Көне Қытай философиясының негізгі ұғымдары

Адамды сү ю (жэнь) — Конфуций философиясының маң ызды категориясы. Ең ә уелі ә ке мен ұ лдың, билеуші мен шенеуніктердің, дос адамдардың, ағ а-інінің арасындағ ы қ арым-қ атынастарды бейнелейді, сонан соң ғ ана жалпы адамдар арасындағ ы сү йіспеншілікті білдіреді.

Алтын орта (чжун юн) — Конфуций философиясының басты ұ ғ ымдарының бірі. Бұ л жетілген мораль ү лгісі, адам еш нә рседе де шектен шығ ып кетпеуі керек дегенді білдіреді. Мысалы, тым қ ызба немесе тым жай болғ ан дұ рыс емес, орташа кү йді сақ тауғ а ұ мтылу керек. Конфуций бұ л ұ ғ ымды ағ ашты мысалғ а ала отырып тү сіндіреді. Оның жоғ арғ ы жағ ында орналасқ ан жапырақ тарғ а жаң быр мен кү ннің ә сері тез жетеді, тө мендегі жапырақ тарғ а да аса ың ғ айлы емес. Ең дұ рысы, ортада орналасқ ан жапырақ болу. Алтын ортағ а жету қ иын, бірақ оғ ан жеткен адам мә нді ө мір сү реді.

Асыл адам, бекзат адам (цзюнь-цзы) — адамгершілігі жоғ ары, жан-жақ ты жетілген, «алтын ортағ а» жеткен, ізеттілік, шыншылдық, сақ тық секілді қ асиеттерге ие жә не басқ а адамдардың адамгершіліктік жетілуіне кө мектесуші адам. Конфуциийдің пікірінше, мұ ндай қ асиеттерге мемлекетті билеуші, басқ арушы адам ие. «Асыл адамдар» кө бейген сайын қ оғ ам да жақ сара тү седі, мемлекетті басқ ару да жең ілдейді. «Асыл адамдардың » ү лгісі зорлық арқ ылы бағ ындырудан ә лдеқ айда бағ алы, себебі халық та ү рей, қ орқ ыныш емес, ө з басшыларына деген сенім пайда болады. Бұ л ұ ғ ымғ а қ арсы ұ ғ ым — «тө мен адам» ұ ғ ымы.

Дао — Дұ рыс жол, космостық жә не адамгершіліктік заң, Қ ытай философиясының басты категориясы, ол басқ а категориялардың бә рін қ амтиды. Дао ө зінен ө зі дамитын универсумнің жоғ арғ ы принципі, барлық бар нә рселердің алғ ашқ ы бастауы, дү ниенің генетикалық бірлігі ретінде тү сіндіріледі: бә рі одан туындайды жә не бә рі оғ ан қ айта оралады. Сонымен қ атар, дао универсалдық заң дылық; Қ ө ктің ө зі дао заң дарына бағ ынады, яғ ни, адам Жер мен Кө к заң дары арқ ылы дао жолымен жү реді, адамның ө мірлік мақ сат-міндеті даоны игеру, яғ ни, дұ рыс ө мір сү ру.

Ди — ағ аны сыйлау.

Инь жә не Ян — этимологиялық мағ ынасы «тө бенің немесе ө зен жағ асының кө лең кесі мен кү нгейі» дегенді білдіреді. Инь мен Ян дү ниедегі ретсіздіктерді тә ртіпке келтіруші Кө к пен Жер кү штері ретінде қ арастырылады. Олар бір-біріне қ арама-қ арсы, бірақ олардың ү ндесіп, бірігуі бар нә рсенің бә рін басқ аратын адамды дү ниеге ә келді, Инь — дү ниенің раң иональдік, “ә йелдік” бастауы, Ян — бейсаналық, «ер адамдық » бастауы деп тү сініледі. Қ ытай философиясында Инь мен Янның ө зара ә серінен табиғ ат қ ұ былыстары да, қ оғ амдағ ы ө згерістер де туындап отырады деп тұ жырымдалады.

Ли — ритуал, салт, этикет.

Сяо — ата-ананы қ ұ рметтеу.

Тянься — (орысша «Поднебесная»), «Кө касты», Қ ытай елінің, мемлекетінің синонимі, қ ытайлық тар ө здерін қ азірге дейін осылай атайды. Кө к немесе Аспан ұ ғ ымы Қ ытай философиясында жер бетіндегі барлық бар нә рсенің алғ ашқ ы негізі жә не алғ ашқ ы себебі, ең қ ұ діретті кү ш. Адамдардың тағ дыры мен ө мірін де, мемлекет істері мен табиғ ат қ ұ былыстарын да анық таушы жә не реттеуші Кө к, ал мемлекетті билеуші оның жердегі ө кілі, сондық тан да ә рбір адам Кө кке табынуғ а міндетті.

Ци — этимологиялық мағ ынасы «пісіп жатқ ан кү ріштің буы» дегенді білдіреді, бірнеше мағ ынағ а ие: белгісіз, сапасы жоқ алғ ашқ ы зат; дү ниеден жоғ ары космостық субстанң иядан ұ шып шығ ып жатқ ан нә рсе; алғ ашқ ы материалдық -элементтер-денелер, атомдар жә не т. б. Ци алғ ашында тұ тасып кеткен субстанциялардан тұ рды, кейінірек таза мен бұ лдырғ а — Инь мен Янғ а бө лінді деген тү сінік қ алыптасқ ан.

Жалпы алғ анда, Қ ытай философиясының негізгі философиялық категориялары тарихи даму барысында кө п ө згеріске ұ шырай қ ойғ ан жоқ, жалпы Қ ытай қ оғ амы мен Қ ытай философиясы секілді салыстырмалы тү рде тұ рақ ты, консервативті болды.

⇐ Предыдущая 1 2 3 4 567 Следующая ⇒