б.

Татар, башқ ұ рт, чуваш тілдерінде жоғ арыда кө рсетілгенде жартылай қ ысаң дауыстылардың қ атары қ алыптасқ ан: ĩ, ĩ ő, ő бұ л қ ұ былыс тек Еділ бойындағ ы тіл дыбысынан басқ а ашық дауыстылардың бә рі қ ысаң данып, қ ысаң дауыстылар, керісінше біршама айтылатын дә режеге жеткен. Бұ л бір ғ ана аймақ қ а тә н басқ а тілдермен жиі ә рі ұ зақ қ атынастың негізінде қ алыптасса керек.

Қ азақ қ арақ алпақ, ноғ ай тілдерінде жартылай ашық э дауыстысымен қ атар шығ ыс тілдерінен енген сө здер қ ұ рамында ā дыбысы қ алыптасқ ан. Сө йтіп тү ркі тілдерінің кө пшілігінде екі варианттар тұ ратын фонема ү ш вариантты болып шық қ ан: а/ ā / э. Қ азақ, қ арақ алпақ тілдерінде дауыстылар қ алыптасқ ан: ит (ійт), жи (жый). Ти (тый) итер (ійтер) т. б. Алайда, бұ ларды дербес дауысты фонемалар деп санауғ а негіз жоқ. Ө йткені, бұ лар жоғ арыда айтылғ андай, дауыстылар мен дауыссыздар тіркесінің айтылуда бірігуінің нә тижесі. Сонда диптонгоид дыбыстың алғ ашқ ы сың ары (қ ысаң дауысты дыбыс) буын сапасын ғ ана айқ ындайды да, ө зінен кейінгі дауыссыз сың армен бірілікте айтылғ анда ғ ана фонемалық мә нге ие болады. Тү ркі тілдерінің біразында ұ шыраса қ ойылмайтын бұ л дыбыстардың бар ерекшелігі осында. Дегенмен, кейбір тү ркологиялық ә дебиеттерде бұ ларды дауыстылардың принциптік тө ртінші тобы деп тү сіндіру бар. Мұ ндай тұ жырымның негізсіз екендігі, ең алдыменң дифтонгоидтарды қ ұ райтын дауысты сың арлардың ө з алдында принциптік топ бола алмайтындығ ы жатыр.

⇐ Предыдущая 1 234 5 6 7 Следующая ⇒