Эрых Марыя Рэмарк 11 страница

- Ты ўмееш танцаваць, Готфрыд? - спытаў я.

- Вядома. Я ж працаваў настаўнікам танцаў. Ты забыўся?

- Забыўся... дай яму забыцца, - сказаў Фердынанд Граў. - Забыццё - тайна вечнай маладосці. Чалавек старэе толькі праз памяць. Занадта мала забываецца.

- Не, - сказаў Ленц. - Забываецца толькі непатрэбнае.

- Ты можаш навучыць мяне?

- Танцаваць? За адзін вечар, дзіця. І гэта ўся твая бяда?

- Няма ў мяне ніякай бяды, - сказаў я. - Галава баліць.

- Хвароба нашага часу, Робі, - сказаў Фердынанд. - Лепш за ўсё было б нараджацца без галавы.

Я зайшоў яшчэ ў кафе «Інтэрнацыяналь». Алоіс якраз хацеў зачыняць аканіцы.

- Ёсць яшчэ хто-небудзь? - спытаў я.

- Роза.

- Пайшлі, вып'ем утраіх па адной.

- Згода.

Роза сядзела каля стойкі і вязала з воўны панчошкі дачцэ.

Яна паказала ўзор і сказала, што жакецік ужо звязала.

- Як справы? - спытаў я.

- Дрэнна. У людзей няма грошай.

- Табе пазычыць? Вось... выйграў у покер.

- Дармавыя грошы - залог шчасця, - сказала Роза, плюнула на іх і забрала.

Алоіс прынёс тры чаркі. Потым яшчэ адну, Фрыцы, якая прыйшла неўзабаве.

- Канец, - сказаў ён. - Знямогся, як сабака.

Ён выключыў святло. Мы пайшлі. Роза развіталася каля дзвярэй. Фрыцы ўзяла Алоіса пад руку і пайшла побач з ім, лёгка і бадзёра. Ён шоргаў па бруку плоскімі падэшвамі. Я застаўся адзін, гледзячы ім услед. Я ўбачыў, як Фрыцы схілілася да бруднага крывога кельнера і пацалавала яго. Ён абыякава адпіхнуў яе.

І раптам - я не ведаю, як гэта атрымалася, - калі я павярнуўся і паглядзеў на пустую вуліцу, і на дамы з цёмнымі вокнамі, і на халоднае начное неба, мне ў сэрца ўдарыла такая шалёная туга па Пат, што я ледзь устаяў на нагах. Я больш нічога не разумеў - ні самога сябе, ні сваіх паводзін, ні ўсяго гэтага вечара, - нічога.

Я прыхіліўся да сцяны дома і ўтаропіўся перад сабой. Я не разумеў, навошта я ўсё гэта зрабіў. Я трапіў у нешта, што разрывала мяне на часткі, што рабіла мяне неразумным і несправядлівым, што кідала мяне туды-сюды і разбурыла мне ўсё тое, што з цяжкасцю парадкаваў. Я стаяў бездапаможна і не ведаў, што рабіць. Дадому мне не хацелася, там мне было б зусім дрэнна. Нарэшце я прыпомніў, што ў Альфонса павінна быць яшчэ адчынена. Я пайшоў туды. Я хацеў перабыць там да раніцы. Убачыўшы мяне, Альфонс нічога не сказаў. Ён толькі зірнуў і працягваў чытаць газету. Я сеў за столік і паглыбіўся ў дрымоту. Больш нікога не было. Я думаў пра Пат. Увесь час пра Пат. Я думаў пра тое, як я паводзіў сябе. Раптам мне прыпомнілася кожная дробязь. Усё было супроць мяне. Вінаваты быў я адзін. Я звар'яцеў. Я ўтаропіўся ў стол. Кроў біла мне ў скроні. Я адчайна злаваўся на самога сябе і не бачыў выйсця. Я, толькі я ўсё паламаў.

Раптам пачуўся трэск і звон. Я з усёй сілы грукнуў шклянкай, якая разляцелася.

- Таксама забава, - сказаў Альфонс і ўстаў.

Ён дастаў асколкі з рукі.

- Я вельмі шкадую, - сказаў я. - Зрабіў не падумаўшы.

Ён прынёс вату і пластыр.

- Схадзі лепш у бардак, - сказаў ён. - Гэта дапаможа.

- Нічога, - адказаў я. - Усё прайшло. Нейкі прыпадак шаленства.

- Шаленства трэба выганяць забавамі, а не злосцю, - вучыў мяне Альфонс.

- І то праўда, - сказаў я. - Але ж трэба ўмець.

- Трэніруйся. Вам усім хочацца прабіць сцяну галавой. Але з гадамі гэта пройдзе.

Ён паклаў на грамафон «Злітуйся» з «Трубадура». Пачало хутка світаць.

Я пайшоў дамоў. Перад адыходам Альфонс наліў мне вялікую чарку «Фэрнет-бранка». Мне здалося, што цяпер у маім чэрапе стукаюць мяккія малаточкі. Вуліца стала няроўнай. Плечы наліліся волавам. Нарэшце я дабраў.

Я паволі падняўся па лесвіцы і пачаў шукаць у кішэні ключ. Тут я пачуў у паўзмроку нечае дыханне. Нешта шэрае, невыразнае сядзела на верхняй прыступцы. Я зрабіў два крокі.

- Пат... - прамовіў я, разгубіўшыся. - Пат, што ты тут робіш?

Яна варухнулася.

- Мне здаецца, я задрамала...

- Але як ты трапіла сюды?

- У мяне ж ёсць твой ключ.

- Я не пра гэта. Я пра... - Хмель адступіў, я ўбачыў збітыя прыступкі лесвіцы, аблезлую сцяну і срабрыстую сукенку, маленькія бліскучыя туфелькі. - Я пра тое, як ты ўвогуле аказалася тут...

- Вось пра гэта я пытаюся ў сябе ўвесь час...

Яна ўстала і пацягнулася, быццам гэта была самая натуральная справа ў свеце - сядзець усю ноч на лесвіцы.

Потым яна прынюхалася.

- Ленц сказаў бы: каньяк, ром, вішнёўка, абсент.

- Нават «Фернет-бранка», - прызнаўся я і толькі цяпер усё як след зразумеў.

- Д'ябал усё забяры, ты выдатная дзяўчына, Пат, а я - агідны ідыёт!

Я падхапіў яе на рукі, адчыніў дзверы і панёс праз калідор. Яна ляжала на маіх грудзях, серабрыстая чапля, змораны птах, я адвярнуў галаву ўбок, каб не дыхаць на яе перагарам, і адчуў, што яна дрыжыць, хоць на твары блукае ўсмешка.

Я пасадзіў яе ў крэсла, запаліў святло і прынёс коўдру.

- Каб я толькі здагадаўся, Пат... замест таго каб бадзяцца, сядзець у шынках, мне трэба было... варты жалю баран... я патэлефанаваў табе ад Альфонса, я свістаў перад тваім домам... Я падумаў, што ты не хочаш адклікацца...

- А чаму ты не вярнуўся, калі мяне завезлі дадому?

- Вось гэта я хацеў бы ведаць сам...

- Будзе лепш, калі ты дасі мне ключ і ад кватэры, - сказала яна. - Тады мне не трэба будзе сядзець на лесвіцы.

Яна засмяялася, але вусны яе дрыжалі, і я раптам зразумеў, чаго ёй каштавала - вярнуцца, чакаць тут і гаварыць цяпер адважным бадзёрым голасам...

- Пат, - сказаў я хутка, цалкам заблытаны, - Пат, табе, напэўна, холадна, табе трэба выпіць, я бачыў знадворку, што ў Арлова гарыць святло, я схаджу да яго, у гэтых расейцаў заўсёды ёсць гарбата, я ў імгненне вярнуся... - Я адчуў, што ўва мне ўздымаецца гарачая хваля. - Гэтага я да смерці не забуду, - сказаў я ад дзвярэй і хутка пайшоў па калідоры.

Арлоў яшчэ не спаў. Ён сядзеў перад абразом Багамацеры ў кутку пакоя. Перад абразом гарэла лампадка. Вочы яго пачырванелі. На стале кіпёў маленькі самавар.

- Прабачце, калі ласка, - сказаў я. - Непрадугледжанае здарэнне - ці не далі б вы мне кроплю гарачай гарбаты?

Расейцы прызвычаіліся да непрадугледжаных здарэнняў. Ён даў мне дзве шклянкі, цукру, а на талерку паклаў піражкоў.

- Вельмі рады быць вам карысным, - сказаў ён. - Дазвольце прапанаваць вам... сам бываў у падобных... некалькі зерняў кавы... пажаваць...

- Дзякую, - сказаў я. - Шчыра дзякую. Я ахвотна вазьму...

- Калі будзеце мець яшчэ якую патрэбу, - сказаў ён, і ў гэты момант я ўбачыў у ім сапраўды высакароднага чалавека, - я яшчэ не кладуся спаць. Буду рады...

Я яшчэ ў калідоры разжаваў кафейныя зярняты. Яны адбівалі пах спіртнога. Пат сядзела каля святла і пудрылася. Я на хвілінку спыніўся каля дзвярэй. Мяне вельмі кранула: вось яна сядзіць, уважліва глядзіцца ў маленькае люстэрка і водзіць пушком па скронях.

- Выпі гарбаты, - сказаў я. - Гарачая.

Яна ўзяла кубачак. Я глядзеў, як яна п'е.

- Чорт ведае, што сёння здарылася, Пат.

- І я ведаю, - адказала яна.

- Праўда? А я - не.

- І не трэба, Робі. Ты і так ведаеш зашмат. Таму і не можаш быць як след шчаслівым.

- Магчыма, - сказаў я. - Але ж гэта нядобра, што з таго часу, як мы знаёмыя, я ўсё больш дурнею.

- Добра! Было б яшчэ горш, калі б ты ўвесь час разумнеў.

- Мудра, - сказаў я. - Ты па-майстэрску дапамагаеш выбрацца з тупіка. Але мне здаецца, што тут накапілася шмат усяго...

Яна паставіла кубачак на стол. Я адлёгся на ложку. У мяне было адчуванне, быццам я вярнуўся дадому з далёкай цяжкай дарогі.

Заспявалі птушкі. Грукнулі нечыя дзверы, пайшла на працу фраў Бэндэр, сястра з дома дзіцяці. Я глянуў на гадзіннік. Праз паўгадзіны на кухні з'явіцца Фрыда, тады нам непрыкметна не выбрацца адсюль. Пат яшчэ спала. Яна дыхала глыбока і роўна. Грэх было будзіць яе. Але трэба.

- Пат...

Яна, сонная, штось прамармытала.

- Пат... - я праклінаў усе мэбляваныя пакоі свету. - Пат, пара. Табе трэба апранацца, я дапамагу.

Яна расплюшчыла вочы і засмяялася, яшчэ сонная, як дзіця.

Я, прачнуўшыся, ніколі не бываў вясёлы.

- Пат... фраў Залеўскі ўжо чысціць зубы.

- Я сёння застануся ў цябе...

- Тут?

- Тут.

Я ўстаў.

- Бліскучая ідэя... але твае рэчы... вячэрняя сукенка і туфлі...

- Вось я і застануся да вечара.

- А дома?

- Што ж, патэлефануем, што я дзе-небудзь заначавала.

- Так і зробім. Есці хочаш?

- Пакуль што не.

- На ўсякі выпадак я сцібру некалькі свежых булачак. Падносчык падвесіў кошык каля дзвярэй. Пайду, пакуль не позна.

Калі я вярнуўся, Пат стаяла каля акна. Яна была абута ў серабрыстыя туфелькі. Мяккае ранішняе святло, як фата, накрывала ёй плечы.

- Забудзем, што было ўчора, добра, Пат?

Яна згодна кіўнула, не паварочваючы галавы.

- Мы проста больш не пойдзем у кампанію. Сапраўднае каханне не трывае сведак. Тады ў нас не будзе сварак і прыпадкаў рэўнасці. Няхай іх ліха забярэ - Броера і ўсіх астатніх разам з ім. Праўда?

- Праўда, - сказала яна. - І тую Маркавіц таксама.

- Маркавіц? Пра каго ты гаворыш?

- А пра тую, з якой ты сядзеў у «Каскадзе» ў бары.

- А-а, - сказаў я, раптам чамусьці ўзрадаваны, - ты пра гэну...

Я пакорпаўся ў кішэнях.

- Зірні на гэта. Хоць якая ды карысць ёсць ад учарашняга. Я выйграў у покер кучу грошай. Можна вечарам пайсці куды-небудзь, га? Толькі без кампаніі. Мы пра іх забыліся, праўда?

Яна кіўнула.

Сонца выходзіла з-за даху Дома прафсаюзаў. Шыбы загарэліся. Валасы Пат напоўніліся святлом, сонца пазалаціла ёй плечы.

- Я забыўся, чым займаецца гэты Броер? Хто ён па прафесіі?

- Архітэктар.

- Архітэктар, - сказаў я, крыху збянтэжаны. Куды прыемней было б пачуць, што ён ніхто... - Архітэктар - невялікая шышка, праўда, Пат?

- Праўда, дарагі.

- Нічога асаблівага, праўда?

- Абсалютна нічога, - пераканана сказала яна, павярнулася да мяне і засмяялася. - Архітэктар - гэта нішто, нуль. Дрэнь!

- А гэта каморка... яна не вельмі ўбогая, га, Пат? У іншых, вядома, лепшыя...

- Яна шыкоўная, гэтая каморка, - перабіла мяне Пат. - Гэта цудоўная каморка, дальбог, я не бачыла лепшай, дарагі!

- А я, Пат, у мяне ёсць недахопы, я ўсяго толькі таксіст, але...

- Ты - мой каханы, аматар булачак і рому, ты мой дарагі.

Яна абхапіла мяне за шыю.

- Ах, дурненькі! Як цудоўна жыць на свеце!

- Толькі з табой, Пат! Шчыра!

Быў цудоўны праменны ранак. Унізе над магільнымі плітамі плаваў празрысты туман. Кароны дрэваў ужо былі цалкам асветлены. Над комінамі дамоў віўся дым. Чуліся воклічы першых разносчыкаў газет. Мы прылеглі падрамаць, гэта быў не сон і не ява, становішча на мяжы летуцення. Мы абняліся і плылі, дыханне наша злілося ў адно. Потым, у дзевяць гадзін я спачатку патэлефанаваў ад імя тайнага саветніка Буркгарда падпалкоўніку Эгберту фон Хакэ асабіста, а потым Ленцу, каб ён выехаў раніцай замест мяне.

- Ён адразу перабіў мяне:

- Не трэба, дзіцятка, твой Готфрыд недарма знаўца варыяцый людскога сэрца. Я сам здагадаўся. Поспехаў, золатка.

- Заткніся! - радасна сказаў я і аб'явіў на кухні, што я хворы і да полудня буду ў пасцелі. Тройчы мне давялося адбіваць клапатлівыя атакі фраў Залеўскі, якая прапанавала рамонкавы настой, аспірын і кампрэсы. Потым мне ўдалося кантрабандай правесці Пат у ванну. Нарэшце нам быў дараваны спакой.

XIV

Праз тыдзень у нашым двары нечакана з'явіўся булачнік на сваім «фордзе».

- Выйдзі, Робі, - сказаў Ленц, з'едліва гледзячы ў акно, - кухонны Казанова, відаць, з'явіўся з рэкламацыяй.

Булачнік выглядаў крыху зморана.

- Нешта не ў парадку з машынай? - спытаў я.

Ён пахітаў галавой.

- Наадварот. Бегае выдатна. Амаль як новая.

- Дык яна новая і ёсць, - пацвердзіў я і з цікаўнасцю паглядзеў на яго.

- Справа ў тым... - сказаў ён. - Як вам сказаць... Я хачу купіць іншую машыну... большую. - Ён азірнуўся па баках. - У вас, здаецца, быў «кадзілак».

Я адразу ўцяміў, у чым справа. Чарнявая, з якой ён жыў, даканала яго.

- Так, быў «кадзілак», - летуценна сказаў я, - трэба было хутчэй браць яго тады! Цацачка! Сплыў за сем тысяч марак. Як задарма!

- Гм, задарма...

- Задарма! - паўтарыў я настойліва, а сам думаў, што можна зрабіць.

- Я даведаюся, - сказаў я. - Магчыма, чалавеку, які купіў яго, спатрэбіліся грошы. Сёння такое - звычайная справа! Пачакайце хвілінку. - Я пайшоў у майстэрню і хутка расказаў пра ўсё. Готфрыд аж падскочыў.

- Хлопцы, дзе ж нам тэрмінова дастаць стары «кадзілак»?

- Пакінь гэта мне, - сказаў я. - Лепш прыгледзь, каб тым часам булачнік не ўцёк.

- Згода! - Готфрыд знік.

Я патэлефанаваў Блюменталю. Я не вельмі спадзяваўся, але ж за спрос не б'юць у нос. Ён быў у канторы.

- Ці не хочаце вы прадаць «кадзілак»? - спытаў я без хітрыкаў.

Блюменталь засмяяўся.

- У мяне ёсць чалавек, - працягваў я, - плаціць наяўнымі з рук у рукі.

- Наяўнымі... - паўтарыў Блюменталь, хвілінку падумаўшы, - сёння гэта слова гучыць як высокая паэзія.

- І я так думаю, - сказаў я і раптам павесялеў. - Дык як, абмяркуем гэтую справу?

- Абмеркаваць заўсёды можна, - адказаў Блюменталь.

- Цудоўна. Калі я магу бачыць вас?

- Сёння аполудні ў мяне будзе час. Скажам, у дзве гадзіны тут, у канторы.

- Добра.

Я павесіў слухаўку.

- Ота, - усхвалявана звярнуўся я да Кёстэра, - ніколі не падумаў бы, але, здаецца, «кадзілак» вяртаецца да нас.

Кёстэр адарваўся ад папер.

- Праўда? Ён згодны прадаць?

Я кіўнуў і глянуў праз акно туды, дзе Ленц нешта энергічна даводзіў булачніку.

- Ён сапсуе справу, - сказаў я заклапочана. - Ён замнога гаворыць. Булачнік вельмі недаверлівы. Яго трэба пераконваць маўчаннем. Я пайду змяню Готфрыда.

Кёстэр засмяяўся.

- З богам, Робі.

Я падміргнуў яму і выйшаў. Але я не паверыў сваім вушам: Готфрыд і не думаў загадзя ўслаўляць «кадзілак» - ён з вялікай стараннасцю тлумачыў булачніку, як індзейцы ў Паўднёвай Амерыцы пякуць кукурузны хлеб. Я пахвальна зірнуў на яго і звярнуўся да булачніка:

- На жаль, той чалавек не хоча прадаваць.

- Я так і думаў, - падхапіў Ленц, быццам мы згаварыліся.

Я паціснуў плячыма.

- Шкада... але і яго можна зразумець...

Булачнік стаяў у нерашучасці. Я зірнуў на Ленца.

- Можа, ты зробіш яшчэ адну спробу? - адразу спытаў ён.

- Абавязкова! - адказаў я. - Мне ўдалося дамовіцца з ім на сустрэчу днём. Як з вамі потым звязацца? - спытаў я булачніка.

- У чатыры я тут буду недалёка. Тады заскочу...

- Добра... тады я ўжо буду ведаць дакладна. Спадзяюся, што нам пашанцуе.

Булачнік кіўнуў. Потым ён сеў у «форд» і даў газу.

- Ты зусім з глузду з'ехаў, - узарваўся Ленц, калі той выехаў. - Спачатку я з усіх сіл утрымліваю хлапца, а ты яго адпускаеш як нічога ніякага...

- Логіка і псіхалогія, мой мілы Готфрыд! - адказаў я і паляпаў яго па плячы. - Ты ў гэтым яшчэ не разбіраешся так...

Ён адкінуў маю руку.

- Псіхалогія... - прамовіў ён з пагардай. - Найлепшая псіхалогія - удалы выпадак! А ён быў! Тып цяпер павек не вернецца!

- У чатыры ён будзе тут.

Готфрыд зірнуў на мяне з жалем.

- На заклад? - прапанаваў ён.

- З радасцю, - згадзіўся я. - Але ты прайграеш. Я гэтага чалавека ведаю лепей, чым ты. Ён з першага разу не клюе. Акрамя таго, я ж не магу прадаць яму тое, чаго ў нас саміх яшчэ няма...

- Ах ты, божа мой, калі толькі ў гэтым справа, - сказаў Готфрыд, трасучы галавою, - тады з цябе не будзе толку, дзіця! Толькі так справы і робяцца! Хадзем, я прачытаю табе кароткі курс па сучаснай камерцыі...

Удзень я пайшоў да Блюменталя. Па дарозе я адчуваў сябе маладзенькім козлікам, які ідзе да старога ваўка. Сонца распаліла асфальт, і з кожным крокам мне ўсё менш хацелася, каб Блюменталь смажыў мяне, як шашлык. Трэба было правесці аперацыю хутка.

- Пан Блюменталь, - паспешліва сказаў я, як толькі ўвайшоў у кабінет, перахопліваючы ў яго ініцыятыву, - такая прапанова... барыш сам у руку лезе. Вы заплацілі за «кадзілак» 5 500 марак - я забіраю яго за шэсць, каб зноў збыць... Гэта павінна вырашыцца да вечара...

Блюменталь сядзеў за пісьмовым сталом, як на троне, і еў яблык. Ён перастаў есці і кінуў на мяне беглы позірк.

- Добра, - прасоп ён і зноў пачаў есці.

Я пачакаў, пакуль ён выкіне агрызак у кош для папер.

- Дык вы згодныя? - спытаў я.

- Хвілінку! - Ён дастаў з шуфляды стала яшчэ адзін яблык.

- Хочаце?

- Дзякую, але цяпер - не...

Ён упіўся зубамі ў яго.

- Трэба есці яблыкі, пан Локамп! Шмат! Яблыкі падоўжваюць жыццё. Кожны дзень па некалькі яблыкаў - і не патрэбны ніякія дактары!

- А калі зламаю руку?

Ён ухмыльнуўся, выкінуў другі агрызак і ўстаў.

- Вось менавіта тады вы і не зламаеце рукі.

- Гэта - практычна, - сказаў я і пачакаў, што будзе далей.

Размова наконт яблыкаў здалася мне падазронай.

Блюменталь дастаў з шафы карабок з цыгарамі, прапанаваў запаліць. Гэта была знаёмая ўжо «Карона».

- І яны падаўжаюць жыццё? - спытаў я.

- Не, гэтыя скарачаюць. Выходзіць тое на тое.

Ён выпусціў воблака дыму і, нахіліўшы галаву, паглядаў на мяне знізу ўверх, як задумлівая птушка.

- Тое на тое, пан Локамп. Заўсёды павінна выходзіць тое на тое - вось вам таямніца жыцця.

- Як атрымліваецца...

Ён падміргнуў.

- Так, уменне - таксама сакрэт. Мы ведаем шмат, а ўмеем - мала. Бо занадта шмат ведаем.

Ён засмяяўся.

- Прабачце... пасля яды я люблю пафіласофнічаць.

- Самы час на філасофію, - сказаў я. - Дык з «кадзілакам»... выходзіць у нас тое на тое... праўда?

Ён падняў руку.

- Секунду...

Я апусціў галаву, падпарадкоўваючыся. Блюменталь убачыў маю пакорлівасць і засмяяўся.

- Не тое, што вы думаеце. Я хацеў вам спачатку зрабіць камплімент. Атака з ходу, з адкрытымі картамі! Гэта было выдатна разлічана, з веданнем старога Блюменталя. Ведаеце, чаго я чакаў?

- Што я пачну таргавацца з чатырох тысяч пяцісот...

- Менавіта! Але тады вам дрэнна прыйшлося б. Вы хочаце прадаць за сем?

Я асцярожна паціснуў плячыма.

- Чаму менавіта за сем?

- Бо гэта ж была ваша першая цана ў нас.

- У вас бліскучая памяць, - сказаў я.

- На лічбы. Толькі на лічбы. На жаль. Але закончым: можаце забраць машыну за цану, якую вы назвалі.

Мы ўдарылі па руках.

- Дзякуй богу, - сказаў я з палёгкай. - Першая здзелка за даволі працяглы час. «Кадзілак» прынёс нам удачу.

- І мне таксама, - сказаў Блюменталь. - Я ж таксама зарабіў на ім пяцьсот марак.

- І праўда. Але чаму, прызнайцеся, вы прадаяце яго так хутка? Не спадабаўся?

- Проста забабоны, - растлумачыў Блюменталь. - Я іду на любую здзелку, на якой магу зарабіць.

- Выдатныя забабоны, - адгукнуўся я.

Ён пахітаў бліскучым чэрапам.

- Вы не паверыце, але так і ёсць. Каб не ведаць няўдач у іншых справах. Не пайсці сёння на здзелку - гэта выклік лёсу. А на такое ніхто не адважыцца.

А палове пятай вечара Готфрыд Ленц, скроіўшы шматзначную міну, паставіў перада мной на стол пустую бутэльку з-пад джыну.

- Хачу, каб ты яе напоўніў, хлопчык! За свой кошт! Помніш наш заклад?

- Помню, - сказаў я. - Але ты занадта спяшаешся.

Готфрыд моўчкі паднёс мне пад нос гадзіннік.

- Палова пятай, - сказаў я. - Нават сонца ўзыходзіць не ў адзін і той самы час. Любы можа спазніцца. Між іншым, я змяняю ўмовы закладу - стаўлю два супроць аднаго.

- Прымаецца, - урачыста заявіў Готфрыд. - Чатыры бутэлькі джыну ў маю карысць. Гэта называецца: праявіць гераізм на страчаных пазіцыях. Ганарова, дзіця, але неразумна...

- Пачакаем...

Хоць я і харахорыўся, але былой упэўненасці ўжо не было. Наадварот, я ўжо амаль прымірыўся з тым, што булачнік не паявіцца. Трэба было ўтрымліваць яго раніцай. Ён быў занадта ненадзейная асоба.

Калі ў пяць гадзін на фабрыцы пярын насупроць нашай майстэрні прагучаў гудок, Готфрыд моўчкі выставіў на стол яшчэ тры пустыя бутэлькі. Потым ён адлёгся да акна і ўтаропіўся на мяне.

- Піць хачу, - сказаў ён праз хвіліну са значэннем.

У гэты момант я пазнаў характэрны шум фордаўскага матора на вуліцы, і адразу ж машына булачніка завярнула ў наш двор.

- Калі ты хочаш піць, дарагі Готфрыд, - прамовіў я з вялікай годнасцю, - то бяжы хутчэй ды купі дзве бутэлькі рому, якія ты прайграў мне. Глыток дастанецца і табе - я частую. Бачыш за акном булачніка? Псіхалогія, мой хлопчык! А цяпер прыбяры пустыя бутэлькі! А потым можаш выязджаць у рэйс на таксі. На больш тонкія справы ты замалады. Прывітанне, сын мой!

Я выйшаў і сказаў булачніку, што машыну, відаць, можна будзе набыць. Той, хто прадае, патрабуе сем тысяч пяцьсот марак, але калі ўбачыць жывыя грошы, аддасць, напэўна, і за сем.

Булачнік слухаў так абыякава, што я разгубіўся.

- У шэсць гадзін я патэлефаную яму яшчэ раз, - нарэшце сказаў я.

- У шэсць? - Булачнік схамянуўся. - У шэсць мне трэба... - Ён раптам павярнуўся да мяне. - Пойдзеце са мной?

- Куды?

- Да вашага сябра, мастака. Карціна гатова.

- А, да Фердынанда Граў.

Ён кіўнуў галавой.

- Паедзем разам. А потым мы можам пагаварыць і пра машыну.

Відаць, з нейкай прычыны ён не хацеў ісці адзін. А мне таксама вельмі не хацелася пускаць яго ад сябе.

- Добра, - пагадзіўся я. - Ехаць далекавата - лепці зараз жа і адправіцца.

Фердынанд Граў выглядаў дрэнна. Твар быў шэра-зялёны, пакамячана-азызлы. Ён сустрэў нас каля ўвахода ў майстэрню. Булачнік толькі бегла зірнуў на яго. Ён быў нейкі надзіва няўпэўнены і ўсхваляваны.

- Дзе яна? - адразу спытаўся ён.

Фердынанд паказаў рукой на акно. Карціна была нацягнута на падрамнік. Булачнік хутка ўвайшоў у памяшканне і нерухома спыніўся перад партрэтам. Праз хвіліну ён зняў капялюш. Ён так спяшаўся, што забыў зрабіць гэта раней.

Мы з Фердынандам спыніліся каля дзвярэй.

- Як пажываеш, Фердынанд? - спытаў я.

Ён у адчаі махнуў рукой.

- Штосьці здарылася?

- Што можа здарыцца?

- Ты дрэнна выглядаеш.

- І ўсё?

- Так, - сказаў я. - Усё.

Ён паклаў мне руку на плячо, і на яго твары старога сенбернара з'явілася ўсмешка.

Мы пастаялі яшчэ нейкі час, а потым далучыліся да булачніка. Мяне партрэт уразіў. Галава атрымалася вельмі ўдала. Па вясельнай картцы і другой, дзе жанчына выглядала прыгнечанай, Фердынанд намаляваў нестарую яшчэ жанчыну, якая ўзіралася перад сабой сур'ёзным, але бездапаможным позіркам.

- Так, - сказаў булачнік, не паварочваючы галавы, - гэта яна.

Ён прамовіў гэта больш сам сабе і, мне здалося, сам не заўважыў сваіх слоў.

- Святла хапае? - спытаў Фердынанд.

Булачнік не адказаў.

Фердынанд падышоў, крыху перасунуў падрамнік. Потым ён адышоўся назад і кіўнуў мне галавой. Мы зайшлі ў маленькі пакойчык побач з майстэрняй.

- Ніколі не падумаў бы, - здзіўлена сказаў ён. - Скідка падзейнічала на яго. Ён плача...

- З кожным рана ці позна бывае, - адказаў я. - Толькі да яго пазнавата дайшло.

- Пазнавата, - сказаў Фердынанд, - як заўсёды. Такое жыццё, Робі.

Ён паволі хадзіў туды-сюды.

- Пакінем яго на нейкі час там аднаго. А самі можам тым часам згуляць у шахматы.

- У цябе сталёвыя нервы, - сказаў я.

Ён спыніўся.

- А што? Яму ад таго ні холадна, ні горача. Калі ўвесь час думаць пра такія рэчы, то ніводзін чалавек на свеце не мае права смяяцца, Робі...

- Ты, як заўсёды, маеш рацыю, - сказаў я. - Ну давай тады разок згуляем.

Мы расставілі фігуры і пачалі гульню. Фердынанд даволі лёгка выйграў. Ён паставіў мне мат турой і сланом, не пускаючы ў ход каралевы.

- Цікава, - сказаў я. - У цябе такі выгляд, быццам ты не спаў трое сутак, а гуляеш, як марскі разбойнік.

- Я заўсёды добра гуляю, калі ў мяне дрэнны настрой, - растлумачыў Фердынанд.

- А чаму ў цябе дрэнны настрой?

- Так проста. Змяркаецца. У прыстойнага чалавека пад вечар заўжды псуецца настрой. Без прычыны. Проста такі закон.

- Але толькі ў адзінокага чалавека, - сказаў я.

- Вядома. Гадзіна, калі пануюць цені. Гадзіна самотнасці. Гадзіна, калі найсмачнейшы каньяк.

Ён дастаў бутэльку і дзве чаркі.

- А ці не пара падысці да булачніка? - спытаў я.

- Усё роўна.

Ён наліў.

- Будзь здаровы, Робі. Усё роўна аддадзім богу душу.

- На здароўе, Фердынанд. Пакуль мы жывыя.

- Што ж, - сказаў ён. - Часам мы цудам выжывалі... Дык вып'ем па адной і за гэта.

- Давай.

Мы вярнуліся ў майстэрню. Сцямнела. Булачнік усё яшчэ стаяў, уцягнуўшы плечы, перад партрэтам. У вялікім пустым памяшканні ён меў выгляд пакінутага бедалагі, і мне здалося, што ён зрабіўся нават ніжэйшы ростам.

- Упакаваць партрэт? - спытаў Фердынанд.

Той уздрыгнуў, як спужаўся.

- Не...

- Тады я прышлю яго вам заўтра.

- Нельга яго пакуль што пакінуць тут? - у нерашучасці спытаў булачнік.

- Але чаму? - здзівіўся Фердынанд і падышоў бліжэй. - Вам не падабаецца?

- Падабаецца... але я хацеў бы пакуль што пакінуць яго тут.

- Не разумею...

Булачнік павярнуўся да мяне, нібы просячы дапамогі. Я зразумеў: ён баяўся чарнявай лярвы вешаць партрэт дома. А магчыма, ён баяўся і нябожчыцы.

- Слухай, Фердынанд, - сказаў я, - няхай партрэт спакойна павісіць тут. Чалавек жа плаціць.

- Няхай сабе...

Булачнік з палёгкай дастаў з кішэні чэкавую кніжку. Яны пайшлі да стала.

- Чатырыста марак? - спытаў булачнік.

- Чатырыста дваццаць, - сказаў Фердынанд. - Гэта са скідкай. Выпісаць квіток?

- Так, - адказаў булачнік. - Дзеля парадку.

Абодва моўчкі пачалі выпісваць - адзін чэк, другі - квіток. Я застаўся стаяць каля акна, разглядаючы пакой. У вечаровым паўзмроку з усіх сцен пазіралі твары незапатрабаваных і неаплачаных партрэтаў у залатых рамах. Яны здаваліся зборам прывідаў з таго свету. Стваралася ўражанне, што ўсе іх мёртвыя позіркі былі скіраваны на карціну каля акна, якая зараз павінна далучыцца да іх, а пакуль што змярканне наводзіла на яе апошні бляск жыцця. Гэта было незвычайнае відовішча: дзве фігуры, якія схіліліся над сталом, пішучы, цені і мноства маўклівых партрэтаў.

Булачнік вярнуўся да акна. Яго вочы з чырвонымі пражылкамі здаваліся шклянымі шарамі, рот быў паўадкрыты, ніжняя губа адвісла, так што былі бачны няроўныя зубы - яго пастава была камічная і вартая жалю. На верхнім паверсе нехта пачаў іграць на піяніна, хтось выконваў практыкаванне, паўтараючы адно і тое. Гук быў высокі, пакутлівы. Фердынанд Граў усё яшчэ стаяў каля стала. Ён запаліў цыгару. Агеньчык ад запалкі асвятліў яго твар. Змрочнае памяшканне здалося надзвычай вялікім і, асветленае маленькім ружовым святлом, вельмі сінім.

- Ці можна сёе-тое змяніць у партрэце? - спытаў булачнік.

- Што менавіта?

Фердынанд падышоў бліжэй. Булачнік паказаў на ўпрыгожанне:

- Ці можна ўбраць гэта?

Ён меў на ўвазе вялізную залатую брошку, якую заказчык абавязкова патрабаваў намаляваць.

- Вядома, - сказаў Фердынанд, - яна нават не пасуе да твару. Без яе партрэт толькі выйграе.

- І я так думаю. - Ён хвілінку памуляўся. - Колькі гэта будзе каштаваць?

Мы з Фердынандам пераглянуліся.

- Нічога не будзе каштаваць, - зычліва сказаў Фердынанд. - Наадварот, вам трэба было б яшчэ вярнуць нейкую суму. Намалявана ж будзе менш.

Булачнік ашаломлена ўзняў галаву. На імгненне здалося, што і ён так думае. Але потым, пераадолеўшы сябе, ён сказаў:

- Ды што вы, не трэба, вам жа давялося маляваць.

- І то праўда...

Мы пайшлі, на лесвіцы, гледзячы на прыгнутую спіну перад сабой, я быў крануты і выглядам булачніка, і тым фактам, што фальшывая брошка ўсё-такі разбудзіла яго сумленне. Цяпер, калі чалавек у такім настроі, мне няёмка было напамінаць яму пра «кадзілак». Аднак потым я падумаў, што часткова прычына яго шчырай жалобы па нябожчыцы жонцы - чарнявая сужыцелька, якая аказалася сапраўднай падлай... І да мяне вярнулася ўпэўненасць.

- Мы можам абмеркаваць нашу справу ў мяне дома, - сказаў булачнік, калі мы выйшлі.

Я згодна кіўнуў. Мне гэта падыходзіла. Булачнік верыў, што дома сцены дапамагаюць, я ж разлічваў на падтрымку чарнявай.

Яна ўжо чакала нас каля дзвярэй.

- Сардэчна віншую, - пачаў я, не даўшы булачніку разявіць рот.

- З чым? - спытала яна хутка, страляючы вачыма.

- З вашым «кадзілакам», - адказаў я, не міргнуўшы вокам.

- Любы! - у адно імгненне яна павісла на шыі ў булачніка.

- Але ж гэта яшчэ не... - Ён спрабаваў вызваліцца і даць тлумачэнне. Але яна ўчапілася моцна і кружылася разам з ім, дурэючы. Ён не мог вымавіць слова. На мяне пазіралі то з-за яго пляча - хітрая падміргваючая мордачка, то з-за яе пляча - поўны дакору, дарма пратэстуючы твар мучнога чарвяка.

Нарэшце ён з цяжкасцю вызваліўся.

- Мы ж яшчэ ні пра што не дамовіліся, - адфыркнуўся ён.

- Чаму ж, - сказаў я надзвычай сардэчна, - дамовіліся. Бяруся збіць цану яшчэ на пяцьсот марак. Вы плаціце за «кадзілак» сем тысяч - і ні пфеніга больш. Згода?

⇐ Предыдущая 6 7 8 9 101112 13 14 15 Следующая ⇒