Көне Үнді философиясының негізгі ұғымдары

Кө не Ү нді философиясын зерттеуші ғ алымдар ежелгі Ү нді философиясының терминологиясы шым-шытырық, ұ ғ ымдары аударуғ а қ иын, бір ұ ғ ымның ө зі бірнеше мағ ынаны береді деп ескертеді жә не оның себебін Ү ң ді еліндегі ойлау жү йесінің Еуропадағ ы ойлау жү йесінен мү лдем бө лектігімен, оны белгілі бір логикалық жү йеге келтірудің мү мкін еместігімен тү сіндіреді. Шынында да, ә р халық тың емір салты, дү ние туралы тү сінік-ұ ғ ымдары, пайымдау тә сілі ә р тү рлі. Сол себепті бір халық тың ез тілінде қ алыптасқ ан философиялық ұ ғ ым-категориясын екінші халық тың тіліне аударып, терең мағ ынасын жеткізу мү йкін емес. Мысалы, қ азақ халқ ының адам, ө мір, қ оғ ам, табиғ ат туралы тамаша дү ниетанымдық ойларын білдіретін ұ ғ ымдарды орыс тіліне аударғ ан кү нде де олардың ө зіндік терең мазмұ нын, ұ лттық сипатын дә л жеткізуге болмайды.

Дегенмен де, ежелгі Ү нді философиясының негізгі ұ ғ ымдарының мазмұ ны туралы жалпы тү сінік беріп қ арайық.

Архат — «жауды жең уші» дегенді білдіреді. Архат деп нирванағ а жеткен, сананың тыныш ағ ынын бұ затын қ ұ штарлық -қ ұ марлық сезімдерін жең ген адамды атайды.

Атман — бұ л ұ ғ ымның бірнеше мағ ынасы бар: «мен», «ө зімді», «дене». Бірақ атман ұ ғ ымының ең басты мағ ынасы — индивидуальдік жә не универсальдік космостық психикалық болмыс ретіндегі «адам». Осы мағ ынада атман бү кіл бар болып отырғ анның генетикалық жә не субстанң ионалдық бастауы, негізі жә не соң ы. Атман рухани жә не денелік деп бө лінеді, сондай-ақ, ол кө біне ақ ыл-ойдан, сө з бен тыныстан тұ ратын рухани бастау ретінде, «брахман» ұ ғ ымымен бірдей дең гейде тү сініледі.

Брахман — бірнеше мағ ынағ а ие ұ ғ ым 1) абыздар кастасының, брахмандардың ө кілі; 2) абыз; 3) қ асиетті мә тіндер; 4) қ ұ дай; 5) субстанция.

Будда — «нұ рланғ ан», «оянғ ан». Кең мағ ынасында — арамдаушы сезімдер мен білместікті жең у жолдарын кө рсеткен жә не қ ұ былыстардың абсолюттік жә не салыстырмалы табиғ аты туралы білімдерді толық мең геруге жеткен адам. Тармағ ынасында — будда дінінің негізін қ алаушының аты.

Дхамма (пали тілінде) немесе Дхарма (санскрит тілінде) (dharma) - бірнеше мағ ынағ а ие ұ ғ ым. Ең ә уелі Будда ілімі, рухани білімнің квинэссенциясы дегенді білдіреді, ар-ұ ждан, адамгершілік ілімі, ә ділеттіліқ, міндет, заң, табиғ ат, діни қ ағ ида жә не тағ ы басқ а ұ ғ ымдарды біріктіреді. Тө мен Дхарма қ арапайым дең гейдегі қ ұ былыстардың ә рекетін, ал Жоғ ары Дхарма болмыс заң дылық тарының асқ ақ дең гейде ә рекет етуін тү сіндіреді. Тағ ы бір мағ ынасы — болмыстың элементтері. Ә лемдік процесс — себептерден туындайтын жә не ө шуге бағ ыт алғ ан нә зік, ө ткінші 72 дхарма-элементтердің ө зара ә сер етуі жә не оның соң ғ ы нә тижесі — абсолюттік тыныш кү йге, сө нуге жету.

Йога — ә детте бұ л ұ ғ ым индивидтің ө зін-ө зі физикалық жағ ынан жетілдіруінің техникасы ретінде тү сініледі. Шындығ ында, йога — терең мә нді философиялық ұ ғ ым. Ежелгі ү нділіктер тұ лғ аны (pudgala) жеке элементтерден тұ ратын рухани бө лік пен атомдардан тұ ратын физикалық қ ұ рылымның бірлігі деп қ арастырды. Элементтердің екеуі аса қ ұ нды, егер оларды дамытуғ а қ ажетті дең гейде назар аударылса, олар индивидті ө згерте алады. Бұ л элементтер — бағ алык сараптау жасай білу қ абілеті жә не ойларьімызды бір нү ктеге жинақ тай білу қ абілеті. Samadhi немесе уоga деген осы.

Карма — «іс-ә рекет». Ең мардымсыз деген іс-ә рекеттің ө зі бү кіл ө мір ағ ымына ә сер етеді де, бұ л себеп, — жақ ын уақ ытта болсын, не біраз уақ ыт ө ткен соң болсын, — міндетті тү рде салдар туғ ызады, ол жақ сы немесе жаман болуы мү мкін. Жағ ымды істердің нә тижесінде бақ ыт пайда болады, ал жағ ымсыз істер азап, қ асірет ә келеді. Осы адамгершілік заң дылығ ы карма деп аталады.

Нирвана -«жоғ алу», «сө ну», Кү нделікті ө мір — бітпейтін қ ү йбең тіршілікке, азап-қ асіретке толы бақ ытсыз болмыс, ал нирвана — осы азап-қ асірет шегуден, карма заң ының негізінде қ айта туылудан қ ұ тылып, сананың ө шуі, болмыстың арамдық тан тазаруы. Адамның бұ л кү йін сипаттап жеткізу қ иын, ү нді ойшылдарының ө здері нирвананы логикадан жә не уақ ыттан тыс деп қ арастырады. Ә детте нирвана ұ ғ ымын рахат ұ ғ ымы арқ ылы ұ ғ ынуғ а тырысуғ а болады, бірақ рахат тү йсікпен, сезіммен байланысты кү й, ал нирвана-абсолютте тү йсіктер де, сана да, жігер де жоқ, ол зұ лымдық пен қ ұ марлық тардың тынышталуы, сезінбеудің толық дә режесіне жету.

Сансара — азап-қ асіретке толы қ айта туылудың, ө мір мен ө лімнің ү здіксіз процесі. Сансараның тамыры — білместікте, сондық тан одан қ ұ тылу жолы — нирванағ а ену.

⇐ Предыдущая 1 2 345 6 7 Следующая ⇒