ЖЕКЕ ДАУЫСТЫЛАРДЫҢ СИПАТЫ

ЖЕКЕ ДАУЫСТЫЛАРДЫҢ СИПАТЫ

Адауысты фонемасы тү ркі тілдерінің басым кө пшілігінде айтылады. А дыбысын айтқ анда тілдің кейін қ арай жиырылатыны белгілі. Бірақ тілдің кейін қ арай жиырылу дә режесі тіл атаулының барлығ ында бірдей емес. Соғ ан орай, оның дыбысталуында айырмашылық тар болып отырады. Дыбысталу мен сапасы жағ ынанафонемасы қ азіргі қ азақ, алтай, ә зірбайжан, балқ ар, қ арайым, қ ырғ ыз, қ арақ алпақ, қ ұ мық, тү рік, тү рікмен, ұ йғ ыр, хакас, шор тілдерінде бірың ғ ай бір-біріне жақ ын дә режеде. Айырмашылық башқ ұ рт, татар жә не ө збек тілдерінде кездеседі. Башқ ұ рт пен татар тілдеріндегі а фонемасы, басқ а тілдермен салыстырғ анда, біршама «жасық » яғ ни о-ғ а жақ ын естіледі. Мұ ндай мә нер татар тілінде айқ ынырақ та, башқ ұ рт тілінде ондай дә режеде емес. Ж. Киекбаевтың айтуы бойынша, а фонемасының о-ғ а ұ қ сас естілуі кө біне татарлармен шектес, аралас территориядағ ы башқ ұ рттар тілінде кездеседі. Онда да бірінші буыннан екпін тү спейтін кө п буынды сө здерде ғ ана. Егер башқ ұ рт тілінің кө рнекті маманының осы тұ жырымын ескерсек, бұ ны татар тілінің ық палы деп те қ арауғ а болар еді. Адауыстысының еріндік мә нер алуының нағ ыз жетілген тү рі ө збек тілінде бар. Ө збек тілінде, басқ а тілдердегі адыбысымен салыстырғ анда, ә лдеқ айда ашық айтылатын а (айрам, қ ара, сайла) дыбысымен қ атар, басқ а тілдерге а орнына айтылатыно дыбысы бар. Сондық тан жалпы тү ркілік (тіпті, кө не тү ркілік) а дыбысының ө збек тіліндегі ү ш тү рлі баламасы: ашық, езулік а(аздағ ан сө здер қ ұ рамындағ ы) дыбысы мен тіл алды ә, жабық анемесе о дыбысы туралы айту керек болады. Мысалы, қ азақ таныс, ө збек: таниш- аа; қ азақ: мен, кел, ө збек: мә н, кел, -а ә; қ азақ бар, сал, ө збек: бор, сол т. б. (Ө збек тілінің бұ л ерекшелігі осыдан бұ рынғ ы тақ ырыпта толығ ырақ айтылды). Қ азіргі тува, тофалартілдеріндегі а сонорлардан басқ а дауыссыз дыбыстардың алдында айтылғ анда, ғ, һ дыбыстарындағ ыдай қ ырылмен айтылады. Тү ркологияда фарингализациялану (фарингализация, форинкс – тамақ тың тесігі) деп аталатын бұ л ерекшелік тек қ ана аталғ ан тілдерде кездеседі. Тува, якут тілдерінің кө п сө здерінде жалпы тү ркілік аорнына қ ысаң ы дыбысы сә йкес айтылады: қ азақ: жат, якут: сыт, тува: чыт, қ азақ: қ арын, тува: хырын, қ азақ: жарық, тува: чырық, якут: сырдық, қ азақ: ай, якут: ыл, қ азақ: қ алың, тува: қ ылын, қ азақ: ат, якут: ыт, қ азақ: қ амшы, тува: кымчы т. б. Ескерте кететін бір ерекшелік –кейде тува, якут тілдеріндегі сө здер бірдей болып келе бермейді. Ө зара сай тү сіп жатса да (бір сө з екі тілде де ыдыбысыменайтылады), кейде екі тілде екі тү рлі дыбысталады: якут тілінде ыдыбысымен айтылғ ан сө з тува тілінде а-менайтылады, якут: ыл (ал), тува: ал.

Чуваш тілінде жалпы тү ркілік а дауыстысына ы, у, а (редукцияланатын, қ ысаң а), а дыбыстары сә йкес айтылады: хыт (қ ат), пыр (бару), сыхла (сақ та), хыта (қ атты), пыл (бал), тамар (тамыр), ылдан (алтын), ыйт (айт), пылджак (балшық ), субах (шабақ ), хуйғ а (қ айғ ы), урба (арпа), ура (аяқ ), тура (тарақ ), туп (тап), хуран (қ айық ), хура (қ ара) а дыбысы ә деттегі а а дыбсынан гө рі шолақ, жабық дыбысталады. Чуваш тілінің мамандары бұ л дыбысты орыс тіліндегі екпінсіз буында айтылатын о (мыс., трактор) дыбысымен салыстырып, оның тұ рақ сыздығ ын, тү сіп қ алуғ а бейімділігін атап кө рсетеді, (қ азақ тіліндегі жапырақ -топырақ сө здерінің қ ұ рамындағ ы ы тә різді: йанаш (жаң ылыс, жанылу), асла (асын), уйах (ай) аиар (айғ ыр), анлан (аң да, ұ қ ), вахат (уақ ыт). Чуваш тілінде ә деттегі ( жалпы тү ркілік) а туыстық ты білдіретін терминдермен басқ а тілдерден (орыс, татар) енген сө здер қ ұ рамында айтылады: аппа (апа), атта (ата), кажак (қ асық ) корнис (корниз т. б)

Сонымен қ атар, жалпы тү ркілік тү бірлер қ ұ рамындағ ы а дыбысына жің ішке ү, ә дыбыстары сә йкес айтылуы да ұ шырайды: сус (шаш, басқ а тілдерде чач, сач ) пурнә (бармақ ) кейбір тілдерде пармақ, певэр (бауыр, басқ а тілдерде пағ ыр) т. б. Соң ғ ы сә йкестік аса сирек кездесетін қ ұ рылыстар қ атарына жатады.

Тү рікмен, якут, тува, хакас, шор, қ ырғ ыз, гагауыз, алтай тілдерінде ә деттегідей дыбысталатын а фонемасынан басқ а созылың қ ы айтылатын а дыбысы да бар. Тү рікмен, якут тілдеріндегі а алғ ашқ ы, тү ріктілдерінің ежелгі кезең інен қ алғ ан дыбыс та, басқ а тілдердегі созылың қ ы а тілдерінің даму процесінде, фонетикалық ө згерістердің нә тижесінде қ алыптасқ ан бә ршама жаң а қ ұ былыс (бұ лар жайлы осыдан бұ рын кең ә ң гіме болды).

Е фонемасы қ азіргі тү ркі тілдерінде екі тү рлі негізде қ алыптасқ ан: таза тү ркілік е, орыс тілі арқ ылы енгенсө здер қ ұ рамындағ ы е. Таза тү ркілік деп қ аралатын е немесе тү ркі сө здерінің қ ұ рамында айтылатын ä дауыстысы кө не тү ркілік ä дауыстысының кө рінісі. Алайда, кө не тү ркілік (Радлов транскрипциясы бойынша) дауыстысы қ азіргі тү ркі тілдерінде бірың ғ ай сипатта қ алыптаспаса керек. Солай екендігін қ азіргі тү рік тілдерінің материалдарын салыстырғ анда айқ ын кө руге болады. Тү ркі тілдерінің барлығ ына ортақ байырғ ы сө здердің бірінші буынында кө не тү ркілік а фонемасының кө ріністерін мына сө здер қ ұ рамынан кө руге болады: ә зірбайжан- кә л, кә с, тә р, ұ йғ ыр- кә л, кә с, тә р, алтай- кел, кес, тер, қ азақ - кел, кес, тер, тү рік- гел, кес, тер, якут, татар- кил, кис, тир, хакас- кил, кис, тир, чуваш- кил, кас, тар. Бұ л сө здер қ ұ рамында кө не тү ркілік а дыбысына мына дыбыстар сә йкес қ олданылғ ан: ә ( ä ), е (э), и. Чуваш тіліндегі кейбір сө здер қ ұ рамындағ ы а диалектік ауытқ у екені айқ ын. Қ азақ, қ арақ алпақ тілдеріндегі е дыбысы басқ а тү ркі тілдеріндегі сондай дыбыстан дифтонгіге ұ қ састығ ымен ерекшеленеді. Қ азақ, қ арақ алпақ тілдеріндегі бұ л ерекшелік, ә сіресе тұ йық буында айқ ын кө рінеді: сө здің абсалют басындағ ы е дыбысының алдынан і қ ысаң дауысты айқ ын байқ алады: іле, іекі т. б. Сондық тан да қ азақ тіліндегі (қ арақ алпақ тілінде де) сө з басындағ ы е айтылуда дауыссыз й -ге жақ ын дыбысталады: йә л, йә кі т. б. Осығ ан ұ қ сас қ ұ былыс, зерттеушілердің байқ ауынша, ноғ ай, балқ ар, гагауыз тілдерінде бар кө рінеді.

Тү ркі тілдерінің ішінде кө не тү ркілік ä дыбысының ерекше кө рінісі татар, башқ ұ рт, хақ астілдерінде кездеседі. Бұ л тілдерде, жоғ ары мысалдардан байқ алатындай э (е) тү рінде емес, и тү рінде, яғ ни қ ысаң дап, қ ысқ арғ ан тү рде дыбысталады: кил, тир, кис. Алайда, дыбысының ә бденқ ысаң дап, қ ысқ аруы татар тілінде ғ ана қ алыптасқ ан жү йеге айналғ ан, ал башқ ұ рт тілінде бұ л заң дылық тан ауытқ у жиі кездеседі. Ал, тува тілінде е фонемасының кө мей арқ ылы айтылатын варианты да бар (фарингализация). Бұ л қ ұ былыс ол тілде фонемалық мә н алғ ан, сондық тан эт – ет (ет), ет -зат, дү ние, мү лік. Бірақ басқ а тү ркі тілдерінде мұ ндай айырмашылқ жоқ. Е фонемасының ә р қ илы ерекшелікпен дыбысталуы сө здің екінші буыны мен соң ында да байқ алады. Мына мысалдарғ а кө ң іл аударайық: қ азақ - етек, ә зірбайжан- ә тә к, ұ йғ ыр- этә к, ө збек- этак, татар- итә к, башқ ұ рт -итә к, хакас- идә к, алтай- ә лек, қ ұ мық - этек т. б. Бұ л фактілерге қ арағ анда, екінші буында мынандай сә йкестік бар: е-э /э-а. Бірінші буынмен салыстырғ анда байқ алатын бір ерекшелік –онда қ исаң дап, қ ысқ ару жоқ. Осыдан бұ рын айтылғ андай, бірсыпыра тү ркі тілдерінде созылың қ ы айтылатын е дыбысы да бар.

Тү ркі тілдеріндегі о дыбысы екі тү рлі негізде қ алыптасқ ан деп қ арауғ а болады: тү ркілік о, орыс тілі арқ ылы енген сө здер қ ұ рамындағ ы о. Тү ркілік о дыбысы – орыс тіліндегі осындай дыбыспен салыстырғ анда ә лдеқ айда жабық айтылатын ерін дыбысы. Ө йткені тү ркілік о дыбысын айтқ анда ерін кейін қ арай кө бірек жиырылады да, ауыз қ уысы ө те тар ашылады. Тү ркілік о фонемасының осы сипаты кө пшілік тілдерде бар, оларда сақ талады. Алайда, жалпы тү ркілік о фонемасының жеке тілдердегі кө рінісі барлық уақ ытта бірдей болып келмейді. Бұ л тек қ ана басқ а буындағ ы о дыбысына ғ ана емес, соң ғ ы буындардағ ы о дыбысына да қ атысты. Сө здердің басқ а буындарындағ ы жалпы тү ркілік о дыбысының дыбысталу кө ріністері мына тө мендегі мысалдарды салыстырудан байқ алады: қ азақ - қ ол, ә зірбайжан- гол, қ арақ алпақ - қ ол, қ ұ мық - қ ол, ноғ ай- қ ол, тува- хол, тү рік- кол, хакас- хол, алтай- кол, ө збек- кул, башқ ұ рт -кул, татар- кул. Бұ л фактілер бойынша мынандай дыбыс сә йкестігі келіп шығ ады: о -ұ -у. Бұ л сә йкестіктің екінші, ортаң ғ ы элементі ө збек тілінің ерекшелігі болып табылады. ө збек ә деби тілінде о типтес екі тү рлі фонема бары белгілі: басқ а тү ркі тілдеріндегі а дыбысына сә йкес келетін, о -дан гө рі «ашық » айтылатын о (от, борат, бор) жә не басқ а тілдердегі о (кейде ө ) дыбысына сә йкес келетін, бірақ одан қ ысаң айтылатын о. Соң ғ ы о фонемасы айтылуда у -ғ а жақ ын естіледі. Акустикалық жағ ынан ө збек тілінде оу -мен о -ның арасынан естіледі. Оны дыбыстағ анда ауыз қ уысы у дыбысын айтқ андағ ыдай, бірақ ілгері қ арай жү йткіген дә режеде болады. Ө збек графикасында дыбыстың осы қ асиетін ескергендіктен болса керек, оны у тү рінде белгілеген ужар -ожар, уймақ -ою, уйламоқ -ойламақ, ойлау, уйинчоқ -ойыыншық, уйчи -ойлы, улчамок -ө лшемек т. б. басқ а тү ркі тілдерінде о, ө дыбыстарына, яғ ни жуан дыбысқ а ғ ана емес, жің ішке дыбысқ а да сә йкес келуі ө збек тілінде сингорманизм заң дылығ ының болмауында екендігі белгілі. Татар, башқ ұ рт тілінде таза о дыбысы жоқ, бұ л жағ ынан басқ а тү ркі тілдерінен (чуваш тілінен басқ а) оқ шау тұ рады. Татар, башқ ұ рт тілдерінде о орнына қ ысаң айтылатын у қ алыптасқ ан: ул, уқ, қ ұ л, юқ, (йұ қ ), ол, (йул) удзатын (ұ зату), узон (ұ зын). т. б. Осы ың ғ айда мынаны ескерту қ ажет. Татар, башқ ұ рт тілдеріндегі бірінші буында айтылатын қ ысаң у қ азақ тілінде тек о дауыстысына ғ ана емес, у дыбысына да сә йкес келеді т. б. Чуваш тілінде жалпы тү ркілік о дыбысына бірінші буын қ ұ рамында бірінші дыбыс не дыбыс тіркестері сә кес келеді- у дыбысы айтылады: хул (қ ол), сул (жол), редукцияланғ ан й тахар (тоғ ыз), май (мойын), ву дыбыс тіркесі айтылады: вунна (он), вучак (ошақ ), ва дыбыс тіркестігі: вал (ол), вы дыбыс тіркестігі: выр ( ор, орақ ор).

Тү ркі тілдеріндегі бірінші буында айтылатын о дыбысының негізгі ерекшеліктері осылай. Ал, екінші, одан соң ғ ыбуындарда о дыбысының қ олданылу ерекшелігі тү ркі тілдеріндегі ерін ү ндестігі заң дылығ ымен тығ ыз байланысты. Тү ркі тілдерінің кө пшілігінде ерін ү ндестігі заң дылығ ы дамымағ ан. Сол себептен оларды жалпы тү ркілік о кө біне сө здің (тү бірдің ) бірінші буынында ғ ана айтылады да, екінші, ү шінші буындарда, аффикстер қ ұ рамында қ олданылмайды. Сондай тілдің бірі-қ азақ тілі. Қ азақ тілінде жалпы ерін дауыстыларды о дыбысы тек қ ана бірінші буында айтылады да, қ алғ ан буындарда кездеспейді. Жалпы тү ркі тілдерінің кейбіреуінде о дыбысының екінші буында қ олданылуы аса сирек ұ шырасатын қ ұ былыс. Ерін ү ндестігі заң дылығ ы тек қ ысаң дауыстыларды қ амтитын тілдерде о дыбысының айтылуы екінші буыннан аспайды. Бұ л топқ а хакас тілін жатқ ызуғ а болады. Мысалы: пызо (бұ зау), хыро (қ ырау), тырбос (тырма) т. б. Алайда, зерттеушіліер арасында хакас тілінің даму барысында қ алыптасқ ан қ ұ былыс дейтін пікір айтылып жү р.

Ерін ү ндестігі заң дылығ ы ә бден дамығ ан тілдер қ атарында қ ырғ ыз, алтай, якут тілдері жатады. Бұ л тілдерде ерін дыбыстарының ү ндесуі тек қ ысаң дарда ғ ана емес, ашық дауыстыларды да қ амтиды.. Сол заң дылық қ а лайық о дыбысы буын орнын таң дамаай, қ осымшалар қ ұ рамында қ олданылады: алтай тілі – оро (орау), такто (тұ рақ тау), ойлоо (ойлау, тү сіну), полот (болат), торко (торқ а жібек), сокор (соқ ыр), дьоон (жуан), доско (доска, тақ та), остол (стол, ү стел), қ арғ ыз тілі – ортон (орта, жер ортасы), орток (ортақ, жолдас), орой (орай, шаш орайы), оң ол (оң алу), олжоло (олжалау), озондо (азан салу, жылау), ондо (анда, ана жақ та), ойгоо (ояу), ортоктош (ортақ тас, істес), аторла (атарла, мал отарла), ошондойлап (анадайлап, маң дайлап) т. б. Қ ырғ ыз тілі ерін ү ндестігі заң дылығ ы ә бден дамығ ан тілдерге жатады. Сондық тан ол тілде о дыбысының орнына жуан езулік дыбыстар айтылады. Қ азақ тіліне, қ ырғ ыз тілінің екінші, ү шінші, кейінгі буындардағ ы о дыбысының орнына жуан езулік дыбыстар айтылады.

О дыбысының жің ішке сың ары – ө. Бұ л да жалпы тү ркілік дауысты фонемалардың қ атарына жатады. Дыбысталу ерекшелігі жағ ынан ғ ана емес, қ олданылу ерекшелігі жағ ынан да о дыбысы ө зінің жуан сың арының іздерін қ айталайды. Ө дыбысы татар, башқ ұ рт тілдерінд осы сапасында жоқ, оның орнына жің ішке қ ысаң дауысты ү айтылады: кү з, сү з, ү т (от). Чуваш тілінде бұ ғ ан ү, кейде у, а жуан дауыстылары, ва, ви дыбыс тіркестері сә йкес қ олданылады: кү ле (кө л), ү с (ө с), кус (кө з), кур (кө р), вилем (ө лім), улмоқ (ө лмек), улчам (ө лшем), ү зга (ө зге), укинч (ө кініш) т. б. Дегенмен, ө збек диалектілерінде, ә сіресе қ ыпшақ негізді диалектілерінде ө дыбысы ( фонемасы) айтылады. Қ азақ, қ арақ алпақ, ноғ ай, қ ұ мық, қ арашай-балқ ар тілдеріндегі ө дыбысының басқ а тілдердегі сондай дыбыстан ерекшелігі бар. Бұ л тілдердегі ө монофтонгіден гө рі дифтонгіге ұ қ сас келеді: алдымен жің ішке, қ ысаң дауысты естіледі. Алайда, бұ л ерекшелік сө здің абсолют басында айтылатын ө дыбысына ғ ана қ атысты. Ал, бітеу буын қ ұ рамындағ ы ө тек қ ана монофтонг екені айқ ын.

Ө дыбысының екінші буыннан бастап сө з соң ында қ олданылуына ерін заң дылығ ымен ұ штасып жатады. Ерін ү ндестігі дамығ ан тілдерде ө дыбысы екінші, ү шінші буындарда, қ осымшалар қ ұ рамында айтыла береді. Ал, ерін ү ндестігі ондай дә режеде дамымағ ан тілдерде, мысалы, қ азақ тілінде екінші буыннан кейін езулік жің ішке дауыстылар айтылады.

Қ азақ тіліндегі ұ дыбысына ә зірбайжан, алтай, балқ ар, гагауз, қ арашай, қ ырғ ыз, қ ұ мық, ұ йғ ыр, шор, якут тілдерінде у дыбысы сә йкес айтылады. Қ азақ тіліндегі ұ дыбысына ұ қ сас, жақ ын естілетін дыбыс башқ ұ рт, қ арақ алпақ, ноғ ай, татар тілдерінде бар. Қ азақ тіліндегі у-мен ы-ның арасында, ал басқ а тілдерде, мысалы, ноғ ай тілінде, о мен у-дың арасынан жасалатын дыбыс. Қ айсысында да ұ дыбысы у-мен салыстырғ анда, монофтонгіден гө рі дифтонгіге жақ ын дыбысталатын фонема. Чуваш тілінде бұ л дыбыстың орнына редукцияяланатын е дыбыстарына сай келеді. Осы ерекшеліктерді ескерсек, тү ркі тілдері арасындағ ы У-у-а(ы) дыбыс сә йкестігін кө руге болад еді. Мысалы, қ азақ - бұ лт, қ арақ алпақ - бұ лт, алтай- булут, қ ырғ ыз- булут, тува- булут, тү рікмен- булут, хакас- пулут, чуваш- пелет т. б

Кө не тү ркі тілінде у дауысты дыбысы айтылатындығ ы ескерткіш материалдары арқ ылы белгілі. Тү ркі тілдерінің кө пшілігінде сө здің бірінші буынында айтылатын у сол кө не тү ркілік дауысты фонеманың жалғ асыы екендігі талас туғ ызбайды. Кө не тү ркілік у фонемасының ө згерген варианты- қ азақ тілінде жә не басқ а тілдерде айтылатын у фонемасы. Ә рине, қ азақ т. б. қ ыпшақ тілдерінде айтылатын бұ л дыбысты барлық уақ ытта кө не тү ркілік монофтонг у-дың ө згерген тү рі деп қ арауғ а келе бермейді. Кейбір қ азақ сө здерінде ( сө з басында айтылатын) ұ, оғ, ұ ғ тә різді дыбыс тіркестерінің ө згерген тү рі болып келеді (кө не тү ркі оғ ыл, қ азақ ұ л ).

Тү ркі тілдерінің кө пшілігінде (созылың қ ы дауыстылар айтылатындардан басқ а) сө з соң ында, сө з ортасында у дыбысы айтылады: қ азақ - жазу, су, қ ырғ ыз- суу, қ азақ - сату, башқ ұ рт- һ атыу, татар- бу т. б. Келтірілген сө здер қ ұ рамындағ ы у тү бір сө здің басында айтылатын у дыбысымен (сол сияқ ты қ азақ т. б. тілдердегі ұ ), бірдейемес. Соң ғ ы тү бір сө здің басындағ ы у, ұ -дыбыс – кө не тү ркілік у фонемасының жалғ асы, оның негізінде қ алыпасқ андар. Ал, жоғ арыда келтірілген сө зер қ ұ рамындағ ы у дыбысы ағ, ығ, ғ у, ғ ы тә різді дыбыс тіркестерінің фонетикалық ө згерістерге тү суінә тижесінде келіп шық қ ан. Ол дыбыс тіркестері тү бір қ ұ рамының элементтері емес, тү бірге жалғ анғ ан қ осымшалар. Жоғ арыда келтірілген сө здер қ азіргі тү ркі тілдерінің бір қ атарына мына тү рде дыбысталынады: йазғ учи -ұ йғ ыр, суғ -хакас, садығ -хакас, азығ -хакас, бұ ғ - ә зірбайжан, ө збек, бұ ғ - тү рікмен т. б. Сонымен, сө здің мұ ндай шенінде айтылатын у қ осымшалар қ ұ рамындағ ы дыбыс тіркестері ө згерістерінің нә тижесінде пайда болғ ан. Ерін ү ндестігі қ алыптасқ ан тілдерде бірінші буында айтылғ ан у не о дыбыстарының жаң ғ ырығ ы ретінде, екінші, ү шінші буындарда да у дыбысы айтылады. Бұ л заң дылық айқ ын кө рінетін тіл-қ азіргі қ ырғ ыз тілі. Қ ырғ ыз тіліндегі тү бір қ ұ рамында екінші, ү шінші буында айтылатын у бірінші буындағ ы еріндік дауыстының кө рінісі де, қ осымша қ ұ рамындағ ы у жоғ арыда кө рсетілген дыбыс тіркестерінің кө рінісі болып табылады. Осы жерде мынадай фактілерді ескеру керек: булут, жудуруқ тә різді бө ліп-жаруғ а келмейтін кө п бунды сө здердің екінші буынындағ ы у дыбысы кө не тү ркілік у дыбысы болуыкерек. Ө йткені, бұ л сө здер осы сипатынада V-VIII ғ. Ескерткіштерінде кездеседі. Бұ л дыбыстың ө зінің жуан сың арынан акустикалық ерекшелігі-оның «жұ мсақ » естілуінде. Басқ а айырмашылық жоқ. Алайда, у фонемасының жің ішке сың ары тү ркі тілдерінің барлығ ында бірдей қ олданылмайтындығ ын ескеру керек. Айталық, қ азақ тілінде у фонемасының жің ішке естілуі («жұ мсақ » варианты) тек екінші буынды ғ ана мү мкін. Ондай жағ дайда сө здің бірінші буынында жің ішке дауысты айтылуғ а тиіс. Сө йтіп, бірінші буында жің ішке дауыстының ық палымен екінщі буындағ ы у жің ішкеріп жұ мсалады. Қ азақ тіліндегі екінші буында айтылатын жің ішке у дыбысының мына тә різді ерекшеліктерінатау керек: а) жің ішке у қ азақ тілінде фонемалық қ ызмет атқ армайды, ол тек у фонемасының жұ мсақ варианты ретінде ғ ана айтылады, ә ) жің ішке у қ азақ тілінде байырғ ы тү бірелес, қ осымша қ ұ рамында айтылады: кел-у, кет-у т. б. б) қ азақ тіліндегі у -дифтонгоид, оны екі дыбыстың қ осындысы, ұ ласуы деп қ арау керек: кел-ү у, кет-ү у. Бұ л дифтонгоид бір кездегі (қ азіргі бірсыпыратілдерде бар) тү бір мен қ осымша шегіндегі қ ысаң дауысты мен г дыбысының тіркесі негізінде келіп шық қ ан: іг> у. Сонымен қ азақ тілінде жің ішке айтылатын у фонемасы, бірақ белгілі позицияда айтылатын у фонемасының «жұ мсақ » варианты ғ ана. Осындай вариант татар, башқ ұ рт, ноғ ай тілдерінде бар. Бұ л тілдердегі жоғ арғ ыдай позицияда айтылатын уфонема емес, сө з мағ ынасын ажыратпайды, дифтонг тә різді естіледі: қ азақ - келуу, татар- келү, башқ ұ рт- килеү, ноғ ай- килеу. Алайда, жоғ арыда айтылғ андай, тү ркі тілдерінің кө пшілігінде жің ішке айтылатын у фонемалық қ ызмет атқ арады, дербес фонема болып жұ мсалады: ә зірбайжан- бү тү н, алтай- бұ дұ н, қ ырғ ыз- бү тү н, тува- бү дү н, хакас- пү дү н т. б. Ал, татар, башқ ұ рт тілдеріндегі тү бір қ ұ рамындағ ы жің ішке у (қ азақ тілінде ү ) дыбысының орнына ө айтылады: татар-бө тен, башқ ұ рт- ботон. Сонымен, тү ркі тілдері арасында у-ү -ө дыбыс сә йкестігі шығ ады.

Тіл арты, жуан айтылатын ы фонемасы тү ркі тілдерінің басым кө пшілігінде бар. Тек ө збек пен ұ йғ ыр тілдерінде ғ ана осы сипатта айқ ын дыбысталатын фонема жоқ. Ол тілдерде ы мен и дыбыстары бір-бірімен ұ ласып, бір ғ ана и фонемасына айналып, ә зірбайжан тіліндегі сө з басындағ ы ыи дыбысымен ұ ласып кеткен. Чуваш тлінде бұ л фонема, басқ а тілдермен салыстырғ анда, біршама дыбыста

лады а таныла, басқ а тілдерде таныла, тараш, басқ а тілдерде тырыш, тырыс. Кө ң іл а ударар айырмашылық якут, тува тілдернде кездеседі. Бұ л тілдерде кө п сө здер қ ұ рамында жоғ арғ ыда айтылғ ан осы тараудың бас жағ ында а орына ы айтылып қ ана қ оймайды, о орына дауыстының қ олдануы кездеседі. Мысалы; якут тілінде басқ а тү ркі тілдернде қ ысаң дыбысымен айтылатын тә уелдік жалғ ауы ашық а дауыстымен қ олданады, ағ ата [ә кесі] аат-а [аты] [, есім ], сол сияқ ты быар [ бауыр], быа [ бау], ыал[ ауыл], бұ л сө здер қ ұ рамындағ ы ы а - дифтонг, қ азақ тіліндегі у дифтонгісінің орынында айтылғ ан тува тілінде –қ ылын қ алың, хырын қ арын, Чуваш тілінде ы дыбысы басқ а тү ркі тілдернде а орына қ олданылады. Ылтан [ алтын], тыра [тары], тымар [тамыр], пыл [бал], хырам [ қ ыран], ыр [ары], шарша [йывар] ауыр, хысыма [қ ыспақ ], пыр[ бар], [бару], сыхла [сақ та] хыта [қ атты], хыт [қ ай], қ апта, ывас алақ ан, ыйт [айт, айту, ] тына [тана], т. б. Чуваш тіліндегі сө здер қ ұ рамында айтылатын ы басқ а тү ркі тілдернде у ұ, о дауыстылар фонемаларынның oрынына қ олданылады. быт тұ т, ывал ұ л, выр ор, выран орын, шыв су, ұ йқ ы, т. б. Сонымен басқ а тү ркі тілдері мен кут, тува тілдерінінің арасындағ ы а ы і у о ұ дыбыс сә йкестіктері келып шығ ады. Бұ л сә йкестіктер ә рине,

ады Бұ л дыбыс қ олдануы жағ ынан кө не тіркі тіліндегі и і дауысты фонемасы сә йкес Қ азақ , қ арақ алпақ, ноғ ай ады Бұ л дыбыс қ олдануы жағ ынан кө не тү ркі тіліндегі и і дауысты фонемасы сә йкес Қ аъақ , қ арақ алпақ, ноғ ай татар, башқ ұ рт, чуваш тілдернде ақ устикалық жағ ынан ұ қ сас болып келетіні і дыбысы айтылыды, Бұ л дыбыс жоғ арғ ыда ә нгімелеген ы дыбысының жің ішке сың ары болып табылады, қ азақ -тіл, кір, башқ ұ рт-тіл, кір т, б Чуваш тіліндегі і дыбысы басқ аларымен салыстырғ анда біршама ашық еріндік мә нерімен айтылыды, Алайда аталғ ан тілдер қ ұ рамындағ ы і ө те қ ысқ а дыбысталады, Бұ л дыбыс қ олдануы жағ ыннан кө не туркі тіліндегі и і дауысты фонемасы сә йкес, Қ азақ , қ арақ алпақ,

Татар, башқ ұ рт, хақ ас, чуваш тілдеріндегі басқ а тү ркі тілдеріндегі и дыбысына сә йкес айтылады. Жоғ арғ ы мысалды жалғ астырсақ, ә зербайжан – дил, [кыр], қ ырғ ыз-тил, кир Якут- тыл, киир, т. б болып шығ ады. Бұ лардың қ ұ рамындағ ы и жоғ арғ ыдағ ы і дыбысына сә йкес қ олданылады. Бұ л ың ғ айда тү ркі тілдердің арасындағ ы і-и сә йкестігін кө руге болады. Тү ркі тіліндегі кө пшілігінде айтылатын и дауысты фонемасының ө зіндік ерекшеліктері бар. Ұ азақ ноғ ай, тілеріндегі дауысты дыбыс танылатын и , анығ ына келгенде, екі дыбыстың қ осындысы немесе дифтонгид сирек, ә зербайжан –сйрек, тү ркімен, қ ырғ ыз-кейрек т. б. Бұ л келтірілген фактілер қ азіргі тү рк тілдер арасындағ ы мынандай дыбыс сә йкестігін кө рсетеді. и-і-іи, Сонымен қ атар, қ азіргі тү ркі тілдер қ ұ рамындағ ы и, і дыбыстары шығ у, қ алыптасу тегі жағ ынан да, сә йкес. Бұ л екі дыбысдың арасындағ ы басты айырмашылық и дыбысы тіл ұ шынның жоғ арғ ы қ арай кө терлуінен жасалады да, сө з ұ зақ тау естыледы, ал і дыбысы барынша – қ ысаң , қ ысқ а дыбысталады.

Дауыссыз дыбыстар жү йесі

Қ азіргі тү рік тілдерінде барлық тілдерге ортақ болып келетын 23-25 дауыссыз фонема бар. Дауыссыздардың қ азыргі тілдердегі мұ ншалық ү лкен топ қ ұ рауы тілдердің ұ зық даму процессінің нә тижесы. Тү ркі тілдерінің кө не ескерткіштері Орхон-Енисей жазбаларының таң ба белгіленген дауыссыз фонемалары саны 16-17- ден аспайды. Сонда шамамен 7-8 дауыссыз фонеманың - қ алыптасу тілдердің даму барысында болғ ан қ ұ былыс. Жалпы фонеманың пайда болуы, ә детте, тілдің ішкі даму барысының немесе басқ а тілдермен қ арым-қ атынастың нә тижесі болуы мумкін. Тілдің іштей ө зерісінің нә тижесі дегенде тілдің дыбыстық жү йесінің ө зегрістер еске алынатыны белгілі. Тү ркі тілдерінде жаң а дауыссыз фонеманың пайда болуы жоқ қ а шығ аруғ а, ә рине негіз жоқ, Сол сияқ ты басқ а тілдермен қ арым –қ атынасқ а тү судің салдарынан сө з аусады. Жаң а атауды, жаң а ұ ғ ымды білдіретін сө здің ауысумен бірге кейде жаң а дауыссыз фонеманың пайда болуын жоқ қ а шығ аруғ а, ә рине негіз жоқ, Сол сияқ ты басқ а тілдермен қ арым-қ атынасқ а тү судың салдарыннан сө з ауысады. Жаң а атауды, жаң а ұ ғ ымды білдіретін сө здің ауысумен бірге кейде жаң а фонема пайда болады Тілдің кейнгі даму ады Бұ л дыбыс қ олдануы жағ ынан кө не тіркі тіліндегі и і дауысты фонемасы барысында ондай фонемалардың кө пшілігі тіл қ ұ рамында ғ ана орнығ ып қ алады. Ә йтседе мынандай бір ерекшелікті айту керек, бү кіл тілдердің барлығ ына ортақ болып келетін заң дылық тарда бар жеке бір ғ ана тілге тә н заң дылық тар немесе белгілер бар. Дауыссыз дыбыстар жү йесінің дамуына ондай ерекшеліктер де байқ алады. Еге р бү кіл консонатизм жү йесінің даму тү ркі тілінде дауыссыз дыбыстардын кқ п тү рлігіне, екінші сө збен айтқ анда, баюуына алып келсе, бұ л процесс жеке тілдің тарихнда бірің ғ ай біріктес, болғ ан емес. Бірың ғ ай болмау себебі жеке халық тың этногенезі ө зімен туыстас екнші бір халық тың этногенизм бірдей бола бермеуінде ғ ана емес. Ә леументік географиялық жағ дайдың салдарыннан жеке бір халық тың тарихи дамуы басқ а туыстарыннан ө згеше болып отрады. Осының бә рі тілінде ө зінің іздерін қ алдырады. Тіл білімінде экстралингвистикалық фактор деп аталатын жағ дайлардың салдары тек тілдің лексикалық қ орыны ғ ана ә сер етіп қ оймайды, фонетикалық жү йесінде де белгілі бір дә режеде ық пал жасайды. Жеке тү ркі тілдері қ ұ рамында дауыссыздар жайында осы тұ жырымды айтуга болады.

Дауыссыз дыбыстардың жоғ арғ ыда келтірілген саны қ азіргі тү ркі тілдерінің барлығ ында дерлік кездеседі. Егер жеке тідлер ың ғ айында салыстыратын болсақ , дауыссыз дыбыстар саны бірдей болып келетін тілдерді тү ркі тілдердің ішнене ұ штастыру қ иын. Айталық, қ азақ тілі грамматикасынан авторлары 25 дауыссыз дыбысты атаса, оғ ан ең жақ ын тіл қ арақ алпақ тілінде 26 дауыссыз ө збек тілі 28 дауыссызды, ұ йғ ыр тілі 24 дауыссыз қ олданылады. Тү ркімен тілінде 22 дауыссыз айтылыды. Қ азақ тармен ә рі шектес, этникалық жағ ыннан жақ ын болып саналатын башқ ұ рт тілнде 28 дауыссыз дыбыс айтылса, кө ршылес қ ырғ ыз тілінд 22 дауыссыз дыбыс қ олданылады. Ал, қ иыр басында орналассқ ан чуваш тілінде 24 дауыссыз фонема айтылады. Чуваштармен тектес башқ ұ рттар з тногенез жағ ыннан бірің ғ ай татарлардың ә деби тілінде тү рікмендердің ә деби тілінде 24 дауыссыз фонемалар қ олданылытын кө рінеді. т. б Осы қ ысқ а шолудың ө зіннен тү ркі тілдеріндегі дауыссыз фонемалардың сан жағ ынан бір тілден екнші тілге ауысып отрыатындығ ын кө руге болады. Алайда, бір нә рсені алдынала ескерту керек,: дауысссыздардың саны бір тілде аз, екнші тілде кө п дегенде, Жалпы тү рлік дауыссыздардың кейбірі белгілі бір тілде сақ талмағ ан, ізі жоқ деген қ ортынды шық пауғ а тиіс. Тү ркі тілдер арасындағ ы дыбыс кейде конвегрнтица қ ұ былыстарна ұ шырағ ан. Соның салдарынан екнші тілдегі екі дауыссыз бір ғ ана дыбысқ а ұ ласқ ан.

Дауыссыздар саның ың ғ айлас болуы тілдердің географиялық орналасу жағ ыннан кө ршілестігіне немесе этногездік бірлігіне негізделе бермесе керек. Айталық, ол ерекшеліктер еске алсақ, қ азақ тілі мен қ арақ алпақ , башқ ұ ртпен татар ә деби тілдер қ ұ рамындағ ы дауыссыз фонемалардың саны ә р тү рлі. Бұ л айырмашлық тар, бір жағ ынан, ә р тілдің ө зіндік даму ерекшеліктерінен туса, екнші жағ ынан ә р тү рлі экстралингивистикалық факторлардың жемысы. Қ азақ тіліндегі сияқ ты басқ а тү ркі тіліндегі дауыссыз дыбыстар дыбыс организмнің (ерін, дауыс шымылдығ ы, тіл, кішкене тіл, мұ рын, кө мекей) дауыстау процесіне қ атысу дә режесіне қ арай, дыбыстау ерекшелігіне қ арай жіктеледі. Алайда, осы аталғ ан жіктелес белгілері тү ркі тілінен кездеседі деп қ арауғ а болмайды. Бұ л жерде жеке тілдің ө зіндік даму ерекшеліктерін т, б еске алу керек. Сондай-ақ фарингалдық дауссыз дыбыс (һ ) қ азіргі тү ркі тілдерінің біразінда қ олданылғ анмен, кө ме й арқ ылы дыбысталатын басқ а дауыссыз дыбысты тү ркі тілдердің басым кө пшілігі білмейді. Сол сияқ ты чуваш тілінде татар тілінде мишар диалектісінде кейбір міндеті тү рнде не ( жуан) (твердый), не ( жің ішке ) (мягике) айтылуы басқ а тү ркі тілдерінде кездеспейтін қ ұ былыс. Мысалы: чуваш тілінде, зерттеушілердің айтуынша, л, н, т, р дыбыстары міндетті тү рде сө з қ ұ рамында ә рі (жуан), ә рі (жің ішке) айтылады. Сондық тан ол тілінде (жуан) л, р, т, н дыбыстары жә не (жің ішке) р, л, н, т дыбыстарын ажыратады жә не олар жұ птасып келетін кү йде қ ұ рады. Сондай-ақ сол тілде кейбір дауыссыздар тек (жуан) айтылады, ал екнші біреулері тек (жің ішке) айтылады. Мысалы, с дыбысы тек жуан айтылатын дыбыс та, ч, й дыбыстары тек қ ана < < жің ішке> > айтылады. Ал, қ азақ тілінде бұ л кө рсетілген дыбыстар дауыстылардың ың ғ айымен < < жуан> > да, < < жің ішке> > де айтылуы мү мкін. Сонымен, дауыссыздарды жіктеудің жоғ арыда аталғ ан принциптері – тү ркі тілдерінің барлығ ына бірдей ортақ. Олардың басқ а, жеке тілдерге ғ ана тә н ерекшеліктер бар.

Жасалу органдарының қ атысына қ арай топтағ анда, тү ркі тілдеріндегі дауыссыздардың мынадай топтарын атау керек: ерін дауыссыздар м, б, п, дыбысы кө не, жаң а тү ркі тілдерінің фактілеріне қ арағ анда, тү ркі негіз тілінде болғ ан фонемалардың қ атарына жатады. Тү ркі ескерткіштері тілінде кездесетін мына фактілер дә лелдейді: мұ йын (мойын, иоң мұ ң ), мә ң гі, мыйық, мін, мен, мең т. б. Сө з басында м орынына б дыбысының қ олданыла басталуы тілдердің даму барысында болғ ан процесс: бойын, пойын, (мойын), бә ң гү, пә ң гу (мә ң гі) т. б. Бұ л дауыссыздар тү ркі тілдерінің барлығ ына ортақ, барлығ ында бар дыбыстардың тобына жатады. Осы топқ а ә р тү рлі қ ұ былыстардың нә тижесі ретінде қ алыптасқ ан еріндік арқ ылы жасалатын в, ф дыбыстарын да жатқ ызу керек. Алғ ашқ ы ү ш дыбыс тү ркі тілідерінің ежелгі фонологиялық жү йесінің кө рінісі болғ андық тан, байырғ ы тү ркі сө здері қ ұ рамында айтылады: вагон, фабрика т. б. Дегенмен, кез келген сө з қ ұ рамында айтылғ ан в, ф дыбыстарын сыртқ ы ә сердің нә тижесінде деп қ арауғ а болмайды, олар кейде тіл қ ұ рамында немесе сө з қ ұ рамында болғ ан фонетикалық ө згерістің нә тижесі болып отырады. Мысалы: ә зірбайжан – вар (бар), тү ркі – варлық, ә зірбайжан – варлығ (ө мір сү ру, тұ рмыс), ә зірбайжан – говулмақ, тү ркі – қ овумақ (қ ұ рылу, жер аударылу), ә зірбайжан – довшан, тү ркі – товшан (қ оян), ә зірбайжан – овлағ, тү ркі – авлағ (аң аулайтын жер), гагауз – куфне (кухня), тафта (тақ та), фороз (қ ораз), тү ркімен – арфа (арпа), ғ афы (қ ақ па, кө не тү ркі қ апығ ). Ал, башқ ұ рт пен татар ә деби тілдерінде в, ф дыбыстары, қ азақ тіліндегі сияқ ты, тек сырттан енген сө здер қ ұ рамында айтылады. Бұ л – тү ркі тілдерінің басым кө пшілігіне ортақ ерекшелік. Дегенмен, таза тү рікілік сө здер қ ұ рамында в дыбысының айтылуы бар факты екені ә зірбайжан, тү ркі тілдерінің материалдарымен ғ ана емес, тү ркі тілдерінің шығ ысына орналасқ ан салар, сары, ұ йғ ыр тілдерінен де кө рінеді. Ал, ф дыбысы – тү ркі тілдерінде сыртқ ы ә сердің нә тижесінде жаң а дә уірлерде қ алыптасқ ан фонема. Шығ ысқ а орналасқ ан тү ркі тілдерінде кө не дә уірдің ө зінде иран тілдерінің ә серімен, кейінгі замандарда батыс тілдерінің ә серімен ф дыбысымен айтылатын едә уір сө здер тобы қ алыптасты. Қ азіргі тү ркі тілдерінің қ ұ рамында айтылатын саф (саф алтын) сө зінің қ ұ рамындағ ы ф мен фабрика сө зінің қ ұ рамындағ ы немесе Фазыл, Федор тә різді кісі аттарының қ ұ рамындағ ы ф дыбыстары – ә р тү рлі этимологиялық негізден тарағ андар. Жоғ арыда гагауз тіліндегі ф дыбысымен айтылатын (басқ а тілдерде ө згеше дыбысталатын) сө здер сондай қ ұ былыстың нә тижесі. Орналасу территориясына, мә дени ерекшелігіне байланысты болатын мына жайды ескерту керек: қ иыр батысқ а орналасқ ан тү ркі тіліндегі ф фонемасы – тек тек батыс тілінің ә сері. Ол тілдерден шығ ыс тілінде пайда болғ ан ф дыбысының ізін табу қ иын. Шығ ыс тілдерінің ә серімен қ алыптасқ ан ф дыбысы Орта Азия тү ркі тілдерінде кездеседі, ал шығ ысқ а орналасқ ан тү ркі тілінен араб-парсымен қ атар қ ытай тілінің ық палымен қ алыптасқ ан ф дыбысы кездеседі. Сө йтіп, территориялық кө ршілік жеке тілдерде ф дыбысының ә р тү рлі негізде қ алыптасуына алып келген. Дыбысталуына, тілдің қ атысуына қ арай дауыссыз дыбыстар ү ш тү рлі айтылады: тіл алды, тіл ортасы жә не тіл арты дауыссыздары. Тү ркі тілдерінің барлығ ында кездесетін тіл алды дауыссыз дыбыстары деп мыналарды атау керек: с, з, д, т, р, н, ж, дж, т. б. Бұ лардың ішінен ж типтес дыбыстар туралы ерекше айту жө н. Ә зірбайжан, тү рік, қ ырғ ыз тә різді тілдер қ ұ рамында жалаң ж фонемасынан басқ а аффрикат дж фонемасы айтылады. Осығ ан ұ қ сас аффрикат дыбыс чуваш тілінде бар (чуваш орфографиясы бойынша с). Бұ л аталғ ан тілдердің бә рінде де дж аффрикат дауыссыз фонемалық қ ызмет атқ арады. Алайда, аффрикат дж дыбысының таралу шегін 2 – 3 тілмен шектеуге келмейді. Қ азақ, татар, ұ йғ ыр, ө збек т. б. тілдер қ ұ рамында бұ л дыбыс диалектілік ерекшеліктердің бірі ретінде ұ шырасып отырады. Бұ л жеке тілдің этникалық негізімен немесе кө рші тілдің ә серімен байланысты. Осы топқ а башқ ұ рт, тү ркімкен тілдеріндегі д, б тіс аралық дыбыстарын жатқ ызуғ а болады. Олардың арғ ы негізі с мен з дыбыстарымен ұ ласатындығ ы, бірақ олар с, з дыбыстарымен фонетикылық қ арама – қ арсылық қ ұ рай алмайтыны жайлы тү ркологияда бұ рыннан айтылып келе жатқ ан. Башқ ұ рт, тү ркімен тілдерінде басқ а тү ркі тілдерінің сө з арасында жә не сө з соң ында айтылатын з дыбысының орнына тіс аралық д (дз) дыбысы қ олданылады: башқ ұ рт – без, һ ез, һ ү з, аз, каз, һ аз; тү ркімен – биз, сиз, кө з, аз, газ, саз; қ азақ – біз, сіз, сө з, кө з, аз, қ аз, саз т. б. Бұ л дыбыстар кө не тү ркі тіліндегі д(т) дыбысына сә йкес айтылады. Кө не тү ркі тілінде: адақ (атақ ), қ ұ дық (қ ұ дуқ ), қ адаг (қ адағ ), итил, башқ ұ рт тілінде: адзақ, қ одзоқ, қ аздақ, идзел т. б. Бұ ндай сә йкестіктер башқ ұ рт, сол сияқ ты тү ркімен тіліндегі д, б тіс аралық дауыссыздары кө не тү ркілік д (т) дыбыстары ө згерісінің нә тижесінің келіп шық қ ан. Оғ ан бірінші себеп, жоғ арыда айтылғ андай, башқ ұ рт (сол сияқ ты тү ркімен) тіліндегі тіс аралық д дыбысы кө не тү ркі тіліндегі сө з арасында, сө з соң ында айтылғ ан д дыбысына сә йкес келеді. Ал, башқ ұ рт тілінде, сонымен қ атар, орыс тілінен енген сө здердің орта шенінде айтылуғ а тиіс д дыбысы тіс аралық дж дыбысына айналып кетеді: боразда – бураздза. Осы жағ ыдай парсы тілінен енген кейбір сө здер қ ұ рамынын қ алады: базар – бадзар. Бұ л қ ұ былыста керісінше керісінше сө з басындағ ы з ө згеріссіз қ алады: залим, жаман, зиян, зар, т. б. Бұ л қ ұ былыс кө не тү ркілік д дыбысының екі дауысты аралығ ында (сө з ортасында) ә лсіреп, спирантқ а айналғ ан дейтін кө зқ арасты біршама дә лелдей тү седі. Кө не тү ркілік қ атаң т ө зінен кейінгі жә не бұ рынғ ы дауыстының ың ғ айымен (тү бір мен қ осымша негізінде) ұ яң дап, д дыбысына айналуы заң ды қ ұ былыс еді. Соң ғ ы дыбыс сө йлеу процесінде соң ғ ы дауыстының ық палымен спирантқ а айналуы башқ ұ рт тілінің (сол сияқ ты, тү ркімен тілінің ) фактілерімен дә лелденеді. Сондық тан башқ ұ рт тілінің кө рнекті зерттеушісі Ж. Киекбаевтің мына схемасы бұ л дыбыстың даму жолын біршама толық кө рсетеді: т, д, д, дз. Кө не тү ркі дә уірінің соң ғ ы кезінде екі дауысты дыбыс аралығ ындағ ы д -ның з -ғ а айнала бастауы (мү мкін, белгілі бір тайпа тілінің ық палымен) Орхон-Енисей жазбалары аралығ ы белгілі. Ортағ асырлық тү ркі тілдерінде кө не тү ркілік д -ның з тү рінде айтылуы нормағ а айналады. Соң ғ ы з дыбысының негізінде башқ ұ рттық тіс аралық дж аффрикатының қ алыптасуына жаң а дә уірдің жемісі деп қ арау керек. Жоғ арыда келтірілген дыбыс сә йкестігі схемасының қ ай элементі де қ азіргі тү ркі тілдері қ ұ рамынан ұ шырасатындығ ын айту керек: якут – атах, қ азақ – адақ, (тау), хакас – азах, башқ ұ рт – азақ. Сонымен, жоғ ары схема тү ркі тілінің тарихи даму барысында болғ ан ө згерістерді кө рсетіп қ оймайды, қ азіргі тү ркі тілдерінің арасындағ ы дыбыстардың сә йкес қ олданылу жолын жә не жеке тілдердің ө зіндік фонетикалық ерекшеліктерін де байқ атады. Башқ ұ рт, тү ркімен тіліндегі тіс аралық з дыбысы жоғ арыда ә ң гімелеген д дыбысының қ атаң варианты болып табылады. Башқ ұ рт тіліндегі дз тіс аралық дыбысы сө з басында айтылмайды, сө з арасында, сө з соң ында ғ ана айтылады. З тіс аралық дыбысы кө не тү ркі тілінде сө з ортасында, сө з соң ында айтылғ ан с, тү ркі тілдерінің кө пшілігінде сондай позицияда айталатын с дыбысына сә йкес келеді: кө не тү ркі, қ азіргі тү ркі тілінде – ыссығ, тү с, келмек, басу, бармас, башқ ұ рт тілінде – эсзе, тө сз, кисмә к, басыу, бармас т. б. Сонымен қ атар, башқ ұ рт тілінде кейбір сө здер қ ұ рамында айтылатын б орта тү ркілік сө з соң ында айтылғ ан з дыбысына сә йкес тү сіп жатады: алмаз, келмез, сезмез, тутмаз; башқ ұ ртша – алмас, кә лмә с, һ оймә с, тотмас. Соң ғ ы фактілер дыбыстардың мынадай ауысуы болғ андығ ын кө рсетеді: з – с – з: алмаз – алмас – алмаз. Қ азақ тіліндегі бұ л позициядағ ы с дыбысы мына фактілерге қ арағ анда, з дыбысының спирант з(с) дыбысына айналу жолындағ ы екінші звено болып табылады. Бұ ғ ан байланысты соң ғ ы ескертетін жай – кө не тү ркі тілінде, қ азіргі тү ркі тілдерінің кө пшілігінде сө з басында айтылатын с башқ ұ рт тілінде һ кө мей дыбысына айналып кеткен: һ ары (сары), һ ин (сен), һ ез (сіз), һ игез (сегіз), һ ейө нес (сағ ыныш), һ ү з ( сө з), һ ет (сү т), һ ейек (сү йек), һ ең ер (сің ір), т. б. Сонымен башқ ұ рт тілінде кө не тү ркілік жә не жалпы тү ркілік с дыбысы екі тү рлі сипат алынғ ан: сө з басында (кейде сө з ортасында) һ кө мей дыбысына ауысса, сө з ортасы мен соң ында с(з) тіс аралық спирнтына ауысып кеткен. Қ азіргі тү ркі тілдерінің едә уір тобында кездесетін кө мей дауыссызы һ жоғ ары фактілерде ескертсек, башқ ұ рт тіліндегі сондай кө мейлік дыбыстан этимологиялық жағ ынан бү тіндей басқ аша дыбыс екендігін байқ ауғ а болады. Тіл ортасы дауыссыздарына тү ркі тілдері жайындағ ы ә дебиеттерде кө бінесе мына дыбыстар жатқ ызылып жү р: к, г, ч, й, т. б. ал й дауыссызы – сө з басында қ азіргі тү ркі тілдерінің кө пшілігінде айтылатын дыбыстардың бірі. Алайда, й дауыссызының қ олданысы, кейбір зерттеулерге қ арағ анда, негіз тіл дә уірінен келе жатқ ан қ ұ былыс болмаса керек. А. М. Щербак сө з басындағ ы й белгісіз кө не заманда сол позицияда айтылғ ан тіс аралық қ атаң спирант дауыссыздың кейінгі замандар бойында ө згерісінің нә тижесінде қ алыптасты деп есептейді. Егер осы кө зқ арасты қ абылдасақ, онда чуваш тілінде сө з басында айтылатын с-мен якут тілінде сол позицияда айтылатын с-й дауыссызына негіз болғ ан тіс аралық спиранттың кейбір ерекшеліктерін сақ тағ ан деп есептеу керек болады. Ал, қ азақ т. б. қ ыпшақ тілдеріндегі ж дыбысы да ө зінің архетипіне оғ ыз тілдеріндегі й – ге қ арағ анда ә лдеқ айда жақ ын болып шығ ады. Алайда, бұ л кө зқ арасқ а қ арсы пікір айтылып жү р.

Сібірдегі кейбір тілдерде (тофалар, т. б. ) дауыссыз й -дің мұ рын арқ ылы айтылатын варианты кездеседі. Сондай дыбыс кө не ескерткіштер тілінде ұ шырасады (С. Е. Малов транскрипциясы бойынша). V-IХ ғ. ескерткіштерінде а, і, ы, р (жаман, оң бағ ан), қ а у (қ андай), қ о ( қ ой), чыга (кедей), уа (жай, жаз), қ ыма (қ идан), ақ ақ (қ аймақ ), тү ру айа (тырна) т. б. Бұ л фактілер й дыбысының қ олданылуы жаң а дә уірде болғ ан қ ұ былыс екендігін дә лелдемейді. Шығ ысқ а орналасқ ан тофалар тілінде, кейбір ың ғ айда якут тілінде қ олданылатын й дыбысының дауыссыз й -ге этимологиялық қ атысын дә л айту керек. Кө не ескерткіштер тіліндегі й мен і дыбысының ө зара байланысы жайлы айқ ын факті жоқ тың қ асы. Салыстырма фактілер ың ғ айында й дыбысын нй, нғ, нг, йн дыбыс тіркестерінің дамуының нә тижесі деп қ арауғ а негіз бар сияқ ты. Ө йткені, жоғ арыда келтірілген сө здер кейінгі, орта ғ асырлардағ ы ескерткіштер тілінде анығ, қ анйу, қ он, чыган, тә різді тү рде берілген. Осыларды ескерсек, і дыбысы дауыссыз й – дің комбинаторлық ө згерістер нә тижесінде пайда болғ ан аллафоны деп қ арауғ а негіз бар. Якут тіліндегі і басқ а системалы тілдерден енген сө здердің қ ұ рамында ғ ана айтылады: іар (бет, жү з) т. б. Тофалар тілінде і дыбысы бірен-саран сө здердің басқ ы н, м позициясында айтылады жә не ондай сө здер ә детте мұ рын жолды дыбыстарына аяқ талады: арын (жауырын), іам (қ оқ ыс). Сонымен қ атар, ол, якут, тофалар тілдерінде сө з ортасында екі дауысты дыбыс аралығ ында айтылады: мыіыс (мү йіз), мә іы (мын), аіах (ауыз, тесік), туіах (туях), куіах (қ абық ), иіә (ана, шеше), хаіох (қ ою), киіит (келін), кә іү р (кү йе, затқ а тү сетін кү йе, кү йе жеді), қ уіас (кү н, кө не тү ркіше қ уйаш) тыіыс (тығ ыз, қ атты).

Тіл алды ш дыбысына қ арағ анда, ч дыбысы тү ркі тілдерінде сө здің басқ ы позициясында жиі айтылады. Алайда, қ азіргі тү ркі тілдерінде қ олданылатын ч дыбысын тек қ ана тү ркілік қ ұ былыс деп қ арауғ а болмайды. Қ азіргі тү ркі тілдерінде айтылатын ч аффрикатының екі тү рлі негізін кө рсетуге болады. Ол дыбысталу табиғ аты жағ ынан жұ мсақ болып келетін қ ос дауыысыз тә різді естілетін ч: тү рік- уч, біч піш, (киім пішу) татар - оч (ү ш) уч ( ө ш, ө ш алу) чық (шық ) чын (шын, шындық ) чия (шие) ө тә ч (ә теш, қ ораз): орыс жә не батыс тілдерінен енген сө здер қ ұ рамында: чемпион, чайник т. б. Соң ғ ы сө здер қ ұ рамындағ ы ч орыс тіліндегідей қ атаң естіледі. Сондық тан келтірілген сө здер қ ұ рамындағ ыдай ч ә рпімен белгіленген дыбыстарды сапалық жағ ынан бірдей деп есептеуге ә сте болмайды. Олардың ө зара ұ қ састығ ы - екеуінің де аффрикат екендігінде, бірақ тү ркілік ч ә лдеқ айда ұ яң, < < жұ мсақ > > естіледі.

Тіл арты дауыссыздарына қ, ғ, х дыбыстары жатқ ызылады. Тү ркі тілдерінің кө пшілігінде тіл артынан жасалатын қ атаң қ дыбысы айтылады. Ондай тілдерде қ тіл ортасы дыбыстарының қ атарына кіретін к дыбысымен фонемалық қ атынаста қ олданылады. Қ азақ тілі – сондай тілдердің бірі. Ә детте, тү ркологияда бұ ларды ( ғ, г дыбыстарын қ оса) < < к типтес фонемалар жү йесі> > деп біріктіріп атау олaрдың фонемалық қ атысына негізделсе керек. Қ, к дыбыстарының фонемалық қ атынасы барлық тү ркі тілдерінде кө ріне бермейді. Тү ркі тілдерінің кейбір топтарында к дыбысының қ ай позицияда қ олданылуына қ арай кө рші айтылғ ан дауыстының ә серімен < < жуан> > не < < жің ішке> > естілуінің ә сері бар. Ғ ә рпімен ә р текті дыбыстар белгіленеді. Кө не тү ркі жазбаларында сө з ортасында, сө з соң ында айтылғ ан, жуан дауыстылармен бірге қ олданылатын ғ тү ркі тілдерінің кө пшілігінде ә р тү рлі ө згерістерге ұ шырағ ан. Айталық, қ азақ тілінде дифтонгілер мен қ ырғ ыз т. б. тілдердегі созылың қ ы дауыстылар белгілі дә режеде сондай процестің нә тижесі. Дегенмен, тү ркі тілдерінің кейбір тобында, мысалы, оғ ыз тілдерінде сол фонема ө з қ алпын сақ тап қ алғ ан. Кө не тү ркілік ғ фонемасы сақ талмағ ан тілдерде бұ л ә ріп бір ың ғ айда қ атаң қ дыбысының ұ яң вариантын білдіреді. Қ дыбысының ұ яң вариантын білдіретін ғ сө з ортасында келетіні белгілі. Бұ л – тү ркі тілдерінің кө пшілігінде бар қ ұ былыс. Сонымен қ атар, оғ ыз тілдерінде сө з басындағ ы қ атаң қ ұ яң дап кеткені мә лім. Ал, тү ркі тілдерінің кө пшілігінің қ ұ рамында шығ ыс тілдерінен ауысқ ан, ғ дыбысынан басталатын сө здердің едә уір тобы орнық қ аны белгілі. Сонымен, шығ у тегі жағ ынан ә р тү рлі дыбыстар тобы ғ ә рпімен белгіленген. Бұ лардың барлығ ына ортақ қ асиет – жуан дауыстылармен тіркесіп, жуан айтылады. Ғ дыбысы тіл алды г дыбысымен фонемалық қ атынасқ а тү седі.

Тү ркі тілдерінде кө мей арқ ылы жасалатын бір ғ ана дауыссыз дыбыс бар: h (кейбір тілдер алфавитінде х арқ ылы белгіленген) h дауыссызы кө не тү ркі жазбалары тілінде ұ шыраспайды. Тек бірен – саран сө здердің басында протеза ретінде қ олданылғ ан. Қ азіргі тү ркі тілдерінде h фонемасы сө здердің едә уір тобының басында қ олданылып қ алыптасқ ан. h фонемасының сө з басында айтылуын барлық уақ ытта протезалық қ ұ былыс деп қ арауғ а болмайды. Ол кө п сө здердің қ ұ рамында органикалық элемент ретінде келеді: ә зірбайжан – hорох (орақ ) ө збек хакки (қ арғ а), харакат (ә рекет), қ озғ алыс, башқ ұ рт – hары (сары), hұ ң (соң ), хау (сау), якут - быhах (пышақ ), қ ыhын (қ ысында, қ ыста) кіhі, (кісі) ұ йғ ыр - hарақ (арақ ), харам (арам), хармақ (шаршау, арып-аршу), хаң -таң (аң – таң болу), хава (ауа), хә ре (ара), хә р (ә р ә р кісі) т. б. Кө мейлік дыбыстың сө здің абсолют басында айтылуы кө біне ө збек, ұ йғ ыр, ә зірбайжан, тү рікмен, гагауз тілдеріне тә н. Бұ л позицияда h кө біне протеза ретінде айтылатыны байқ алады. Сол тілдерден келтірілген сө здер қ азақ тілінде басқ ы кө мей дыбысынсыз айтылады. Орақ, ә рекет, арақ, арам, аң -таң т. б. Алайда, башқ ұ рт, якут тілдерінің материалдары ол тілдер қ ұ рамындағ ы h дыбысының басқ а тілдердегі с, ш дыбыстарымен сә йкес қ олданылатындығ ын байқ атады сары, саң, пышақ, қ ыс, кісі.

Дауыс қ атысына қ арай дауыысыз дыбыстар қ атаң жә не ұ яң ү нді болып жіктеледі. Қ атаң дауыссыздар мен ұ яң дауыссыздардың арасындағ ы басты белгі – белгілі бір дыбыстың жасалу процесіне дауыстың қ атысуы. Қ атаң дар мен ұ яң дардың арасындағ ы айырмашылық – фонемалық па, ә лде ондай дә режеге жетпеген бе? – дейтін сұ рақ қ а айқ ын жауап беру ә зірге мү мкін емес. А. М. Щербаков кө не, жаң а тү ркі тілдеріндегі қ атаң дар мен ұ яң дардың қ олданылу ерекшелігін сипаттай келіп, тү ркі негіз тілінде дауыысыздың мұ ндай жіктелуі фонемалық мә нге ие болады дейтін ө зінен бұ рын айтылғ ан пікірлерге қ арсы шығ ады. Оның айтуынша, тү ркі тілдерінде дауыссыздардың белгілі бір позицияда қ атаң естілуі, екінші жағ ынан, оның кү шпен айтылуына да байланысты, сондай-ақ кейбір дыбыстардың ұ яң естілуі олардың ә лсіз айтылуының белгісі болса керек. Сонымен Щербак пікірін қ орытындыласақ, тү ркі тілдеріндегі дауыссыздарды дауыс қ атысына қ арай жіктеуді қ ай тү рде алсақ та, қ азіргі тү ркі тілдерінде қ атаң, ұ яң дауыссыздардың сө здің қ ай позициясында болсын бір-бірінен қ атаң -ұ яң тұ рғ ысынан жіктеліп қ олданылуы бар. Мысалы қ азақ тілінде – тақ, дақ, дә н, тә н, таба, тапа, аяқ пен тапа, алғ а, алқ а, сақ а, сағ а. Татар тілінде – тапа (шай) таба, басқ а, бағ а, ә зербайжанда – қ ол(бұ та), (ғ ол), (қ ол), тағ (кумбез), дағ (тау) т. б. Дегенмен, қ атаң дар мен ұ яң дар арасындағ ы айырмашылық фонемалық дә режеде ме дейтін тұ рғ ыдан келгенде, фактілер жеткілікті бола бермейді. Мысалы, қ азақ тілінде біраз сө здер қ атаң дауыссызбен де айтылады, бірақ олардың арасындағ ы мағ аналық айырмашылық сезілмейді: мысалы, диірмен жә не тиірмен. Сонымен қ атар, сө з басында қ атаң я ұ яң дауыссыздың айтылуына қ арай сө з мағ анасының ө згеруі, жаң а сө з пайда болуы тілдің даму барысында басқ а тілдермен қ атынасқ а тү судің нә тижесі болуы мү мкін. Айталық қ азақ тіліндегі кү л, гү л тә різді сө здердің басқ ы дыбысы қ атаң ия ұ яң болуына қ арай бір –біріне мағ аналық жағ ынан ажырауы шартты нә рсе: гү л, сө зі парсы тілінен ауысып орнық қ ан да, екі сө з арасындағ ы фонемалық қ атынас пайда болады. Нақ осындай жағ дай басқ а тілдерде де, ә сіресе ортаазиялық тү ркі тілдерінің кө пшілігінде ұ шырасады.

Қ атаң дауыссыздар мен ұ яң дауыссыздардың сө здің қ ай шеніне қ олдануы, қ азіргі тү ркі тілдерінде белгілі бір жү йемен келеді. Сө з басында қ атаң дауыссыздарды қ олданатындар – хакас тілімен чуваш тілі. Бұ л тілдерде сө з қ атаң дауыссыздардан басталады да, кө пшілік тү ркі тілдерінде осы позицияда ұ яң дап айтылады. Хақ ас, Чуваш тілдері мен тү ркі тілдері арасында кездесетін сө здердің басында абсолют қ атаң дауыссыздар мен ұ яң дауыссыздардың сә йкестігі осылай келіп шығ ады.

Сө здің бас шетінде ұ яң дауыссыздардың қ олданылуы тү ркі тілдерінің барлығ ына бірдей тең қ ұ былыс емес. Ұ яң дауыстардың сө з басында кө п қ олданылатые топ-оғ ыз тобы (ә зірбайжан, тү ркмен, тү рік тілдері). Оғ ыз тобындағ ы тілдер сө з басындағ ы ұ яң д, ғ, г дауыстарының басқ а тү ркі тілдерінің қ атысымен салыстырғ анда кө п қ олданылады: ә зірбайжан – дағ, дайан, дамар, дамж, дан, аз, демір, дер, деш: тү рікмен – дағ ы, дайан, дамар, дамж, дан, дә мір, тір, дә ш: қ ыпшақ тілдерінде – тау, таян, темір, тамыр, тан, тас, таз, темір, тер, тес; тү ркіменде – гел, гит, герек, гир, гейим, гелин, геч, гермек, гин; қ азақ тілінде – кел, кет, керек, кір, киім, келін, кем, кө рмек; азербайжанда – газ, ғ ал, ғ ар, гуч, ғ ыз, ғ ол, ғ ат, ғ ұ л, гуш; қ азақ та – қ аз, қ ал, қ ар, кү ш, қ ыз, қ ол, қ ат. (Асқ а қ атық қ ат – араластыр), қ ұ л, қ ұ с.

Дегенмен, оғ ыз тілдерінде сө здің абсолют басында д, ғ, г дыбыстары, ал қ ыпшақ тілдерінде сол позисияда т, қ, к, дыбыстарының қ олданылуы тә н екендігін айтумен бірге мұ ның ө зі мызғ ымайтын қ ұ былыс емес екенін де ескерту керек. Айталық, жоғ ары ізбен кө белек, кендір, кес сө здері тү ркімен тілдерінде г дыбысмен айтылады деп тұ жырымдауғ а болар еді. Алайда, ол тілде аталғ ан сө здер кө белек, кендір, кесмек, тү рінде дыбысталатын кө рінеді. Сол сияқ ты оғ ыз тілдерінің бірі тү рік тілінде даш, емес, таш, қ аз, қ ал, қ ар, қ ат, қ ач, қ ойдың, қ ыз, қ ыл, қ ын, қ ыш (қ ыс, - мерзім маусымы) тү рінде дыбысталып ә зірбайжан, тү ркімен тілдерімен ерекшеленіп келеді. Дегенмен, ол тілде де гір, (кір), гоз (кө з), гө к (кө к), гө р (кө р), гү з (кү з), гү н (кү н), гү ч (кү ш) екінші қ збен айтылады, басқ а оғ ыз тілдерімен дыбысталады. Ә зірбайжан тілдерінің ө зінде де зертеушілердің айтуы бойынша бір жағ ынан: тикан (тікен), тикмак (тікпен, тігу), тох (тоқ ), токулмак (тө гілу), т. б. Сонымен жоғ арыдакө рсетілген жү йе абсолютті, одан ауытқ у болмайды деп қ арау, ә рине, бір жақ ты болмақ. Ө йткені, тіл атауларының бә рінде, оның ішінде қ ұ рлысы мен сө здік қ оры, фонетикалық жү йесі жағ ынан бір – біріне ұ қ састық генезистік, бірліктің, ортақ тастық тың нә тижесі болып келетін тілдерде ешбір қ ұ былыс басынан аяғ ына дейін тү гел жіктелмейді. Ә нгіме болып отырғ ан қ ұ былыс ың ғ айында осы ерекшелікті кө руге болар еді. Оғ ыз тілдерінде сө здердің абсолют басында ұ яң дыбыстар айтылып, ережеге қ осымша ретінде тағ ыда екі тү рлі ерекшелікті ескерген жө н. Ә зірбайжан тілін зерттеушілер ол тілде, кейбір сө здің абсолют басында айтылатын д таза т емес, тз тә різді қ атаң нан басталып, ұ яң ғ а аяқ талатын кү рделі дыбыс екендігін айтады. Егер осы қ ұ былысты еске салсақ ә зірбайжан тіліндегі сө з басында айтылатын д таза ұ яң дыбыс еместігін, бұ л арқ ылы ол басқ а оғ ыз тілдерінен едә уір ерекшеленетіндігін кө руге болады. Ә зірбайжан тілінің бұ л ерекшелігі оғ ыз тілдерінде, сондай-ақ тува тілдерінде сө з басындағ ы қ атаң т ә лсізденіп, ұ яң дағ ан дейтін пікірді, толығ ымен қ уаттайтын тә різді. Сонда оғ ыз тілдеріне тә н жалпы заң дылық – сө з басындағ ы қ атаң т дыбысының ұ яң дауы да, ал ескі іздің қ алдығ ы – кей тілдер қ ұ рамында сө з басында т дыбысының айтылуы болып шығ ады. Ә зірбайжан тілінде кей сө здердің басында тд тә різді кү рделі дыбыстың естілуі – аралық буын болса керек. Екінші бір ерекшелік – оғ ыз тілдерінің ішіндегі тү ркі тілдерінде сө з басында қ атаң дауыссыздар да, ұ яң дауыссыздарда айтылады. Тү рік тілдерінің дә лелдейтін материалдар жоғ арыда келтірілді. Басқ а оғ ыз тілдерінде ұ яң д дыбысынан басталатын біраз сө здер тү рік тілінде қ атаң т дыбысынан басталып айтылады. Кейбір зерттеушілер осы ерекшелікке қ арай, қ азіргі тү рік тілі«жасы жағ ынан Орхон-Енисей ескерткіштері тілінен де кө не дейтін пікір айтады.

Алайда, мұ ндай пікір тү ркі тілдеріне негіз болғ ан тілде дауыссыздардың қ атаң -ұ яң болып жіктелген сондық тан тү рік сө здерінің басында қ атаң дауыссыз да, ұ яң дауыссызда қ олданылғ ан дейтін тұ жырымнан келіп шық қ аны айқ ын. Қ азіргі тарихи тү ркологиялық зертеулерде мұ ндай тұ жырымды бекіте тү сетін пактілер кездеспейді. Олай болса, тү ркі тілдің басында кө не дә уірде (немесе негіз тілде) қ атаң дауыссыздар ғ ана қ олданылса керек, ал ұ яң дауыссыздардың қ олданылғ андығ ын (немесе олардың болмағ андығ ын) дә лелдейтін айқ ын пакты жоқ, сө з басында ұ яң дардың ө олданыла бастауы тілдің даму барысында қ алыптасқ ан қ ұ былыс дейтін бұ рыннан айтылып келе жатқ ан, біршама орнық қ ан кө зқ арас ә лі ө зінің кү шін жойғ ан жоқ. Ал, тү рік тілінде сө з басында қ атаң дауыссыздармен қ атар ұ яң дауыссыздардың айтылуы сол тілдің ө з ішіндегі диалектілердің ә деби тілді қ алыптастыруғ а қ атысу дә режесінде бағ ынышты болуы мү мкін немесе солтү стік – батыс тілдерінің кө не дә уіріндегі ық палының нә тижесі де болуы ә бден ық тимал.

Тү ркі тілдерінің қ азіргі кү йі сө з басында т немесе д дыбысының айтылуы фонологиялық мә н алатындығ ын ә сте дә лелдемейді. қ азақ тілінде (ә деби тілде болсын, говорлар мен ә деби тілдің арасында болсын) бір ғ ана сө здің ә рі т, ә рі д дыбысымен айтылу фактысы бар, бірақ олардың арасында мағ аналық айырмашылық болып кө рген емес. Сө з басында т, д дыбыстарынан қ ұ рылғ ан қ атаң ұ яң жұ птардың қ олданылуына байланыста кейбір басты ерекшелік осы айтылғ андай.

Тү ркі тілдерінде сө з басында п, б жұ бының қ олданылуы жоғ ары айтылғ андардан сә л ө згеше. Бұ л екі дыбыстың қ олданылу ерекшелігі жағ ынан қ ә зіргі тү ркі тілдері бірінғ ай еместігі ө з алдына, кейбір тілдердің тек ө зіне тә н ғ ана ерекшеліктері бар. Сө з басында п қ атаң дыбысын айтатын тілдер тобына хакас, шор, тува, чуваш тілдері жатады. Бұ л дыбысы жү йелі емес эпизодтық ың ғ айда басқ а да тү ркі тілдері қ олданады. Мысалы: қ азақ тілінде п дыбысынан басталатын біраз сө здер кездеседі. Бірақ ондай сө здердің біразының дублеттері бар (яғ ни жарыса қ олданылуы), ал едә уір кө пшілігі басқ а тілдерден ауысып келген сө здер. Қ азақ тілінің осы ерекшелігі тү ркі тілдерінің кө пшілігіне ортақ.

Сө з басында б ұ яң дауыссызын айтатын тілдердің саны ә лдеқ айда кө п. Бұ л топқ а оғ ыз тобындағ ы тілмен бірге қ ыпшақ тобындағ ы тілдерді де, кө не тү ркі, кө не ұ йғ ыр, кө не қ ыпшақ тілдерін де, сондай-ақ қ арлұ қ тобындағ ы тілдерді де жатқ ызуғ а болады. Кө не мұ ралар тілінде сө з басында қ атаң п ө зінің ұ яң вариантына қ арағ анда ө те жиі айтылатындығ ы қ азір ә бден айқ ын. Бір кезде В. В. Радлов Сібірдегі шор, хакас, тува тілдерінде (ө йткені, олар замандар бойы ө здерінің Азиядағ ы «туыстарынан» оқ шауланып келген) жақ ын болуы керек, сондық тан «Қ ұ тадғ у білік» тілі сө з басында қ атаң п дыбысын айтқ ан деген оймен дастанды солай транскрипциялағ ан еді. Алайда, кейінгі зерттеулер, ә сіресе В. Томсеннің дастан тілін ырғ ақ, ұ йқ ас жағ ынан зерттеуі Радлов ойының қ ате екенін кө рсетті. С. Е. Маловтың белгілі классификациясы бойынша кө не қ ұ рылысты сақ тап қ алғ ан деп қ аралатын якут тілі де б дыбысынан бастап айтылатын тілдер тобына жатады. Мысалы, хакас – пір, піс, пол, пар, пулут, пас, палық, палты, якут – бирэ, биэс, було, быар, баар, былыт, мурун, бас, балық т. б. Бұ л фактілер кө ршілес орналасқ ан, этногенездік жағ ынан бір-бірімен қ абысып жататын екі тілде де аталғ ан дыбыстарды сө з басында қ олдану тұ рғ ысынан ү лкен айырмашылық бар екендігін кө рсетеді. Тү ркологияда осыдан бұ рын баяндалғ андай, тү ркі сө здерінің кө не дә уірінде қ атаң дыбыстан басталып айтылғ андығ ы жайлы байлам орнығ ып келеді. Бірақ кейбір зерттеушілер сө з басында қ атаң дыбыстармен қ атаң ұ яң дауыссыздардан б дыбысы айтылса керек дейтін де пікір айтып келеді. Оғ ан дә лел – кө не мұ ралар тілінде, сондай-ақ бү гінгі кө пшілік тү ркі тілдерінде, солардың ішінде якут тілінде, сө з басында б ұ яң дауыссызы басым қ олданылатындығ ы. Ал, батыстағ ы башқ ұ рт тілінде басқ а тілдерден (мысалы орыс тілінен) ауысқ ан, п қ атаң дауыссызымен айтылатын сө здердің ө зі б дыбысымен айтылады. Қ азіргі тү ркі тілдерінің кө пшілігінде сө з басында ұ яң б дыбысының қ олданылуын тарихи тұ рғ ыдан мына қ ұ былыспен ғ ана тү сіндіруге болады. Тарихқ а белгісіз тү ркі сө здері қ атаң дыбыстардан басталып, екпін бірінші буынғ а тү сті (сө здің ө зі де бір буынды еді). Тілдің даму барысында сө з қ ұ рамының кү рделенуіне байланысты бірінші буынды бұ рынғ ыдан гө рі кү штірек айту қ ажеттігі туды. Ө йткені, негізгі ой мен негізгі хабар (информация) бірінші буын арқ ылы беріледі. Сө з қ ұ рамының кү рделенуіне байланысты екпін сө з соң ына (бірінші буыннан соң ) қ арай жылжыды да, бірінші буын, екінші жағ ынан, кейінгі буындардың сапасын айқ ындаушы міндетіне ие болды. Соң ғ ы жағ дай басқ ы дыбыстың да, бірінші буынның да естілуін кү шейту қ ажеттігін арттыра тү сті. Мұ ндай міндетті атқ аруғ а қ атаң дауыссыздар қ олайлы емес еді. Осындай тілдік қ ажеттіліктен барып сө з басының ұ яң дауы, яғ ни дауыс қ атысы бар дыбыстарды қ олдану жү йесі қ алыптасты. Тілдегі ө згеріс атаулының қ айсысы да тілдің қ ұ рамын немесе бү кіл тобын тү гелдей қ амти бермейтіндігі белгілі. Сондай ерекшелікті (ә детте тіл білімінде «закон исключения» деп аталатын заң дылық ты) б, п дыбыстарының сө з басында қ олданылуынан кө руге болады.

Қ атаң, ұ яң дауыссыздардың сө з ортасында қ олданылуының ө зіне тә н жү йесі мен ерекшелігі бар. Қ азіргі тү ркі тілдерінде аталғ ан дауыссыздардың осы позицияда қ олданылуын шолғ анда, кө зге тү сетін ерекшелік – ә рбір қ атаң дауыссыздың ұ яң дауы барлық тілдерде бірдей емес. Сө з ортасындағ ы дауыссыз дыбыстар ың ғ айында екі тү рлі кү й еске алынады: екі дауыссыз арасы (интервокальное положение) жә не дауыссыз дыбыстардың қ осарлануы (стечение согласных). Дауыссыздардың сапасын белгілеуде екі дауысты дыбыс арасы ү лкен роль атқ арады. Осы позицияда жұ мсалып қ атаң дауыссыздар толығ ынан немесе біршама, кейде бірен-сараны ұ яң дап отырады. Қ андай дә режеде болса да, ұ яң даудың басты себебі – дауысты дыбыстардың екі жақ ты ық палы екені айқ ын. Екі дауысты аралығ ында айтылғ ан қ атаң дауыссыздар толығ ынан ұ яң дап кететін тілдер – Сібір мен Алтайдағ ы (якут пен қ арағ ас тілдерінен басқ а) тү ркі тілдері мен чуваш тілі. Сондық тан чуваш тілінде: эбир (біз ), эзир (сіз), вуда (отын), уба (аю), туда (тойғ ан), чазах (тез)²⁷, хакас тілінде: сазым (менің шашым), ады (оның аты); тува тілінде: олар (отты жер, жайылым), азып (іліп) т. б. Якут тілінде бұ л позицияда т дыбысы сол кү йінде ұ яң дамай айтылады. Ал қ арағ ас тілінде т, ш дыбыстары созылың қ ы дауысты дыбыстан кейін келсе ғ ана ұ яң дап кетеді: будум (бұ т, менің аяғ ым). Якут тілінде екі дауысты аралығ ында с қ атаң дауыссызы һ спирант дыбысына айналып кетеді: бас (бас, адамның басы), баһ ы (оның басы), тү с (тү с, қ ұ ла), тү һ ә бит (біз қ ұ ламыз). Ал, Сібірдегі тү ркі тілдерінде шартты рай тұ лғ алы дауысты не сонор дыбыстардан кейін – за-зе тү рінде айтылады: с, з ал қ атаң дыбыстар кейін ө з сипатын сақ тайды.

Қ ыпшақ, қ арлұ қ, орыс тілдерінде тү бір қ ұ рамында қ атаң дар да, ұ яң дар да айтыла береді. Тү бір қ ұ рамында қ атаң дыбыстар екі дауысты аралығ ында келгенмен, ұ яң дай бермейді. Бұ л жағ ынан олар чуваш тілі мен Сібір, Алтай бойындағ ы тү ркі тілдерінен бү тіндей оқ шауланып тұ рады. Дауыссыздардың ұ яң дауы (толық немесе ішінара) бұ л тілдерде негізінен тү бір мен қ осымша шегінде болып отырады. Дауыстыдан немесе ұ яң (сонар) дауыссыздан басталғ ан қ осымша жалғ анғ анда, қ ыпшақ тілдерінде қ атаң п, қ дауыссыздары ұ яң дайды да т, с, ш, ч дауыссыздары ө згеріссіз айтылады.

Қ азақ тілінде – тап-табы, дақ -дағ ы, оқ -оғ ы, татар тілінде – бақ -бағ ы, ақ -ағ ым т. б. Қ арлұ қ тілдерінде екі дауысты арасында айтылғ ан қ, п қ атаң дауыссыздары кө бінесе зат есімдер қ ұ рамында ұ яң айтылады. Бірақ осы ереже араб, парсы тілдерінен ауысқ ан сө здерге таралмайды: балығ ым (ө збек), Совет Итофок (Совет Одағ ы). Оғ ыз тілдерінде екі дауысты арасында айтылғ ан п, т, қ, ч қ атаң дауыссыздары бір буынды сө здер қ ұ рамында, не ү нді дыбыстардан басталғ ан қ осымша жалғ анғ анда ұ яң дап кетеді: тү ркі тілдерінде – қ ап-қ абы, діп-дібі, ат-ады (оның есімі), от-оду (оның аты); тү рікмен тілінде – от-оды. Алайда, бір буынды сө здердің барлығ ы бірдей осы ережеге бағ ына бермейді. Мысалы: жоғ арыда аталғ ан тілдердің қ ұ рамында мынадай фактілер кездеседі: тү ркі тілінде – ат-аты (оның кө лігі), от-оты (оның шө бі).

Сырттай қ арағ анда, тү бір мен қ осымша шегіндегі қ атаң дауыссыздардың ұ яң дауы немесе сол қ алпында қ атаң айтылуы омоним арасында мағ ыналық айырмашылық ты белгілеудің тә сілі тә різді.

Кейбір зерттеушілер бұ л қ ұ былысты осы тілдерде созылың қ ы дауыстылардың (этимологиялық созылың қ ы) бар екендігімен тү сіндіреді: созылың қ ы дауыстылардан кейін айтылғ ан қ атаң дауыссыз ұ яң дап кетеді, ә деттегі дауыстыдан кейін келген қ атаң сол қ атаң қ алпында қ алады²³. Тү ркі тілінде қ атаң дауыссыздың ұ яң дамауы етістік негіздерге де жайылады. Э. В. Севортян мынадай мысалдар келтіреді: атийор (ол атып жіберді), диилетийор (тың датқ ыз), отар (жаю, мал жаю), ө пү ш (сү йісу), сапарақ (бұ рылып), бақ ийор (қ арап тұ р), ақ ийор (ағ ып жатыр). Сонымен бірге, осы сө здерге ұ йтқ ы болғ ан кейбір тү бірлерге тікелей қ осымша жалғ анғ анда, қ атаң дауыссыз ұ яң ғ а айналады: ет-едиор (істеп жатыр), жоқ -жоғ ал т. б. ²⁹.

Қ атаң дауыссыздардың ұ яң дау қ ұ былысы тү ркі тілдерінің біразында бір екпінмен айтылатын екі сө здің аралығ ында да кездесіп отырады. Алдың ғ ы сө здің соң ғ ы буыны мен соң ғ ы сө здердің алдың ғ ы буынының қ ұ рамына байланысты екі дауысты аралағ ында қ алғ ан қ атаң дауыссыздың ұ яң дауы қ азақ тілінде ә деттегі қ ұ былыс екені мә лім: қ ара кер – қ ара гер, дә у қ ара – дә у ғ ара, барып айт – барыб айт, келіп айт – келіб айт т. б. Нақ осындай қ ұ былыс башқ ұ рт, қ арақ алпақ, қ ұ мық, тофалар (қ арағ ас), чуваш, якут тә різді географиялық орналасуы бір-бірінен алшақ жатқ ан тілдерде ұ шырасады. Сондық тан бұ л қ ұ былысты белгілі бір аймақ қ а немесе этникалық генезистік топқ а тә н ерекшелік деп атауғ а ешбір негіз жоқ. Екі дауысты дыбыстың арасындағ ы кейбір дауыссыздардың ү нді дыбыстарғ а айналуы тү ркі тілдерінің біразында ұ шырасады. Мысалы, қ азақ тіліндегі п дыбысының жартылай дауысы у -ғ а айналуы: тап-ып – тауып, шап-ып – шауып т. б. Сө з соң ында қ атаң я ұ яң дауыссыздардың қ олданылуы да тү ркі тілдерінде бірың ғ ай болып келмейді. Шор, алтай, тува, хакас, якут, чуваш тілдерінде сө з соң ында тек қ атаң дауыссыздар айтылады. Тү ркі тілдерінің басқ аларында қ атаң дауыссыздар жиі айтылғ анмен, сол позицияда ұ яң дарда да қ олданылып отырады. Сө з соң ында кө п ың ғ айда ұ яң дауыстыларды қ олданылатын тіл – ә зірбайжан тілі. Ә зірбайжан тілінде сө з соң ындағ ы жалпы тү ркілік п, т, қ, ч дыбыстары ұ яң дап, ү нді дыбыстарғ а айналып кетеді: ғ анад (қ анат), ігід (жігіт), атмағ (атпақ ), ағ адж (ағ аш), айағ (аяқ ) т. б. Басқ а тілдерден ауысқ ан соң ында ұ яң дыбыстар тү ркі тілдерінің қ айсысында болса да қ атаң ғ а айналып айтылады.

Қ ОСАР ДАУЫССЫЗДАР. Кейбір тү ркі тілдерінде дауыссыздардың қ осарлануы кездеседі. Бұ л ың ғ айда тү рікмен ә деби тілінде, сол тілдің есарий диалектісінде қ ұ мық тілінде мынадай фактілерді кө рсетуге болады: тү рікмен тілінде аррық (арық ), чаррық (кә рілік), ыссы (ыссы), аччы (ащы), уллу (ұ лы), гиччи (кіші), итті (жіті), қ ақ қ а (қ ойнау), қ оччақ (батыл). Нақ осы сияқ ты фактілер, бірақ ұ яң дыбыстардың қ абаттасуы, ә зірбайжан тілінде кездеседі: аддым (адым), аддамач (аттамақ ), саггыз (сағ ыз), ә шшек (есек), (бұ л фактілер Н. К. Дмитриев ең бектерінен алынды). Осығ ан ұ қ сас фактілер қ азіргі қ азақ тілінде де ұ шы- райды: ащ-щы, тә т-ті, сә т-ті т. б. Олай болса, негіздер қ ұ рамында кей дауыссыздардың қ осарлануы, басқ а тү ркі тілдері сияқ ты, қ азақ тілі-

не де жат емес.

Н. К. Дмитриевтің айтуынша, басқ а тү ркі тілдерімен салыстырғ ан-

да, ә зірбайжан тілінде туынды етістіктер қ ұ рамында дауыссыздар-

дың қ осарлануы жиі ұ шырайтын факті жә не ондай етістіктердің ар-

ғ ы тү бі-еліктеуіш сө здер болып келеді: заггыл-дамаг (қ азақ тілін-

дегі зық ы, зық ысы шық ты-сө зімен байланысты болуы мү мкін), гаг-

гылдамаг (қ ақ ылдамақ ), тапжылдамаг (тыпылдау). Тү ркі тілінде:

ешшек, қ ашшұ қ (қ асық ), йү ззү к (жү зідік), ашшағ и (тө мен, тө менгі жақ ), аззық (азық -тү лік), анне (ана), йассы (жазық ). Тү ркі тілдерінің

кө пшілігінде кездесетін қ ұ былыс-екі, жеті, сегіз, тоғ ыз, отыз, елу-сан есімдердің қ осар дауыссыздармен айтылуы: ө кки, икки, экки, йетти,

йедди, иетди, едди. Якут тілінде: сэтте, секкиз, сеггиз, сә ккиз; ө збек тілінде- тұ қ қ из, тоқ қ уз; тү рікмен- доқ қ уз; ә зірбайжан- доғ ғ уз, орттуз, оттыс, еллинг, элли. Тү ркі тілдерімен қ айсысымен салыстырғ анда да сө з қ ұ рамында қ осар дауыссыздарды жиі қ олданатын тіл-чуваш тілі. Чуваш тілінде суқ қ ыр (соқ ыр), анне (ана), атте (ата), кукка (кө ке), каччы (кү йеу), чече (шешек), шакка(есік қ ағ у, қ ағ у)тә різді сө з-

дердің тү бірінде дауыссыздардың екі дауысты аралығ ында қ осар-

ланып келуі ә деттегі қ ұ былыс. Сол сияқ ты, бірден оң ғ а дейінгі сан есімдердің қ осарланғ ан дауыссыздармен айтылуы да ә деттегі

қ ұ былыс: перре, икке, виссе, таватта, пиллек, ултта, сичче, саккар,

⇐ Предыдущая 1 2 3 4 567 Следующая ⇒