АҚ ОРДА. ОНЫҢ ДЕРБЕСТІККЕ ИЕ БОЛУЫ. ЖЕР АУМАҒЫ МЕН ЭТНИКАЛЫҚ ҚҰРАМЫ. ІШКІ ЖӘНЕ СЫРТҚЫ ЖАҒДАЙЫ. ШАРУАШЫЛЫҒЫ

Алтын Орданың кү йреуімен монғ олдардың қ ол астында болып келген кө птеген ұ лыстар мен елдер дербес тә уелсіз мемлекеттер қ атарына шық ты. Осындай тә уелсіздікке ие болып Қ азақ стан жерінде жергілікті этникалық негізде пайда болғ ан ірі мемлекет - Ақ Орда хандығ ы. 1227 жылы Жошы ханның қ айтыс болуымен билік оның екінші ұ лы Батудың қ олына ө тті. Бұ л туралы Ә білғ азының «Тү рік шежіресінде» мынадай дерек кездеседі: «Жошы ханның ө лімін естіген Шың ғ ыс хан қ айғ ы жамылып, аза тұ ту жариялады. Ол Отчигинге Дешті Қ ыпшақ қ а аттанып, Жошы ханның орнына Сайын хан деген лақ ап атпен белгілі, оның екінші ұ лы Батыны сайлап, оның бұ л дә режесін ағ алары мен бү кіл ә мірлеріне мойындатуды бұ йырды... Бә рі бірауыздан оның билігін мойындады». Мұ рагерлік мә селесіне қ атысты бұ л шешім жө нінде Рашид ад-дин «Орда інісі Батының хан тағ ына отыруын қ олдап, ә кесінің тағ ына оны ө з қ олымен отырғ ызды», - деп жазды. Бату Шығ ыс Еуропағ а жасағ ан жорығ ынан оралғ ан соң ө з ұ лысын ә ке ордасынан бө ліп алды. Ө з ордасының батыс шекарасын Жайық пен шектеп, одан шығ ысқ а қ арайғ ы жерлер ағ асы Орда Ежен билігіне ө тті. Ақ Орданың негізін қ алағ ан да осы Орда Ежен. Рашид ад-дин: «кімде-кім Орда ұ рпағ ынан келіп, Баты ұ рпақ тарының орнына хан болып отырмайтын, ө йткені олар бір- бірінен алыста болды жә не ә рқ айсысы ө з ұ лысының жеке билеушілері саналды», - деп кө рсетеді. Ақ Орда алғ аш қ ұ рылғ ан кезде Алтын Ордағ а формальды тү рде тә уелді иелік болып есептелді, ал іс жү зінде ө з алдына тә уелсіз саясат жү ргізіп отырды.

Ақ Орданың шекарасы батыста Жайық ө зенінен шығ ыста Ертіске, солтү стікте Батыс-Сібір ойпатынан Сырдың орта шеніне дейін созылып жатты.

Ақ Орданың негізгі халқ ы ерте заманнан осында мекендеген тү ркі қ ыпшақ тайпалары, сондай-ақ Алтайдан қ оныс аударғ ан наймандар, қ оң ыраттар, керейттер, ү йсіндер, қ арлұ қ тар болды.

Ақ Орданы билеген Орда Еженнің ордасы алғ ашында Ертіс алқ абында Алакө л маң ында, яғ ни ә кесі Жошы ханның алғ ашқ ы қ оныстарында болды. Ақ Орда хандарының кестесіне сү йенсек онда он бір хан билік қ ұ рғ ан. Оларды билеген уақ ытына қ арай мынадай ретпен тізеді: Орда Ежен, Кү нқ ыран, Қ оныш, Баян, Сасы-Бұ қ а, Ерзен, Мү барак, Шымтай, Ұ рысхан, Қ ойыршақ, Барақ.

Ақ Орданың ә скери-саяси кү шінің шырқ ау шегіне жетіп кү шейген мезгілі Шымтайдың мұ рагері Ұ рыс ханның тұ сы. Осы кезде Алтын Орда тағ ы ү шін болып жатқ ан билікке таластан Ақ Орда билеушілері де шет қ алмады. Ерзен мен Мү барак хандар тұ сында Ақ Орда Алтын Ордадан оқ шаулана бастады. Мү барак хан 1327-1328 жылдары ө з атынан Сығ анақ қ аласында тең ге соқ тырғ ан. 1361 жылы Ақ Орданың билеушісі болғ ан Ұ рыс хан ө з жағ дайын біраз кү шейтіп, енді Алтын Орда тағ ына отыруғ а кү ш салды. 1368-1369 жылдары ө з атынан Сығ анақ қ аласында тең ге соқ тырады. Сө йтіп, 1374-1375 жылдары Еділ бойымен жорық қ а шық қ ан ол Сарайды ө зіне қ аратып, Хажы-Тарханды (Астраханды) қ оршауғ а алды. Кама бұ лғ аларының жерін бағ ындырды. Бірақ Ұ рыс ханның ү стемдігі ұ зақ қ а созылмай, 1376 жылы ол Еділ бойынан кетіп, Алтын Ордадағ ы билікті Мамайғ а беруге мә жбү р болды. 1377 жылы Ұ рыс хан қ айтыс болып, Ақ Орда иелігі оның баласы Темір Мә лікке кө шкенді. Бірақ осы кезде Маң ғ ыстау Ү стіртінің билеушісі - Жошы ә улеті Тү й Хожаның баласы Тоқ тамыс Орта Азия ә міршісі Ақ сақ Темірге сү йеніп, Темір Мә ліктің ә скерін талқ андайды, сө йтіп 1379 жылы ө зін Ақ Орданың ханы деп жариялады. Ақ Орданың кө птеген ә мірлерінің қ олдауына ие болғ ан ол 1380 жылы Сарайды, Хажы-Тарханды, Қ ырымды жә не Мамай ордасын басып алды. Тоқ тамыстың бұ л табысы орыс жеріне басып кірген Алтын Орда ханы Мамайдың 1380 жылы Куликово даласында орыс ә скерлерінен жең ілуі нә тижесінде мү мкін болды. Тоқ тамыс мұ нымен тоқ тағ ан жоқ, осыдан кейін ол Ә мір Темірдің қ амқ орлығ ынан босануғ а тырысады. Бірақ 1388, 1391 жә не 1395 жж. Ақ сақ Темірдің Тоқ тамысқ а қ арсы жасағ ан аса ү лкен ү ш жорығ ынан кейін Алтын Орда қ ұ лдырады. Темірден жең ілген Тоқ тамыс Сібірге қ ашып кетті. Оны 1406 жылы Сібір ханы Шә дібек ө лтірді.

Темірдің басқ ыншылық соғ ыстарының нә тижесінде жә не ішкі талас-тартыстан Х1Vғ. соң ы –ХV ғ. бас кезінде Ақ Орда да ә лсіреді. Барақ хан ішкі талас-тартыстар мен сыртқ ы шабуылдарды тоқ тата алмады. 1428 жылы Барақ тың ө лімінен кейін маң ғ ыттық Едіге ұ рпақ тары Шығ ыс Дешті Қ ыпшақ тың біраз бө лігіне ө з билігін таратса, солтү стікте шайбаниліктер бас кө тере бастады. Шайбанилік Ә білқ айыр хан XΥ ғ. ортасында Ақ Орданың біраз жерлерін басып алды. Биліктен айырылғ ан Орыс хан ұ рпақ тары оң тү стікке, Сыр бойына қ арай ығ ысты. 1446 жылы Ә білқ айыр Ақ Орданың астанасы болғ ан Сығ анақ ты басып алды.

⇐ Предыдущая 1 2 3 456 7 Следующая ⇒