Езу, ерін дауыстылары

Дауыстыларды жіктеудің ү шінші принципі - ерін қ атынасына қ арай жіктеу. Дауыстыларды жіктеудің бұ л принципі тү ркі тілдерінің барлығ ына бірдей тә ң қ ұ былыс. Алайда, дауыстылардың еріндік пен езулікке жіктеу дә режесі барлық тү ркі тілдерінде бірдей емес. жалпы тү ркі тілдерін шолығ анда, олардың кейбіріне ортақ болатын жіктелу мына қ ұ рамда келеді: езуліктер – а, а, і, і, еріндіктер – ө, о, у, ү. Барлық тү ркі тілдерінде ортақ деп қ аралатын бұ л жү йе бойынша ә рбір езулік дауыстығ а бір еріндік дауысты сә йкес келеді. Алайда тү ркі тілдерінде негіз болғ ан осы жұ йеден ауытқ ушылық кездесіп отырады. Ондай ауытқ улардың негізгі тү рлері мына тә різдес: ө збек, белгілі дә режеде татар, башқ ұ рт тілдерінде езулік жуан а дауыстысы біршама айқ ын білінетін еріндік мә ндермен айтылады. Ө збек тілінде еріндік мә ндермен айтылудың кү штілігі сондай, ол тілде айқ ын езулік болып айтылмайтын а сө з мағ анасын ажыратады, яғ ни олар фонемалық мә н алғ ан. Ал, чуваш тілінде езулік жуан а дыбысының еріндік мә нермен айтылуы тілдің даму барысында оның жеке диалектілік топтарында еріндік о, у дыбыстарына айналуына жағ дай жасағ ан. Мысалдар: қ ора (сын есім ), қ ара (етістік ), қ ази (етістік ), қ озақ (зат есім ), таниш (таныс ), томнақ (тану, танбақ ), танг (тар, іші тар), тонг (таң атты), там (дә м), том (ү йдің тө бесі, ү й тап ) топ етті (еліктеуіш ), топмақ (табу, таппақ ), қ ат (қ абат, қ ат-қ ат ), қ отмоқ (қ ату, қ атаю ), сал ( сә л сә л пә л ) очик (ашық ) т. б. Бұ лар ө збек тілінің ө з қ ұ рамында а дыбысының еріндік мә нермен айтылуының фонемалық дә режеге жеткендігін дә лелдейді. Басқ а кө птеген тү ркі тілдерінде айтылатын жуан езу дауысты ө збек тілінде жабық а немесе о тү рінде айтылуы, жоғ арғ ы фактілерді еске алмағ анда, мыналардан кө рінеді: қ азақ , басқ а тілдер - ат, ө збек- от, қ азақ, басқ а тілде ө збек - қ ашақ, , қ азақ, басқ а тілдер- бала, ө збек- тош, қ азақ, басқ а тілдер- балта, ө збек- болта, қ азақ басқ а тілдер- мал, ө збек -мол, қ азақ , басқ а тілдер- бас, баш, ө збек -бош, қ азақ, басқ а тілдер –бар, пар, (етістік ), ө збек- бор, қ азақ , басқ а тілдер- тарт, дә рт, ө збек- торт, қ азақ, басқ а тілдер –айақ // адақ // атақ , ө збек- сеқ (ойоқ ) т. б. Алайда тү ркі тілдерінің барлығ ына ортақ келетін бірсыпыра сө здер ө збек тілінде де а езулігімен айтылады: қ ара, айрим, сариқ, мақ та (етістік) т. б. Сонымен қ атар, ө збек тіліне орыс тілі арқ ылы енген сө здер қ ұ рамында а дыбыстары сол қ алпында айтылады. Ал, қ азақ тілінің тү бір қ ұ рамындағ ы о ө збек тілінде у тү рінде айтылады.

Басқ а тілдермен, ә сіресе қ азақ тілімен салыстырғ анда, татар, башқ ұ рт тілдерінде а жуанырақ қ атандау естіледі. Ө йткені, ол тілдің артқ ы жағ ынан, кө мейден шығ ады. Сондық тан басқ а буын қ ұ рамындағ ы таза а татар, башқ ұ рт тілдерінде дифтонг тә різдес оа тү рінде естіледі. Тек соң ғ ы буындар қ ұ рамындағ ана таза а қ азақ дыбысының еріндік мә нермен айтылуы фонемалық мә н алмағ ан. Ал басқ а тү ркі тілдерінде бірінші буын айтылатын о татар, башқ ұ рт тілдерінде у тү рінде естіледі: Ул (ол), ул ( он ), йуқ ( жоқ ), уқ (оқ ), т. б. Чуваш тілінде тү ркі сө здерінің қ ұ рамындағ ы а, у тү рінде айтылады. Ула (ала), улма (алма) т. б. Алайда а жуан дыбысының еріндік мә нер алуы, жоғ арғ ы фактілермен байқ алатындай, жалпы тү ркілік қ ұ былыс емес. Сондық тан тү ркі негіз тілінде ондай ерекшелік болғ ан немесе а (о) у тә різді еріндікдыбыстардың сә йкестігі боғ ан деп қ арауғ а негіз жоқ,. Зерттеушілердің біразы бұ л қ ұ былысты субстсрат теориясымен, яғ ни белгілі бір тіл қ ұ рамындағ ы жең ілген тілдің қ алдығ ы деп қ арайды. Ал енді бір топ зерттеушілер оны тілдін ішкі даму заң дылығ ының ерекшелігі деп қ арайды. Қ азіргі тү ркі тілдерінен осы екі кө зқ арастың екеуін де дә лелдейтің фактілер табуғ а болады. Ө збек тіліндегі а –ның о -ғ а айналуын, сол сияқ ты чуваш тілінде а -ның у мен о еріндіктеріне айналу қ ұ былысын ішкі заң дылық тың ерекшелігі деп қ арауғ а жеткілікті дә лел жоқ. Бұ л тілдердегі а езулігің еріндік дыбыстарғ а айналуын олардың қ ұ рамына кірген тайпа тілдерінің немесе тілдердің ә сері деп қ арауғ а негіз бар. Ө збек халқ ының қ ұ рамына тек қ ана тү ркі тайпалары емес, иран тектес халық тардың да орта орта ғ асырларда сің ісіп кеткені тарихи шың дық. Кө шпелі тү ркілер Орта Азияның егін жайы мен қ алаларын жаулап алумен қ атар олардың тұ рғ ындарын да ассимиляцияғ а ұ шыратты. Қ андай тіл болмасын, қ олданудан шық қ ан уақ ытта да ол ө з ізін қ алдырады. Ө збек тілі қ ұ рамында ә ң гіме болғ ан қ ұ былыста да солай деп қ арауғ а негіз бар сияқ ты. Чуваш тіліндегі қ ұ былысты да осығ ан ұ қ сас деп қ арау қ олайлы. Сонымен қ атар езуліктің еріндікке айналуы кейде фонетикалық қ оршаудың нә тижесі, екінші сө збен айтқ анда, комбинаторлық ө згерістің бір тү рі. Езулік дауыстымен кө рші не бір тіркесте айтылатын дауыссыздардың ә серінен алғ ашқ ының (езулік а дыбысының ) еріндікке айналуы ә зірбайжан, татар, башқ ұ рт, ұ йғ ыр, эпизодтық ың ғ айда хакас, якут т. б. тілдерде кездеседі. Мысалы: Татар зерттеушісі Л. Заляй Қ азан татарлары кьора ( Қ ара) деп атайды, ал мишарлар (мишар диалектісінің ө лендері ) қ ара деп таза езулік а арқ ылы сө йлейді деп жазады. Сол сияқ ты, Ә зірбайжан диалектерінде – бош, боба, бормасдован, това, попағ, ұ йғ ыр тілінде- бобай, момай, хакас тілінде- обом, побом, якут тілінде – хотун, хомус, ордух , бұ ларды қ азақ тілінде ( сондай-ақ кө пшілік тү ркі тілдерінде) бас, баба, бармақ , табан, таба, тапа, папақ, бабай, мама, аң ( басқ а тілдерде ав, ау (ағ ам, папам қ атын, қ амыс, ) артық кейбір тілдерде артуқ ) деп, езулік айқ ын а дыбысымен айтылатыны белгілі. Дауысты дыбыс еріндік немесе еріннің қ атысуы арқ ылы жасалатын дауыссыздармен немесе кішкене тіл қ атысымен жасалатын қ атаң дауыссыздармен бір тіркесте келлген. Сондай фонетикалық қ оршаудың комбинаторлық ө згеріске себеп болуы ә бден ық тимал. Оның ү стіне тү ркі тілдерінің бір сыпырасында кө рші еріндік дауыссыздың ә сері мен қ ысаң езуліктер қ ысаң еріндіктерге айналу қ ұ былысы кездеседі: Қ азақ: мін, тува: мун, тү ркімен: мү н, ұ йғ ыр: мін, мү н, қ азақ: шірі, ә зірбайжан: чү рү, тү ркімен: чү йре, ұ йғ ыр: чірік (чү рү к) , қ азақ : жіп, тү ркімен: йү й, қ азақ : жібек, тү ркімен: йү пә к т. б.

Тү ркі тілдерінің біразында жоғ арыда айтылғ анғ а кері қ ұ былыс ( еріндіктердің езуліктерге айналуы ) ұ шырасады. Чуваш тілінде бұ л, басқ а тілдермен салыстырғ анда, ә лдеқ айда жиі ұ шырасады: мый (мойын ), пелет (бұ лт), петем (тү п), тетем (бү тін, бү тү н), сер (жү з), кел (кү л), телек (тү с кө ру), сет (сү т), қ ан тырла (кү ндіз), виссо (ү ш, ү ч), т. б. Осындай қ ұ былыс хакас, алтай, якут т. б. тілдерде де ұ шырасады: алтай - дымыртқ а (жұ мыртқ а), мына (мү ны), аны (оны ), тонақ (тү мсық мұ рын ) хакас - пызо (жұ мыртқ а), сырыт (жү ру) т. б.

⇐ Предыдущая 1 2 345 6 7 Следующая ⇒