Алтын Орда мемлекетінің құрылуы, саяси жүйесі, шаруашылығы

Қ азақ стан аумағ ы ү ш монгол ұ лысының кұ рамына енді: ү лкен (далалық ) бө лігі Жошы ұ лысына, Оң тү стік жө не Оң тү стік-Шығ ыс Қ азақ стан Шағ атай ұ лысына, Жетісудың солтү стік-шығ ыс бө лігі Ү гедей ұ лысына карады. Жошы ұ лысы Ертістен батысқ а қ арайғ ы ұ лан-ғ айыр жерді, Жетісудың солтү стік бө лігі мен бү кіл Дешті-Қ ыпшақ ты, Еділдің тө менгі бойын қ оса алып жатты. Шағ атай ұ лысы жоғ арыда аталғ ан жерге қ оса, Шығ ыс Тү ркістан мен Мә уереннахрды қ амтыды. Ү гедей Батыс Монғ олияны, Жоғ арғ ы Ертіс пен Тарбағ атайды биледі. Шың ғ ыс ұ лдары ө з ұ лыстарын тә уелсіз иеліктерге айналдыруғ а тырысты. 1227 ж. Шың ғ ыс хан ө лгеннен кейін бұ л ұ мтылыс кү шейе тү сіп, империя бірнеше тә уелсіз мемлекеттерге ыдырап кетті.

1227 ж. Жошы ө лген соң орнына ұ лы Батый отырды. Ол Батыс Дешті-Қ ыпшақ даласына, Еділ бұ лғ арлары жеріне, одан ә рі батысқ а шапқ ыншылық жорық тар ұ йымдастырды. Ірі орыс князьдіктері талқ андалды, Польша, Венгрия, Чехия жә не басқ а кө птеген елдер тонауғ а ұ шырады. Жеті жылғ а созылғ ан жорық тарынан кейін Батыйдың қ ол астына Қ ырымды қ оса, Еділден Дунайғ а дейінгі жер, Солтү стік Кавказ, Батыс қ ыпшак (половецтер) даласы қ осылды. Осыдан кейін Батый Еділдің тө менгі аясында Алтын Орда атты жаң а монғ ол мемлекетін қ ұ рды. Оғ ан Жошы ұ лысының жері — Шығ ыс Дешті-Қ ыпшақ, Хорезм мен Батыс Сібірдің бір бө лігі жә не батыстағ ы жаң адан жаулап алынғ ан жерлер карады. Батый ә скерінен жең ілген орыс князьдіктері бағ ынышты тә уелділікте болды. Орыс князьдері Алтын Ордағ а тә уелділіктерін мойындап, ұ лы ханның қ олынан князь атағ ын алып, алым-салық тө леп тұ рды.

Батый қ ұ рғ ан мемлекет шығ ыс деректерінде Жошы ұ лысы деп, сондай-ақ Жошы ұ рпактары — хандардың атымен (Батый ұ лысы, Берке ұ лысы, т. б. ) аталды. Астанасы Сарай-Бату (Астрахань маң ында), кейіннен Сарай-Берке қ аласында болды.

Оның қ ұ рамына бір-бірінен коғ амдық -экономикалык даму дең гейі жағ ынан айырмашылығ ы бар, ө зіндік мә дениеті мен салт-дә стү рлері сақ талғ ан кө птеген ұ лттар мен халық тар кірді. Кө шпелілер негізінен тү ркі халық тары — ен кө бі кыпшактар, сондай-ақ қ аң лылар, наймандар жә не т. б. болды. Отырыкшылардан бұ лғ арлар, мордвалар, орыстар, черкестер, хорезмдіктер, т. б. кірді. Мұ нда монголдар азшылык болды. XIII ғ. аяғ ы мен XIV ғ асырда монғ олдар толығ ымен тү ркілсніп, Алтын Орданын халқ ы «татарлар» деген атау алды.

Алтын Орда мемлекетінің кұ рылысы толығ ымен Шың ғ ыс хан енгізген мемлекет ү лгісін қ айталады. Мемлекет Жошы хан ә улетінің меншігі болып саналды. Манызды мемлекеттік істі шешу ү шін билік басындағ ы ә улет мү шелері бастағ ан ақ сү йектер жиналысы — қ ұ рылтай шақ ырылды. Армияны жә не ө зге мемлекеттермен дипломатиялық катынастарды бешербек басқ арды. Қ аржы, алым-салык мә селесін, мемлекеттің ішкі істерін жү ргізетін орталык аткарушы орган — диванның басында уә зір тұ рды. Қ алалар мен бағ ынышты ұ лыстардан алым-салык., сыбағ а жинау міндетін атқ аратын даругтер, басқ ақ тар тағ айындалды. Хан отбасының мү шелері маң ызды қ ызметтер атқ арды. Ірі нояндар, бектер, ә мірлер, баһ адурлер тү мендерді, мындық, жү здіктерді басқ аратын ә скербасылары болып сайланды.

Алтын Ордада жаулап алынғ ан жер мен халық тарды басқ ару ү шін ұ лыс жү йесі енгізілді. Батый хан тұ сында Жошы ұ лысында екіге — оң жә не сол қ анатка, негізінен екі мемлекетке бө ліну процесі жү ргізілді. Оң қ анат (ұ лыстың ) басында Батый ханның ө зі мен ізбасарлары тұ рды. Ал сол қ анатты Жошының ү лкен ұ лы Орда Ежен биледі. Қ азакстан жерінің кө п бө лігі сол канат қ ұ рамына кірді.

Батый мен Орда Еженнің ұ лыстары ө з ішінде тағ ы да кіші ұ лыстарғ а бө лініп, олардың басында Жошының ө зге ұ лдары отырды.

Ұ лысты (ү лесті жер) билеуге ө кімет басындағ ы ә улет мү шелерінің барлығ ы қ ұ қ ық ты болды. Ал ө зге монғ ол аксү йектеріне ү лесті жер ханғ а еткен ең бегіне қ арай бө лініп берілді. Біртіндеп аксү йектер қ ұ кығ ы арта тү сіп, олар карамағ ындағ ы жерді ұ рпағ ына мұ ра етіп калдыра алатын дә режеге жетті. Екінші жағ ынан Алтын Ордада кө шпелілердің ру-тайпалық ұ йымдары да сақ талды.

Алғ ашында Алтын Орда Монғ олиядағ ы ұ лы ханғ а тә уелді болды. Алайда 1260 ж. Монғ ол империясы бірнеше тә уелсіз ұ лыстарғ а ыдырап кетті.. Алтын Орда Батыйдың інісі Берке ханның (1256 — 1266 жж. ) тұ сында-ақ тә уелсіздікке кол жеткізген. Одан кейінгі Мө ң ке хан (1266 — 1280 жж. ) ө з атынан тең ге шығ ара бастады.

Алтын Орданың тарихы ішкі қ айшылыктарына коса, орыс князьдіктерімен, Ирандағ ы Кү лағ у ханның ә улетімен, Ак Орданын жә не Хорезмнін билеушілерімен ү здіксіз соғ ыстарғ а толы болды. Алтын Орданың XIV ғ. алғ ашқ ы жартысында, ә сіресе Ө збекхан (1312 — 1342 жж. ) мен одан кейінгі Жә нібек ханнын (1342 — 1357 жж. ) тұ сында кұ діреттілігі арта тү сті. Ханның дара ү стемдігі орнап, қ ұ рылтай шакыру аяқ сыз калды, билік бір адамның колына жинакталды.

1312 ж. Ө збек хан іслә мді Алтын Ордадағ ы мемлекеттік дін деп жариялады. Далалык. тү ркі-монғ олдык мә дениет Еділ бойы (бұ лғ арлар) жә не Орта Азия (Хорезм) мү сылмандык, салт-дә стү рлерінін ә серімен іслә мді кабылдай бастады.

XIV ғ. екінші жартысында Алтын Орда алауыздық тан ә лсірей бастады. 1357 жылдан 1380 жылғ а дейін такка 20-дан астам хандар отырып, бірін-бірі елтіріп, орнын тартып алып жатты. 1380 ж. Алтын Орданың билеушісі, тү менбасы Мамай Дмитрий Донской бастағ ан орыс ә скерінен Куликово даласында тас-талкдн боп женілді. Жошы ұ рпағ ы Токтамыс хан осы жағ дайды пайдаланып, Алтын Орданың билігін тартып алды. Ө з билігін соғ ыс жең істерімен бекіте тү спек болғ ан ол 1382 ж. Мә скеуді ертеп жіберді, Мә уереннахр мен Закавказьеге бірнеше рет жорық жасады. Тоқ тамыстың соң ына тү скен Ә мір Темір Алтын Ордағ а кайта-қ айта шабуыл жасап, халқ ын қ ырып, байлығ ын тонап, енді кайта кө теріле алмастай етіп тұ ралатты.

1269 ж. ұ лы ханнан тә уелсіз Хайду мемлекетінің қ ұ рылуы жергілікті халық тан шық қ ан феодал билеушілердің бас кө тере бастағ анынын куә сі еді. Осы жылы Талас бойында шакырылғ ан кұ рылтайда олар отырық шы-егінші аудандарды кұ рып кетуден қ орғ ау ә рекеттерін жасады.

Алайда Шың ғ ыс ә улетінін арасындағ ы толассыз талас-тартыс пен Хайдудын ұ лы хан армиясымен ү закқ а созылғ ан соғ ысы кұ рылтай шешімін жү зеге асыруғ а мү мкіндік бермеді.

Хайду ізбасарлары арасында басталғ ан ө зара тартыстар XV ғ. алғ ашқ ы жартысында Жетісудың экономикалык кұ лдырауын шегіне жеткізді. Махмуд ибн Уә ли Хайду ұ лдары мен Шағ атайдың шө бересі Доба арасындағ ы қ ақ тығ ыстар туралы былай деп жазды: «Біздін аталарымыз ө зара соғ ысып жатқ ан кезде кө птеген адамдар жазыксыз қ ырылды, аудандар канырап калды, иелігіндегі жерлер сағ ымғ а айналды, егістік қ урап қ алды... кдлалар мен қ ұ рылыстар адамдар жылы орнын тастап, кезбе кайыршығ а айналды».

Монғ олдар келгенге дейін дамудың жоғ арғ ы сатысында тұ рғ а Қ азақ станның оң тү стік-шығ ысындағ ы — Баласағ ұ н, Тараз, Алмалық, Алмату, Қ аялык, Ілебалық, Екіоғ ыз, т. б. ү лкенді-кішілі калалац мен елді мекендер жер бетінен жоғ алып кетті.

Кө шпелі мал шаруашылығ ы мен отырық шы егін шаруашылығ ы Алтын Орда халық тарының басты шаруашылығ ы болды. Алтын Орда халық тары — мұ сылмандар. Алтын Орда мемлекетінің алғ ашқ ыда кө не ұ йғ ыр жазуы негізгі жазу болып қ алыптасса, кейіннен ислам діні ық палының кү шеюіне байланысты араб жазуы да қ атар қ олданылады. Алтын Орда дә уірі ортағ асырлық тү рік ә дебиетінің дамығ ан кезең і болды. Бұ л кезең дегі ә деби шығ армалар: 1233 жылы «Қ исса Жү сіп» (Ә ли), 1303 жылы «Кодекс-Куманикус», 1303 жылы «Қ ыпшақ тілі сө здігі», 1359 жылы «Махаббатнама» (Ахмет Хорезми дастаны), 1391 жылы «Гү лстан бит-тү рки» (қ ыпшақ ақ ыны Сарай), 1409 жылы «Жү сіп-Зылиқ а» (Дү рбек ақ ын). Осы дә уірде «Қ ырық батыр» жыры дү ниеге келеді. Бұ л туындыда қ ырық қ ыпшақ батырларының ерлігі туралы баяндалады.

Алтын орда (1243-1503) – Орта ғ асырларда Шың ғ ыс хан империясының қ ұ рамында дешті қ ыпшақ та қ ұ рылғ ан тү рік мемлекеті. Экономикалық жә не ә скери кү ш-қ уаты толысып мә дениеті ө ркендеген кезең де (ХІІІ-ХІVғ ғ ) мемлекет жерінің кө лемі 10 млн км²-ден асты. Батыста Днестрге, Шығ ыста Ертіске, оң тү стікте солтү стік кавказғ а дейін жетті. Орыс княздық тары да Алтын ордағ а тә уелді болды. Бату хан тұ сында астанасы Еділ бойындағ ы Сарай қ аласы болып кейін Берке сарайына (Сарай ә л-Жадид) кө шірілді. Негізгі ә скери кү ші қ ыпшақ тар болды. Берке ханның кезең інен бастап Алтын орда хандары ө здерін тә уелсізбіз деп есептеді.

Тоқ тамыстың 1382 жылғ ы Ресейге жорығ ы.

Берке хан билік еткен кезең де (1957-66) Шың ғ ыс хан ұ рпақ тары жә не оларғ а ере келген ә скерлер мұ сылман дінін қ абылдай бастады, біртіндеп жергілікті тү ркі халық тарының ә дет ғ ұ рпына бой ұ сынып, араласып кетті. 1312 ж Ө збек хан Алтын ордада Ислам дінін мемлекеттік дін деп жариялады. Еділ бойы мен Орта Азиядағ ы мұ сылмандық дә стү рдің ә серімен далалық мә дениет Исламданды. Алтын орда Анадолымен, Сириямен, Мысырмен жә не басқ а да шығ ыс елдерімен сауда қ атынасын орнатып, елшіліктер алмасып отырғ андық тан Ұ лы Жібек жолының маң ызды бір тармағ ына айналды.

Алтын Орда ескерткіштері(керамика)

ХІV ғ 2-жартысынан бастап Алтын ордада орталық тандыруғ а қ арсы кү штер ә лсірей бастады Орданың батыс жағ ындағ ы Еділ бойында, Астраханда, Қ ырымда, Сарайшық та жергілікті билеушілер кү шейді. Алтын орда жеріндегі саяси ө згерістер оның қ ұ рамындағ ы Ақ орда, Шайбани ұ лыстарының дербес бой кө теруіне мү мкіндік туғ ызды. Ерзен жә не Мү бә рә к Хожа хандардың иелігі болғ ан Ақ орда ХІV ғ 2-ширегінде Алтын ордадан бө ліне бастады. Ә мір Темірдің жойқ ын ә скери жорық тары да Алтын орданың қ ұ лауына ә келіп соқ тырды. 1502 ж Соң ғ ы билеуші Шейх Ахмет ханның ө лімінен соң Алтын орда мемелекеті жойылды. Алтын орда жерінде Қ ырым (1428-1792), Қ азан (1437-1556), Қ асым (1445-1681), Астрахан (1466-1557), Сібір (1563-1656), Башқ ұ рт (1656-1738), хандық тары сияқ ты мемлекеттік қ ұ рылымдар пайда болды. Қ азақ хандығ ы да осы кезең дерде (шамамен 1466) қ алыптасты.

⇐ Предыдущая 1 2 3 4 5 67