Көне Қытай философиясы

Қ ытай мемлекеті қ азіргі уақ ытта ә лемдік дең гейде танымал мемлекеттердің бірі болып отырғ аны кү мә нсіз. Ө зінің экономикалық қ уатын, мә дениетін, саяси ық палын кү ннен кү нге кү шейтіп отырғ ан кө ршіміздің ұ лттық болмысын, философиялық дү ниетанымын, адамгершіліктік ұ станымдарын танып-білу біз ү шін аса маң ызды жә не пайдалы. Ә р халық тың ішкі, нағ ыз мә ні оның философиясы арқ ылы ашылатыны белгілі, сондық тан да кө не Қ ытай философиясымен танысу, оның бастауларына ү ң ілу қ азіргі Қ ытай қ оғ амын терең ірек тү сінуге мү мкіндік береді.

Қ ытай философиясы ө з бастауын біздің дә уірімізге дейінгі VIII -VI ғ асырлардан алып, тарихи даму барысында кө птеген философиялық мектептер мен бағ ыттарды, ғ ұ лама философтарды дү ниеге ә келді.

Ежелгі Қ ытай философиясының ерекшеліктері:

1) Ең басты ерекшелігі — саяси-практикалық сипатының басымдылығ ы, яғ ни философиялық ой мемлекет мү ддесіне қ ызмет етті. Бұ л ерекшелік сол кездегі Қ ытай қ оғ амының ә леуметтік қ ұ рылымынан, мемлекеттік саясаттан тікедей туындайды. Кө не Қ ытай-мемлекеті иерархиялық неспотия ү стемдік Қ ұ рғ ан мемлекет болды. Мемлекет басшысы вая, барлык билік соның қ олында, ол ә леуметтік конустың шың ында орналасқ ан. Одан кейінгі қ абаттарда ә р тү рлі дең гейдегі ақ сұ йектер: мемлекеттік шенеуніктер - чжухоу, беделді отбасылар — дафу жә не ши, ең тө менде ештең еге қ ұ қ ы жоқ шужэнь орналасқ ан. Қ атаң тә ртіпке, ванғ а бағ ыныштылық қ а негізделген осындай қ оғ амның философиясы, ә рине, «жоғ ары» мен «тө меннің » арасындағ ы қ атынастарды қ алыптастыруғ а, реттеуге, қ атаң ұ стауғ а бағ ытталды.

2) Осы бірінші ерекшеліктен Қ ытай философиясының келесі ерекшелігі туындайды: философиялық мектептердің барлығ ының дерлік қ арастырғ ан басты мә селесі — адам, оның бойындағ ы ізгілік жә не зұ лымдық мә селесі болды. Қ ытай философиясы адамды Кө к пен Жердің арасындағ ы он мың заттың ең қ ұ ндысы деп танығ анымен, бұ л дү ние адам ү шін жаратылмағ ан, адам — қ арапайым “микрокосм”, Табиғ аттың бір бө лшегі ғ ана, ол космоспен мың дағ ан кө рінбейтін жіптермен байланысты деп тү сіндірді. Яғ ни, адамның міндеті – осы жіптерді ү збей, жеке белсенділік корсетпей, ө зінен жоғ арығ а, ө зінен ү лкенге қ ызмет етіп, табиғ ат пен ө мір ағ ынына еріп, тыныш ө мір сү ру, ө зінің адамгершілігін жетілдіру жолында тынымсыз ең бектену. Себебі, бұ л ө мірде ең маң ызды нә рсе — жеке адам емес, ол ө мір сү ріп отырғ ан қ оғ ам, мемлекет, ал жетілген қ оғ ам жетілген адамгершілікке ие адамдардан қ ұ рылмақ деп тү сіндірілді.

3) Қ ытай философиясының да бастауы мифология болды деуге болады. Ежелгі мифтердің мазмұ нындағ ы адамның адамгершілік келбетін жетілдіру, адам жә не қ оғ амның арасындағ ы қ атынастарды реттеу мә селелеріне басты назар аударылды. Кө птеген мифтік ұ ғ ымдар Қ ытай философиясының негізгі философиялық категорияларының қ алыптасуына айқ ындаушы ық пал етті.

4) Натурфилософиялық мә селелер мардымсыздау талқ ыланды, бұ л мә селелерді «инь-ян» мектебі немесе натурфилософтар, моистер жә не даосизм мектебінің ө кілдері ғ ана қ арастырды.

Бірақ табиғ и қ ұ былыстарды да Қ ытай ойшылдары ә леуметтік жә не адамгершілік қ ұ былыстармен байланысты қ арастырды. Дү ниенің бес бастауы: су, от, ағ аш, металл, жер жә не табиғ аттың бес қ ұ былысы: жаң быр, кү ншуақ, ыстық, суық жә не жел бар деп тү сінген жә не олар халық тың тұ рмысына ә сер етеді деп пайымдағ ан философтар олардың себептерін анық тауғ а тырысты. Бұ л тү сініктер ө здерінің бастауын мифологиялық жә не діни кө зқ арастардан алатынын айта кету қ ажет.

Кө не Қ ытайдың негізгі философиялық ескерткіштері: «И цзйн» — «Ө згерістер кітабы», «Ши цзин» — «Ө лең дер кітабы», «Шу цзин» — «Тарих кітабы».

«И цзин» — «Ө згерістер кітабы» — бү кіл Қ ытай мә дениетінің қ алыптасуына зор ә сер еткен, маң ызын ә лі кү нге дейін жоймағ ан шығ арма. Кейбір зерттеушілер оны қ асиетті кітап деп атап, Ведалармен, Інжіл, Қ ұ ранмен бір дең гейге қ ояды. Ғ алымдардың пікірінше, «И цзин» ежелден келе жатқ ан бал ашу практикасымен байланысты пайда болып, даму барысында философиялық пайымдаудың негізіне айналғ ан. Философиялық ескерткіштердің арасындағ ы ең кө несі болмаса да, бұ л кітап Қ ытай философиясының бастауы болды деуге болады, бірақ оның тү сінуге қ иын мә тіндерінің мазмү ны ә лі кү нге дейін толық ашылғ ан жоқ. «И цзин» 64 гексаграммалардан тұ рады олардың жү йесі ү немі ө згеріп отыратын дү ниенің 64 кү йі мен қ ұ рылымынан тұ ратын, Кө к — Жер — Адам қ атынасын білдіретін ілімді кұ райды ден тү сіндіріледі. Шығ армада Қ ытай философиясының негізгі категориялары қ алыптасқ ан, олар арқ ылы адамның ө зін қ оршағ ан ортағ а деген қ атынасы, кең істік, уақ ыт, табиғ и қ ү былыстар, ә леуметтік ө згерістер туралы тү сініктері бейнеленіп, Қ ытай қ оғ амының дә стү рлі кө зқ арастарының теориялық негізі қ аланғ ан деуге болады.

«Ши Цзин» — «Ө лең дер кітабы» 305 поэтикалық шығ армалардан тұ рады. Олардың қ ай кезең дерде жазылғ анын дә л басып айту қ иын, қ азіргі заманғ ы ғ алымдар бұ л ө лендер шамамен біздің дә уірімізге дейінгі XI — VII ғ асырларда, Қ ытайда философиялық мектептер ә лі қ алыптасып ү лгермеген уақ ытта жазылғ ан, кейінірек Конфуций ө лең дерді іріктеп, ө ндеп, ө зінің философиялық ілімінде қ олданғ ан, ал оның шә кірттері Конфуций мектебінің негізгі кітабына айналдырғ ан деген болжам айтады. «Ши цзинді» басқ а философиялық мектептер де зерттеді. «Ө лең дер кітабында» Кө не Қ ытай қ оғ амындағ ы ван, дафу, чжухоу топтарының ө мірі, адамгершілік келбеті, ә леуметтік қ ызметі жырланады.

«Шу цзин» — «Тарих кітабы» немесе «Қ ү жаттар кітабы». Кітапты алғ аш рет Конфуций қ ұ растырды, кейіннен ә р тү рлі ойшылдар оны бірнеше рет ө ң деді (олардың кейбіреулері кітапқ а ө з мә тіндерін де қ осып, араластырып жіберген), кейбір бө ліктері біздің дә уірімізге дейінгі 213 жылы кітаптар ө ртелген кезде отқ а жағ ылды деген пікірлер бар. Атынан кө рініп тұ рғ андай, кітаптың тарихи мазмұ ны басым, бірақ философиялық кө зқ арастар да (ә сіресе, Конфуций мектебіне тә н) Кө п кездеседі. Мә тіндердің басым бө лігінің мазмұ ны кітаптың ө те ерте, кө рнекті Қ ытай философтары дү ниеге келместен бұ рын пайда болғ анын дә лелдейді. Қ азір «Шу цзиннің » 55 тарауы бар, олардың арасында 33 тарауының нақ ты «Шу цзин» кітабының алғ ашқ ы нұ сқ асына жататыны анық талғ ан. Қ ітапта қ арастырылатын негізгі мә селелер: адам жә не қ оғ ам, адам жә не табиғ ат арасындағ ы ү ндестік, ата-баба салттары, Кө ктің адам мен қ оғ амғ а айқ ындаушы ә сері жә не т. б.

Кө не Қ ытай философиясының негізгі мектептері: Конфуций мектебі, даосизм, легизм, моиз, натурфилософия жә не номиналистер мектебі.

Олардың арасындағ ы бастысы — Конфуций мектебі болды деуге болады, оның біздің дә уірімізге дейінгі екінші мың жылдық тан бастап, XX ғ асырдың басына дейін Қ ытай мемлекетінің ресми идеологиясық ызметін атқ арғ аны бұ л пікіріміздің дә лелі бола алады.

⇐ Предыдущая 1 2 3 456 7 Следующая ⇒