Көне Үнді философиясының негізгі мектептері

Жайнизм — кө не Ү нді философиясының маң ызды бағ ыттарының бірі, аттары аң ызғ а айналғ ан 24 тақ уа-тиртханкар дамытқ ан. Олардың соң ғ ысы — біздің дә уірімізге дейінгі VІ-V ғ асырларда ө мір сү рген, Джина (Жын) немесе, Жең імпаз деген атқ а ие болғ ан ойшыл Махавира болды. Жайндардың кө зқ арастарында олардың ө мір сү рген кезендеріне байланысты ерекшеліктер болғ анымен, мынадай тө рт тиым салуды олар бұ лжытпай сақ тады: ахимса - тірі мақ ұ лық тардың ешқ айсынының ө міріне зиян келтірмеу; астейя - ұ рлық жасамау; сатья -шыншылдық; апариграха - ү йірсектікке (М. Ә уезов ө зінің «Будда» ең бегінде осы ұ ғ ымды «жабыспау» деп аударғ ан) тиым салу. Махавира бұ л тиымдарғ а бесіншісін -брахмачаръя - некеден бас тартуды қ осты. Жайн монахтары ұ станулары тиіс осы тиым салулар екі мың жарым жыл бойы қ атаң сақ талып отырғ анын ескерте кеткен дұ рыс.

Уақ ыт ө те Махавираның жолын қ уушылар екі бағ ытқ а бө лінді: дигамбаралар («ауа киіндіргендер») жә не шветамбаралар («ақ кигендер»).

Жайндардың онтологиясы туралы айтсақ, олар заттарды санадан тыс жә не одан тә уелсіз ө мір сү реді деп тү сінді жә не бес немесе алты субстанцияны бө ліп кө рсетті:

1) джива - тірі, жан, рухани субстанция; дживалардың саны шексіз кө п; 2) зат; 3)кең істік; 4- жә не 5) қ озғ алыс пен тыныштық ты бейнелейтін дхарма мен адхарма; 6) уақ ыт.

Жайндардың пікірінше, субстанциялар мә ң гі жә не ө згермейді, ө згеретін олардың кө ріністері ғ ана, заттан басқ а субстанциялар бө лінбейді жә не формалары жоқ, яғ ни, олар сезім мү шелері арқ ылы қ абылданбайды, сезілмейді жә не денесіз. «Тірі» болып есептелетін дживадан басқ а субстанциялар «тірі емеске» жатады.

Бұ л субстанцияларды қ ысқ аша сипаттасақ, барлық субстанциялар оларды ө зіне сиғ ызатын кең істікте ө мір сү реді. Кең істік ү здіксіз, бірақ адам оны кө з алдына елестете алуы ү шін жайндар оны сансыз кө п идеалдық бірліктерге - прадешаларғ абө лінеді деп тү сіндіреді. Жайндар шексіз кең істікті екіге бө леді: кө рінетін ә лем кең істігі — «дү ние» (лока) жә не «дү ние-емес» (а-лока), соң ғ ысына кө рінетін кең істік пен прадешалардың шексіз саны кіреді.

Зат, жайндардың тү сінігінде, ұ сақ жә не бө лінбейтін бө ліктер атомдардан тұ ратын, бірігетін жә не ыдырайтын, сезілетін, формасы бар, белсенді, ә р тү рлі қ асиеттерге ие, қ озғ алыста болып отыратын субстанция. Оның алты кү йі бар:

стхула-стхула - «ө те дө рекі», яғ ни қ атты заттар. стхула - «дө рекі», мысалы, сұ йық тар;

стхула - сукшма — «дө рекі-нә зік», мысалы, кө лең келер жә не айнадағ ы бейнелер;

сукшма-стхула — «нә зік-дө рекі» кө зге кө рінбейтін газдар, иістер; сукшма «нә зік», ешқ андай сезім мү шелері қ абылдамайтын карма, энергия;

сукшма-сукшма - атом секілді «ө те нә зік» зат.

Уақ ытты субстанң ия деп тек қ ана дигамбаралар мойың дайды, ол барлық субстанциялардың барлық кө ріністерінің ә лемдік кең істікте пайда болуының, ө мір сү руінің жә не жойылуының негізі ретінде қ арастырылады.

Адам жә не оның ө мірі мә селесін шешуде жайнизм «ө мір дегеніміз — азап» ұ ғ ымын ұ станады. Азап — карма заң ының нә тижесі. Карма заң ының мә ні мынада: жеке ө мір ағ ынын қ ұ райтын элементтерге бұ рынғ ы элементтер мен адамгершілік сипаты бар істер ә сер етеді, адамның жақ сы немесе жаман қ ылығ ы бү кіл ағ ында ерте ме, кеш пе, бір салдар туғ ызады. Жайнизм бұ л заң ды жең уге болатынына сенімді, оны жең етін джина (жын). Ө ткен ө мірдегі жаман істерді адам ү ш нә рсені орындау — дұ рыс сенім, дұ рыс таным жә не дұ рыс мінез-қ ұ лық арқ ылы жең е алады, бірақ адам азаптан толық қ ұ тылу ү шін жан денеден тә уелсіз, жоғ ары тұ руы керек. Дене қ ұ рсауынан шығ а алмағ ан жан қ ұ марлық қ а, нә псіге икем келеді де, бейнет шегеді, тері арқ ылы жанның ішіне лас заттар ағ ыны, ө тіп, адам моральдық азғ ындауғ а ұ шырайды.

Моральдік ластанудан, азап-қ асірет шегуден азат болу – жайнизм тү сінігі бойынша, адам ө мірінің мақ саты. Оғ ан жету ү шін аталғ ан ү ш шартты бұ лжытпай орындап, ө з қ ұ марлық тарын жең ген рухани ұ стаздардың басшылығ ымен таным процесін ү немі жү ргізіп отыруғ а міндетті. Жайндар ө мірді аса қ атты қ адірлегенін айта кету керек, олар тек адам ө мірі емес, жалпы ө мір атаулының бә рі қ ұ нды деп есептеді, жан-жануарлар мен жә ндіктердің ө міріне де зиян келтірмеуге тырысты. Адал, шыдамды, ө зіне талабы қ атты, қ оршағ ан дү ниеден тә уелсіз, кешірімді, тірі мақ ұ лық тарғ а мейірімді аскет адам ғ ана ө мірдің мә ніне жетеді деп тұ жырымдады.

Буддизм — кө не Ү нді философиясының басты ағ ымы, буддизм дінінің негізінде дү ниеге келген. Негізін қ алаушы — біздің дә уірімізге дейінгі 560-480 жылдары Гималайдың бауырындағ ы Капилавасту мемлекетінде ө мір сү рген Сидхартха Готама (философиялық ә дебиеттердің кө бінде Сидхарта Гаутама деп жазылып жү р). Жас шағ ында бақ ытты, тө рт қ ұ быласы тең болып ө мір сү рген Гаутама ө мірдің кә рілік, ауру, ө лім секілді жағ ымсыз қ ұ былыстарымен кездескен соң адамды азап-қ асіретке толы мұ ндай ө мірден қ ұ тқ ару керек деп шешті.

Сидхартханың бұ л шешімі туралы белгілі қ азақ жазушысы Мұ хтар Ә уезов ө зінің «Будда» ең бегінде жақ сы баяндады: «Адам біткен ауырады, қ артаяды, ө леді. Ендеше несіне бұ л адам ө мір сү ріп жү р? Бір сағ атта ауырып қ алатын болса, сағ ат сайын ә лі азайып, сиқ ы бұ зылып, қ артаятын болса, болжаусыз бір сағ атта ө ліп қ алатынын біліп отырғ анда не қ уаныш, не жұ баныш бола алады. Бұ ны біле тү ра қ ызық кө ріп қ уануғ а бола ма? Бұ л жө н емес, бұ дан қ ұ тылу керек» («Абай» журналы. 1918 ж., №3).

Азапты ө мірден қ ұ тылудың екі жолы бар: сыртқ ы дү ниені ө згерту арқ ылы адамдардың бә ріне ортақ утопия қ ұ ру жә не ө зіндік «Менді» ө згерту, ө згеріске, яғ ни, ішкі болмыстың қ асіретіне ұ шырамайтын «ішкі утопияны» қ ұ ру. Будда екінші, экзистенң иалдық жолды тандап, тақ уалық ө мір кешуге, адамзаттың рухани ұ стазына айналуғ а бел байлайды. Ә кесінің ү йінен кетіп, Урувилланың маң ындағ ы-Бодхи ағ ашының астындағ ы оң аша жерге орналасқ ан Сидхартха ханзада жеті кү ннен соң қ асіретті ө мірден тазару жолдарын тауып, нұ рланады. Азап шегу мен қ асіретке толы ө мірден қ ұ тылудың жолын ол тө рт ақ иқ ат арқ ылы белгілейді:

1. ө мір — тынымсыз кү рес, азап, бейнет;

2. азап, бейнет нә псіден, қ ұ марлық -қ ұ штарлық тан (ө мір сү руге

қ ұ марлық, рахатқ а қ ұ марлық, ө луге қ ұ марлық ) туады; азаптың себебі бар. Оны танып-білуге болады;

4. азап пен бейнеттен қ ұ тылу жолы сегіз қ ағ идадан тұ рады.

Буддизм ө мірге қ ұ марлық ты Жең у оң ай емес деп тү сіндіреді. Ол ү шін дұ рыс жол таң дап алу қ ажет, ал оғ ан дұ рыс кө ре білу, дұ рыс ой, дұ рыс сө з, дұ рыс іс-ә рекет, дұ рыс ө мір салты, дұ рыс кү ш-жігер, дұ рыс назар, дұ рыс кө ң іл бө лу, секілді адамгершілік принң иптерден тұ ратын сегіздік жол кіреді. Осы қ асиеттерді сақ тай отырып ө мір сү ру арқ ылы нирванағ а, тыныштық қ а жетуге болады.

Ү нді философиясының басқ а бағ ыттары сияқ ты буддизм де ө лі материяның, органикалық дү ниенің жә не жанды дү ние элементтерінің арасында себептілік бар екендігін мойындайды жә не соң ғ ы себептілікті ерекше бө ліп кө рсетеді (карма теориясы). Буддистер карманы адамның ө мірін ең басты бақ ылаушы деп есептемегенімен, адамдарды карманың бар екендігін ұ мытпауғ а шақ ырады, сол арқ ылы ізгілікке жетелейді. Адамгершіліктік ластану ағ ынның барлық элементтерін кірлетеді, сондық тан оны бірте-бірте жойып, мү лдем тазару жолымен нирванағ а жетуге болады. Нирвана — адамдардың кө пшілігі ү стіртін тү сініп жү ргендей жә й ғ ана рахатқ а бө лену емес, зұ лымдық пен нә псіні тыю жолымен жансыз, сезімсіз абсолютке айналу, сананы ө шіру, бір сө збен айтқ анда, абсолюттік тыныш кү йге жету.

Буддизм нирванағ а жетуге кө мектесетін белсенді ә рекет жасау емес, кө п ойлап, пайымдауғ а негізделген медитаң ия – йога деп кө рсетеді. Тү лғ а элементтер мен сана ағ ынынан тұ рады, ал элементтердің арасында адамның ө з ойларын бір нү ктеге жинақ тау қ абілеті — йога аса қ ұ нды. Буддизм бұ л қ абілет ә р адамның бойында бар, мә селе оны дамыта білуде деп есептейді, яғ ни, кө п нә рсе адамның ө зіне байланысты. Осы факторды ерекше атап кө рсету керек, себебі буддизм адамның жетілуі оның ө з қ олында, адам бейнет-қ асіреттен ө з кү шімен,. сыртқ ы кү штердің, қ оғ амның ә серінсіз, ө зіндік моральдық жә не интеллектуальдік жетілудің негізінде қ ұ тылуғ а қ абілетті деп пайымдайды.

Нирвана теориясы адам рухының еркіндігінің, оның материалдық дү ниеден, қ оғ амдағ ы касталарғ а бө лінуден тә уелсіздігінің жақ сы дә лелі. Осы себепті Будда философиясы ө зінен кейінгі кө птеген философиялық ағ ымдарғ а, ә сіресе Батыс философиясына қ атты ә сер етті, ал буддизм діні ә лемде қ азіргі кезде де кең тарап отыр.

Чарвака-локаята — философиялық ә дебиетте Кө не Ү нді философиясындағ ы материалистік деп қ абылданғ ан бағ ыт (локаятиктер). «Чарвака-локаята» сө зінің мағ ынасы белгісіз. Зерттеушілердің бір тобы тарихта Чарвака деген ойшыл болғ ан деп болжамдайды, басқ а бір ғ алымдар бұ л ағ ымның негізін салушы Брихаспати деп есептейді, ал кейбір ғ алымдар чарвака-локаятаның болғ ан-болмағ андығ ы белгісіз деген пікір білдіреді. Бірақ Кө не Ү нді ескерткіштерінде бұ л ағ ым туралы мә ліметтер кездеседі, сондық тан да соң ғ ы болжам негізсіз. Чарвака-локаятаның материалистік сипаты оның таным теориясында айқ ын кө рінеді. Таным-праманың негізі праманаретінде локаятиктер логиқ алық тү йін-тұ жырымдарды емес, ақ иқ ат екендігі кү мә н туғ ызбайтын қ абылдауды ғ ана мойындайды, оның негізі - тү йсіктер. Олардың пікірінше, адамдар кө біне ой тү йіндеулерге сенеді де, қ ателеседі, ал оларда ақ иқ ат сирек кездеседі, басқ а сенімді адамның пікірі де біз ү шін таным негізі бола алмайды.

Чарвака-локаяталар о дү ниеге сенбейді, бұ дү ние ғ ана бар жә не бұ дү ниедегі болмыс пен онда ө мір сү руші заттар мә ң гі жә не ө згермейтін тө рт элементтен: жер, от, су жә не ауадан тұ рады деп есептейді. Сана, ақ ыл жә не сезім мү шелерінің негізі де осы элементтер, олар мақ ұ лық дү ниеден ө ткенде ыдырайды. Локаятиктер жанның, Қ ұ дайдың бар екендігін терістейді. Олар адам ө мірінің мә н-мақ саты — осы нақ ты ө мірде рахатқ а бө лену, азап- қ асіреттен аулақ болуғ а ұ мтылу деп тү сінді, яғ ни чарвака-локаята гедонизм принципін ұ станды.

⇐ Предыдущая 1 234 5 6 7 Следующая ⇒