Түркі тілдерінің негізгі жүйелік ерекшеліктері

Тү ркі тілдері олардың жалпы сипаты немесе жеке тү ркі тілінің ө зіндік ерекшелгі жайлы айтпас бұ рын олардың бә ріне тә н ортақ заң дылық тар қ андай дейтін мселеге тоқ тау орынды. Ө йткені жалпы тү ркі тілдеріне ортақ заң дылық тар тә н. Екінші жағ ынан, оларда басқ а тілдкі семиялардан ерекшелейтін белгілер болып табылады.

Тү ркологиялық зерттеулер бойнша барлық топтарына тә н оларды ө з алдына дербез семья ретінде ерекшелейтін белгілер болып табылады.

Фонетикалық жү йе бойынша " а" сө здің бірінші буынында кездесетін дауыстылар мен сө здің келесі буындарында ұ шырайтын дауыстылар екі тү рлі жү йе қ ұ райды. Бірінші буында ашық -қ ысаң, жуан-жің ішке, еріндік-езулік жұ птасатын сегіз дауысты дыбыс жұ мсалады. Кейбір тілдерде бү л 8 дауысты дыбыстар ә деттегідей ә рі созылың қ ы дыбысталады. Екінші немесе одан кейінгі буындард кө біне ашық -қ ысаң, жуан-жің ішке, еріндік-езулік болып бө лінетін 6 дауысты дыбыс жұ мсалады. Сонымен бірінші буын Вокализммен екінші буын сол сяқ ты одан кейінгі буындар вокализмі сандық жақ ынан да, сапалық жағ ынан да ә ртү рлі болып отырады. " Ә " біршама жү йелі болып отырады. Сингормонизм заң дылығ ы бірен-саран тілдерде мысалы: ұ йғ ыр тілімен ұ штасып кү рделеніп отырады. " Б" сө з басында 7 дауыссыз фонема айтылады. Кейбір ауытқ уларда еске алмағ анда оның тө ртеуі жуан дауыссыздар (б, т, қ, ч) біреуі мұ рын жолды (м) екеуі - ызың (протечные). Сө здің ортасы мен соң ында 17 дауыссыз айтылады. Олардың 7-еуі шұ ғ ыл взрывное - п, б, д, к, қ, ч. Мұ рын жолды - м, р, н, ң, ғ, и. Ызың (прочное) дауыссыздар и, з, с, ш. Екеуі діріл дыбыстар (плавные) - л, р сө з соғ ындағ ы екі вариантты ғ, г ұ яң дауыссыздар сө з ішінде тұ рақ ты болып келеді. Сө здің авсолютті бсында бір ғ ана дауыссыз айтылады. Яғ ни, сө з басында дауыссыздардың қ абатталып келуі тү ркі тілдеріне тә н емес.

1. Тү ркі тілдерімен (герман, семит) т. б. салыстырғ анда сапа, тү р жағ ынан ө згеше болуымен бірге кө п кө ріністі емес бірің ғ ай болып келеді. Сонымен бірге, тү ркі тілдерінің фонетикалық жү йесінің ү лкен бір ерекшелігі - соз екпіпінің сө здің соң ғ ы буынына тү сетіндігі тү ркі тілдеріндегі тұ рақ ты белгілердің тобына жатады.

2. Морфологиялық қ ұ рылыс бойынша а) морфологиялық қ ұ былыстың оффектсициясы олай болатын себебі - типологиялық жағ ынан жалғ амалы акклотициялы топқ а жатады. Мә ні мен қ ызметі ә ртү рлі аффейктер бір-біріне қ абаттасып, қ осарланып жалағ аса береді. Сө здің морфологиялық қ ұ рылымы 3 элементтен тү суімен суффектен жә не жалғ аудан қ ұ ралады. Осы бө лімдерден қ ұ ралғ ан сө здер 3 типке бө лінеді:

а) тек қ ана тү бірден қ ұ ралғ ан сө з. Екі тү бірмен бір не бінеше жұ рнақ тардан, жалғ аудан қ ұ ралғ ан сө з. Тү ркі тілдерінің зерттелуі сө здің жоғ арыда кө рсетілген 3 типінен басқ а 4-ші типінің қ ұ рамы тә різді тү бір, жұ рнақ бір не бірнеше жалғ ау аралас қ осымша жалғ ау. Мысалы, дау-лас-қ ан-дар-ді-кі-нен.

ә ) сө з таптары тү р жағ ынан басқ а тілдердегі сондай типтерді негізіне орынша табыну бар екенімен ерекшеленеді. Шылаулар грамматикалық қ ызметі мен мә ні жағ ынан тілдерде сө здердің сә йкес шылаулар предлогтарғ а ұ қ сас болғ анымен қ оллданылуы ың ғ айлы жағ ынан олардың мү лде ө згеше жалпы жалғ амалы тілдерде сө здердің орналасу тә ртібіне сә йкес шылауларда ө здері қ атысты сө здерден кейін келеді. Ал басқ а тілдерде предлогтар болса ө здері қ атысты сө здің алдында айтылады. Сонымен бірге, роман-герман тілдерінде кең қ олданылатын артикльдер жү йксы тү ркі тілдерінде жоқ. Олардың артикльдерінің мә ні кө біне сө зіне грамматикалық фрма арқ ылы беріледі. Басқ а тілдерден ерекшелейтін тағ ы бір белгі жіктеу есімдіктері мен сілтеу есімдіктерінің этиольгиялық байланысы мен бұ л т. б. тілдермен салыстырғ анда бұ л тү ркі тілдерінде кездеседі.

б) сө йлемнің басқ а шетіне шығ аратын халық тілдерінде тү сіндірмелі (отностительное) есімдіктер жоқ. Сондық тан олар арқ ылы қ алыптасатын сабақ тас я сала тү сіндірмелі сө йлемдерде жоқ. Ә деби тілде (жазба тілде) онда сө йлемдердің орнына сө йлемге ұ қ сас. Конспрукциялар - сө з тіркестері қ олданылады. Тү ркі тілдеріні ң сө здеріне ғ ан тә н оларды бсқ а тілдерден ерекшелейтін ө згешелктері тү ркологиялық зерттеу қ орытындыларына қ арағ анда осылар.

1. Фонетикалық зерттеу объектісі- сө йлеу тілі. Сө йлеу тілі деп дыбыстар жү йесі мен ырғ ақ - дыбысталу ә уенінің (екпін, тон, пауза ) бірлігі айтылады. Сө йтіп, фонетика тілдің дыбыстар жү йесі мен ырғ ақ - дыбысталу сипатын бірге қ арастыратын болады. Ескертетін бір жағ дай: дыбыс пен ырғ ақ -дыбысталу ә уені физикалық қ ұ былыстар, яғ ни физика ғ ылымы қ арастыратын қ ұ былыстар. Демек, дыбыс пен ырғ ақ -дыбысталу жү йесінің физикалық қ асиеттері лингивистика ғ ылымының объектісі бола алмайды. Аталып отырғ ан қ ұ былыстардың функциялық қ ызметі, яғ ни дыбыстар жү йесі мен ырғ ақ - дыбысталу ә уенінің дыбыс комплекстерін мағ ыналық тұ рғ ыдан ғ ана қ арастырады. Сондық тан да тіл білімінде дыбыстық жү йені зерттеу таза фонетикалық тұ рғ ыдан жү ргізілмейді, Фонетикалық зерттеулер фонологиялық мақ саттарғ а бағ ындырылады, оғ ан фонологиялық сипат беріледі.

Зерттеудің фонологиялық бағ ыты тілдегі фонемаларды, фонемалар жү йесін анық тауды мақ сат тұ тады. Бұ л ү шін зерттеудің ә р тү рлі ә дістері қ олданылады. Жиі қ олданылатын ә діс-оппозиция ә дісі. Бұ л ә діс бойынша бір-бірінен мағ ыналық айырмашылығ ы бірен-саран дыбыс ө згешелігіне негізделген сө здер зерттеу объектісі ретінде алынады. Зерттеудің екінші бір ә дісі коммутация ә дісі деп аталады. Коммутация ә дісі бойынша объекті ретінде алынғ ан сө з қ ұ рамындағ ы бір дыбыс басқ а дыбыспен ауыстырылады да, оның сө з мағ ынасына ә сері зерттеледі. Сонымен қ атар, фонетикалық зерттеулерде дистрибуциялық талдау ә дісі де қ олданылады. Алайда, соң ғ ы кезең дерде фонологиялық зерттеулер де жеке бір ғ ана ә дісті қ олданудың бір жақ тылығ ы жайында кө п айтылып жү р. Зерттеушілердің кө пшілігі аталғ ан ә дістерді қ атар қ олданудың жемісті болатындығ ын дә лелдеп отыр.

Фонетикалық зерттеулердің мақ сат-нә тижелері ә ртү рлі болуы мү мкін. Фонетикалық зерттеу бір ғ ана тілдің фонологиялық жү йесін айқ ындауды мақ сат ету, немесе бір-біріне жақ ын бірнеше тілдің фонологиялық жү йелерін зерттеп, оларғ а ортақ белгілерді айқ ындауы мү мкін. Ал ортақ белгілер тілдердің ө те кө не дә уірінің кө рінісі болуы ық тимал. Кейде фонологиялық зерттеулер жеке дыбыстың (фонеманың ) даму жолдарын айқ ындауды мақ сат етсе, кейде фонологиялық жү йе де болғ ан ө згерістерді белгілейді. соң ғ ы зерттеулердің нә тижесінд диахрондық фонология, яғ ни тілдің тарихи фонологиясы келіп шығ ады.

Салыстырмалы фонетикалық дыбыстық жү йені зерттеудің жоғ арыда кө рсетілген екі тү рлі мақ сатын біріктіреді. Оғ ан себеп: туыс тілдердің фонетикалық жү йесін салыстырғ ан кезде олардың ұ қ сас, бір-біріне тең қ ұ былыстарын (бұ лар, ә рине, кө п) анық тап қ ана қ оймай, ненің салдарынан пайда болғ ан дейтін сұ рақ қ а да жауап береді.

2. Салыстырмалы грамматика, оның бір саласы салыстырмалы фонетика салыстыру ә дісін тілдердің ареалдық шектелісімен толық тыруды қ ажет етеді. Салыстыру ә дісін қ олдану зерттелетін тілдердің генетикалық туыстығ ын мойындаудан келіп туады. Белгілі бір тілдер тобының бір ғ ана негізден немесе бір-біріне жақ ын негіздерден тарағ андығ ын дайындау арқ ылы оларды ө зара салыстыра зерттеудің объективтілігі келіп шығ ады. Бір-біріне жақ ын, туыс деп танылғ ан тілдерді ареалдық ә діспен зерттеу мұ ндай тілдердің қ алыптасу, даму барысында ө зара ә сері болатындығ ын мойындаудан келіп шығ ады. Тү ркі тобына жататын тілдердің бір-бірімен жақ ындық дә режесі ә ртү рлі: бір тіл мен екінші тілдің бір-біріне жақ ындығ ы, ұ қ састығ ы ү шінші бір тү ркі тілімен салыстырғ анда айқ ындалады. Ө йткені, алдың ғ ы екі тілдің бір-бірінен жіктелуі, ү шінші тіл мен салыстырғ анда кейін болғ ан қ ұ былыс. Айталық, қ азақ тілі мен қ арақ алпақ тілі ө збек тілімен салыстырғ анда бір-бірімен ұ қ сас, жақ ын. Ө йткені, олар қ ыпшақ тық негізден тарағ андар. Ареалдық ә діс жақ ын туыстың негізінде қ алыптасқ ан ұ қ састық тарды емес кө рші орналасу нә тижесінде пайда болғ ан ұ қ састық тарды зерттейді. Мысалы, Орта Азияда орналасқ ан тү ркі тілдерінің бір-біріне ық палын зерттеу- ареалдық ә дістің міндеті. Орналасу ретінде қ арай ареалдық лингвистикағ а бір-біріне ө те жақ ын тілдермен қ атар, бір-бірінен біршама алыс тілдер де зерттеу объектісі болады. Орта Азияда тү ркі тілдерінің бір-біріне жақ ындық, ұ қ састық дә режесі ә ртү рлі: қ азақ, қ арақ алпақ тілдері бір-біріне ө те жақ ын болса, ө збек тү рікмен тілдері біршама алыс. Бірақ замандар бойы шектес територияда ө мір сү ру жиі араласуды қ ажет етеді. Сондық тан аталғ ан тілдердің қ азақ тіліне ық палы, айталық, қ ыпшақ тобында башқ ұ рт тіліне қ арағ анда кө бірек болды. Соның салдарынан олардың қ ұ рамында ұ қ сас белгілердің қ алыптасуына алып келді. Салыстырма зерттеуде ареалдық ә дісті қ олданудың қ ажеттігі осындай жайлармен айқ ындалады.

3. Дыбыстар жиынтығ ы сө з қ ұ райды, алайда оның дыбыстық қ ұ рамы берілетін ұ ғ ымының ( зат, қ ү былыс, қ имыл атауы т. б ) Ерекшелігімен тікелей байланысты емес. Екінші сө збен айтсақ, кұ м сө зінің осылай дыбысталуы қ ұ мның қ ұ рлымдық ерекшелігімен байланысты емес. Сондық тан ол ә р тілде ә р тү рлі аталады. Ұ ғ ым, зат ерекшелігі оларды белгілейтін сө здердің дыбыстық қ ұ рамымен байланысты еместігінің тағ ы бір дә лелі - ұ қ сасдыбысты жиынтық тардан тұ ратын сө здер бір тілдің ө зінде ә р тү рлі ұ ғ ымдарды білдіреді. Мысалы, қ азақ тілінде тай сө зі бір-біріне байланысы жоқ ұ ғ ымдарды білдіреді. Алайда, дыбыс жиынтығ ынан тұ ратын сө збен оның мағ анасының арасындағ ы осы ерекшелікті ескерсек, бір-біріне ұ қ сас сө здер мен формалардың бірнеше тілде кездесетіндігін жә не олардың тұ рақ тылығ ын қ алай тү сіндіруге болар еді? Тілдің бір-біріне ық пал етуі, араласып отырғ аны белгілі. Сондай қ атынастардың нә тижесінде, бірі екіншісіне тең, дыбыстық қ ұ рамы жағ ынан емес, мағ аналас болып келетін элементтер пайда болып отырады. Мұ ндай қ ұ былыс қ ай тілдің болсын тарихында кездеседі. Дегенмен, бір тілден екінші тілге сө з ауысудың да шегі болады. Халық тың ө мір сү ру, тіршілік ету ерекшелігімен тікелей байланысы жоқ сө здердің бірнеше тілде ұ қ сас дыбысталып, ұ қ сас мағ ына білдіруі бір тілден екінші тілге сө з ауысудың нә тижесі ретінде қ аралмайды. Айталық, есептік сан есімдердің бірдей ( немесе ұ қ сас ) дыбысталуы, астрономиялық атаулардың, ә лде барлық халық тардың ө мір тіршілігінде кездесетін қ ұ былыстардың бірдей не ұ қ сас аталуы бір тілден екінші тілге сө з ауысудың, тілдер араласуның нә тижесі бола алмайды. Сондай ұ қ састық тардың бірнеше тілде кейде тіпті территориялық шектестігі жоқ ( мысалы, қ азақ, ә зербайжан ) тілдерде ұ шырасуы олардың ортақ негізден тарағ андығ ын дә лелдесе керек. Сондай ауысудың нә тижесі деп қ арауғ а келмейтін тілдік элементтердің қ атарына септік жалғ ауларын, фонологиялық жү йені жатқ ызуғ а болады.

4. Ә леуметтік-экономикалық т. б тарихи тіршілік ерекшеліктеріне байланысты қ азіргі тү ркі халық тарының қ ай-қ айсысы да тарихи-этногенездік тұ рғ ыдан ә р тү рлі диалектілдерде сө йлеген тайпалардан қ ұ ралғ ан. Ә р тү рлі диалектілдерде сө йлеген тайпа тілдері негізінде қ алыптасқ ан тілдердің қ ұ рамына диалектілік айырмашылық тар болады мұ ндай тілдер тарих даму барысында бір-біріне ә сер етеді. Сонғ ы процестер тілдердің жеке топтарының ішінде қ алыптасқ ан нормада ауытқ ушылдық тардың

( аномалия ) шығ уына алып келеді.

Тү ркі тілдерінің ішінде басқ а тілдермен бірнеше қ абат араласудың нә тижесінде қ алыптасқ ан тіл- чуваш тілі. Чуваш тілінде басқ а тү ркі тілдері арасында болатын дыбыс сә йкестіктері жү йелі тү рде кездеспейді. Чуваш тілінің сө здік қ орының бір-біріне мү лде ұ қ самайтын кө п қ абаттылығ ы оның ә р кезде ә р тү рлі тілмен қ арым қ атынасқ а тү скендігін кө рсеттеді. Чуваш тілінің фонетикалық жү йесін зерттеушілер оның вокализімінің қ ұ рамында Еділ бойындағ ы тү ркі тілдеріне ортақ болып келетін ерекшеліктермен қ атар, ол тілдерде ө згеше таза чуваштық «ізді» де, сондай-ақ ә р қ илы фонетикалық қ оршаудың нә тижесінде қ алыптасқ ан ө згерістерді жә не кейінгі замандарда ауысқ ан сө здер қ ұ рамындағ ы ө згерісті ажыратады. Чуваш тілінің Еділ бойындағ ы тілдермен ортақ болып келетін ерекшеліктер қ атарына а дыбысының еріндік ың ғ айда айтылуы, о> у, ö > ұ (ү ) ауысулары, ä дыбысының ә бден қ ысаң дап і -ге айналуы, редукцияланғ ан, у, ұ, і (ы) і дыбыстық қ атарларының қ алыптасуы жаттады. Ал, чуваш тілінің Еділ бойындағ ы басқ а тү ркі тілдерінен ерекшелейтін «таза чуваштық » белгілер қ атарына сө здің басқ а шеніндегі этимологиялық дауыстылардың орнына дауыстылар мен дауыссыздардың тіркесіп айтылуы жатады. Езулік дауыстылардың орнына й-мен келетін тіркестерді, еріндік дауыстылардың орнына в (у) -мен келетін дыбыс тіркестері (дифтонгтар) айтылады. Соң ғ ы тү рі ( в -мен келген ) байырғ ы сө здер қ ұ рамында барлық уақ ытта сақ талады егер бұ л заң дылық сақ талмаса, ондай сө з соң ғ ы кездерде басқ а тілдерден ауысқ ан деп қ аралады. Чуваш вокализимінің ү шінші бір ерекшелігі- айрық ша комбинаторлық -позициялық ө згерістердің нә тижесінде сө з ортасында дауыстылардың «қ ысқ арып» қ ысаң дауы: віл- «умирать» (< ö л), вёлә р -«увиать»); (екінші) буынды қ ысаң дауысты ә бден редукцияланады. Піс -«вариться» (< пыш) пезэр -«варить», шыв -«вода» (< суғ ) шä вар -«орошать». Чуваш вокализімінің енді бір ерекшеліктері соң ғ ы замандарда кө бінесе татар тіліне ұ қ сас сө здердің қ ұ рамында кездесуі. Олар: сө здің бас шеніндегі ә деттегі д ( тіс аралық қ атаң дыбыс) орнына й айтылуы; jлуғ ав «ленивый», jанаш «ошибка», jамжак «мягкий» в протезасының айтылмауы: ä ру «род, племя», уғ а «лук», удä «сено», урам «улица », утрав «остров», уга «позумент», ш дыбысының л-ғ а аналмай айтылуы: кë рë ш «бороться», jраш «рожь», тä рä ш «стараться», хä мä ш «камыш», адаш «тезка», хуш «добавлять », адаш -«заблудитьсия», булаш «помогать», тужë к «перина» сө здің басында ч сақ таулы, ал сө з соң ындағ ы ч-ның ш-ғ а айналуы: чуп «бежать» чеjек «цветок», чä м «ныраять», аш «внутренность», айтылуы тиіс орындарында ортацизмнің айтылмауы: кä мä с «кумыс » тігес «ровный» кÿ с «глаз», тус «терпеть», пус «миткаль», тä гä с «тесный», тузан «пыль », пä с «портить», азав «клык » ä зат «провожать». Белгілі дә режеде аралас тілдер қ атарына татар, уйғ ыр, ө збек тілдеріде жатады (мыс., сө з басындаң ғ ы j, j дыбыстарының айтылуы). Бірақ бұ лардың араластығ ы сыртқ ы тілдердің (ә сердің ) нә тижесі емес, диалектілердің ө зара қ атынасының нә тижесі. Тү ркі тілдерінде сө з басында қ атаң, ұ яң дауыссыздардың да алмасуы да диалектілік қ арым-қ атынастың ә сері болса керек.

Соң ғ ы мың жарым жыл бойында тү ркі халық тары басқ а халық тармен жиі қ арым-қ атынасқ а тү сіп, ө те кө лемді терриотортяғ а жайылды. Тү ркі тектес емес халық тармен қ атынастың барысынды олардың сө йлеу тілі ассимилмяцияланып, тү ркілік сыпат алды. Алайда, сонымен бірге тү ркі тілдері «жең ілген» тілдердің ық палынсыз қ алғ ан жоқ. «Жең ілген» тілдердің жеке ә серлері диялектілік айырмашылық тар тү рінде жә йіліп кетті. Кейде олар тү ркілік сипаттың кейбір кө ріністер тә різді ұ ғ ынылды.

3. Ә р қ илы жү йедегі тілдерді зерттеушілер ү нді-европа тілдеріне қ арағ анда тү ркі тілдері бір-біріннен соншалық алшақ еместігін атап кө рсеттеді. Олай болатыны-тү ркі тілдерінің бір-бірімен қ оян-қ олтық жақ ын қ оныстас болуы біздің заманымыздан соншалық алшақ жатқ ан жоқ. Орталық Азияның тү ркі тайпаларының ортақ отаны болғ ан дә уір біздің заманымыздың алғ ашқ ы 7-8 ғ асырларына қ атысты екені белгілі. Ұ зақ уақ ыт қ оян-қ олтық қ оныстас болу олардың тілдерінің жақ ындасуына жағ дай жасады. Сө йтіп, территориялық жағ ынан бірың ғ ай орналасу жеке тілдер қ ұ рамында тілдік ерекшеліктердің бірың ғ ай қ алыптасуына алып келеді. Тілдер қ ұ рамында бір негізден тарау белгілерімен қ атар, бірың ғ айлығ ынан туғ ан ортақ белгілер немесе арелдық ерекшеліктер қ алыптаса бастады. Тү ркі тілдері ішінде территориялық белгілері жағ ынан бірың ғ ай болып келетін Еділ бойы Ортаазиялық ареалдарды ажыратуғ а болар еді. Еділ бойындағ ы татар, башқ ұ рт жә не чуваш тілдеріне ортақ белгілер деп чуваш тілінде а -ның о(у) -ғ а ауысуын, а езулігінің татар, башқ ұ рт тілдерінде лабиалдық а айналуын, ү шеуіндеде редукцияланғ ан дауыстылардың фонолгоиялық дә режеге жетуін, қ ысаң ерін дауыстыларының чуваш тілімен татар тілі диалектілерінде езулікке айналуын атауғ а болады. Осылардың ә рқ айсысыда кө рші мари, пермь тілдерінде де байқ алады. Сол сияқ ты шығ у тектері бірың ғ ай емес ө збек, қ азақ, ұ йғ ыр, қ ырғ ыз, қ арақ алпақ, тү ркімен тілдеріндегі ортақ ерекшеліктер кө бінесе қ оныстас отырудың нә тижесі екендігі дә лелденіп отыр.

12 3 4 5 6 7 Следующая ⇒