АЛТЫН ОРДАНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ. АЛТЫН ОРДАНЫҢ КҮШЕЮІ. АЛТЫН ОРДАНЫҢ ҚОҒАМДЫҚ ҚҰРЫЛЫСЫ

АЛТЫН ОРДАНЫҢ Қ Ұ РЫЛУЫ. АЛТЫН ОРДАНЫҢ КҮ ШЕЮІ. АЛТЫН ОРДАНЫҢ Қ ОҒ АМДЫҚ Қ Ұ РЫЛЫСЫ

Отырық шы аймақ тар

Далалық ө ң ір

Алтын Орда ө зін билеген хандары

АҚ ОРДА

МОҒ ОЛСТАН МЕМЛЕКЕТІ

1227 жылы Шың ғ ысхан қ айтыс болды. Ол ө лгеннен кейін 1235 жылы Қ арақ орымда ө ткен монғ ол ақ сү йектерінің қ ұ рылтай жиналысы Шығ ыс Еуропағ а жаң а жорық жасауғ а шешім қ абылдады. Монғ ол ә скерлерін Шың ғ ысханның мұ рагер немересі, Жошының екінші ұ лы Бату басқ аратын болды. Бату ә скері 1236 жылы Камадағ ы бұ лғ арларды, мордваларды талқ андап, 1237 ж. орыс мекендеріне келіп шү йлікті. Рязань, Мә скеу, Владимир тү бінде монғ ол ә скерлерімен кескілескен ұ рыстар жү рді.

1239 жылдың басында монғ ол ә скерлері Еділ ө зенінің ту сыртынан орыс жеріне екінші жорық қ а аттанды. Қ ызу ұ рыстар жү ргізе отырып, монғ олдар Перяславль қ аласын, онан кейін Чернигов қ аласын алып, оны ө ртеп кү лге айналдырды. 1240 жылдың кү зінде Бату Киевті талқ андады, олар Польша, Венгрия, Чехияны жә не басқ а да елдерді басып алды.

Батудың екпінді жорығ ы барысында монғ олдар кен байтақ жерге ие болды. Оның шегі батыста - Днестрге, шығ ыста - Ертіске, Солтү стікте - Батыс Сібір ойпатына, Оң тү стікте - Солтү стік Кавказғ а дейін жетті. Бату иеліктерінің қ ұ рамына оң тү стік-шығ ыста Солтү стік Хорезм мен Сырдарияның тө менгі жағ ындағ ы жерлер енді. Оң тү стік орыс княздіктері де Батуғ а тә уелді болды. Осындай аса зор мемлекет шығ ыс деректемелерінде Кө к Орда, ал орыс жылнамаларында Алтын Орда деп аталды. (Карта қ ою керек) Астанасы алғ ашында Еділ бойындағ ы Сарай Батуда болса, Кейін Сарай Беркеге кө шірілді. Алғ ашында Алтын Орда деген ұ ғ ым болмағ ан. Бұ л атау орыс деректерінде тек XVI ғ асырдың аяғ ында пайда болғ ан. Ө теміс қ ажының «Шың ғ ыснама» шежіресінде бұ л туралы аң ыз бар. Алтын Орда халқ ы этникалық жағ ынан біркелкі болғ ан жоқ. Отырық шы аймақ тарда - Еділ бұ лғ арлары, қ ала қ ыпшақ тары, орыстар, армяндар, гректер, ежелгі хазарлар мен алан ұ рпақ тары, хорезмдіктер тұ рды. Далалық ө ң ірді н егізінен мал шаруашылығ ымен айналысқ ан тү ркі тілдес қ ыпшақ, қ аң лы, найман, қ оң ырат, керей, т. б. тайпалар мекендеді. Дешті Қ ыпшақ тө ң ірегі мен Еділ бойына қ оныс аударғ ан монғ олдар аз болғ ан жоқ. Олар кейін жергілікті тү ркі тілдес халық тармен сің ісіп кетті.

Алтын Орда ө зін билеген хандары – Бату -1243-1255 жж, Берке -1257-1266 жж., Мө ң ке-Темір -1266-1280 жж., Тө ле Мө ң ке- 1280-1287 жж., Тө ле-Бұ қ а -1287-1291 жж., Тоқ а-Темір -1291-1312 жж., Ө збек 1312-1342 жж., Жә нібек- 1342-1357 жж., тұ сында қ уатты кемеліне келіп, билігі мейлінше кү шейе тү сті. Егер Жошы мен Бату Монғ олиядағ ы ұ лы ханғ а белгілі бір дә режеде бағ ынышты болса, Беркеден бастап Алтын Орда хандары ө здерін тә уелсізбіз деп есептеді. Ол Батыс Еуропамен, Мысырмен, Кіші Азиямен, Ү ндістанмен, Қ ытаймен сауда-саттық жү ргізді, ә р тү рлі кә сіпшілікпен айналысып, қ олө нерді дамытты. Беркенің кезінде Алтын Орда мен Египет сұ лтаны Бейбарыс арасында байланыс кү шейе тү сті. 1262 жылы Бейбарыс Алтын Орда ханы Беркемен ө зара достық қ арым қ атынас орнату ү шін ө з елшісін жіберді. Мұ нан кейін екі ел арасында ә скери, сауда, діни, мә дени байланыстар орнады.

Берке хан тұ сында Алтын Ордағ а ене бастағ ан ислам діні кейін Ө збек хан тұ сында ү стем дінге айналды. 1312ж. Ө збек хан исламды Алтын Орданың мемлекеттік діні деп жариялады. Алтын Орданың гү лденген мезгілі осы Ө збек хан (1312-1342жж. ) мен оның баласы Жә нібек ханның (1342-1357жж. ) билік еткен тұ стары болды. Ө збек хан қ алаларда медресе салдырып, мұ сылмен дінінің таралуына септігін тигізді.

Саяси ө мірдің ерекше маң ызды кезең дерінде билеуші Шың ғ ысхан ә улетінің ө кілдері бастағ ан феодалдық алпауыт бектердің қ ұ рылтайы шақ ырылып тұ рды. Мемлекет қ ұ рылысы ә скери негізде болды. Қ арулы кү штер оң қ ол, сол қ олғ а бө лініп, оларды ханзада-ұ ғ ландар, тү менбасы, мың басы, жү збасы, онбасы басқ арды. Аса маң ызды ә леуметтік қ ызметтерге билеуші топтың ө з адамдары – ұ ғ ландар, ә мірлер, даруғ абектер қ ойылды. Мемлекеттік мекемелердің басында атақ ты билер мен олардың кө мекшілері – бақ ауыл, тұ тқ ауыл, жасауыл, қ ази, муфти, диуан игітіршілері, тамғ ашы, тартынақ шылар отырды. Қ алалар мен бағ ынышты аймақ тарды басқ ару ү шін даруғ ашылар (даруғ абектер), басқ ақ тар тағ айындалды. Олардың негізгі міндеті жергілікті халық ты бұ ғ ауда ұ стау, ә скердің кү шімен алым-салық жинау еді. Алтын-Орда халқ ының қ оғ амдық жә не мә дени даму дә режесі ә ркелкі болды.

Монғ олдар жаулап алғ ан елдерін арнайы тағ айындалғ ан ә кімдер-даруғ ашылар мен тамғ ашылар арқ ылы басқ арды. Басқ а елдердегі сияқ ты, монғ олдар бұ л жерлерде де басқ арудың бұ рынғ ы жү йесін ө згерткен жоқ. Жергілікті басқ ару қ ызмет орындарының кө пшілігінде бұ рынғ ыша жергілікті феодалдар болды, бірақ оларды монғ ол шенеуніктері қ адағ алап отырды.

Қ азақ стан жеріне монғ олдар Шың ғ ысханның қ ұ қ ық нормаларын «Ясыларын» енгізді, онда феодал шонжарлардың артық шылық тары белгіленді. Ол бойынша жергілікті халық соғ ыс жорық тарына қ атысу ү шін ә рбір он ү йден (тү тіннен) бір жауынгер беруге міндеттелді. Бү кіл халық тан хан ә улетіне сыбағ а тиіс деп есептелді жә не оларғ а ауыр алымдар мен міндеттемелер тү сіп отырды. Кө шпелі мал ө сірушілер копчур деп аталатын салық тө леуге тиісті болды, оның мө лшері жү з бас малдан бір бас мал беру. Егіншілерден де астық тай салық алынды-ә рбір он тугар егістен қ азына пайдасына бір тугардың ө німі, кейбір жерлерде харадж(жер салығ ы) алынды. Зерттеушілер жер-жерден жаппай алынғ ан, монғ олдар белгілеген салық тың кемінде 20 тү рін атап кө рсетеді.

Алтын Орда хандығ ы берік мемлекеттік бірлестік бола алғ ан жоқ, оның ә леуметтік жә не мә дени даму дә режесі ә ртү рлі, экономикалық негізі тө мен болды. Феодалдық қ атынастар дамығ ан сайын ішкі-сыртқ ы байланыстар шиеленісе тү сті. 1342-1357 жылдары Алтын Орданы билеген Жә нібек хан ө лгеннен кейін, Шың ғ ыс тұ қ ымынан тарағ ан билеуші топтар арасындағ ы хан тағ ына таласқ ан феодалдық қ ырқ ыс ө ріс алды. Бір кезде кү шейіп дә уірлеген Алтын Орда мемлекетін іштегі алауыздық жегідей жеді. Тек 1357 -1380 жылдар арасында Алтын Орда тағ ында 25 хан ауысты. Оғ ан қ оса Алтын Орда қ арауындағ ы езілген бұ қ ара халық тың азаттық кү ресі ө рістеді. ХIV ғ асырдың аяқ кезінде Мә уереннахр билеушісі Ә мір Темірдің кү шті шабуылдары да Алтын Орданы ә лсіретпей қ оймады. 1380 жылы Куликово даласында Мамай хан бастағ ан монғ ол ә скерлерін талқ андағ ан орыс княздары Алтын Ордадан тә уелсіздік алды. Алтын Орда тарихында «дү рбелең кезең » басталды. Осындай қ ат-қ абат қ айшылық тар мен тартыстар нә тижесінде ә лсіреген Алтын Орда ХV ғ асырдың ортасында ыдырап, бірнеше дербес мемлекеттерге бө лініп кетті. Алтын Орда Ақ Орда, Ноғ ай Ордасы, Сібір, Қ азан, Қ ырым, Астрахань хандық тары болып бө лініп кетеді. Хорезм Ақ сақ Темір мемлекетінің қ ұ рамына кірді. Сө йтіп экзогенді (ішкі) жә не эндогенді (сыртқ ы) факторлар нә тижесінде Алтын Орда мемлекеті кү йреді.

Монғ ол шапқ ыншылығ ы жергілікті халық тар мен елдердің ә леуметтік-экономикалық жә не мә дени дамуына орасан зор шығ ын ә келді. Елдің саяси жә не мә дени байланыстарын ү зіп, шаруашылығ ын кү йретті. Қ азақ станның оң тү стік жә не оң тү стік-шығ ыстағ ы отырық шы, қ ала мә дениеті мен егіншілігі гү лденген аудандары тапталды. Қ алалар мен елді мекендер Отырар, Сауран, Сығ анақ, Жент сияқ ты ірі орталық тар қ иратылып, Жетісу бойындағ ы қ алалар қ ұ рып кетті.

Зерттеушілір монғ ол шапқ ыншылығ ы қ азақ халқ ының қ алыптасуының аяқ талуын екі жү з жылғ а кешеуілдетті деп есептейді.

Ә рине, кез-келген сырттан таң ылғ ан ә скери іс-қ имыл басқ ыншылық (агрессивті) соғ ыс болып саналады. Оны еш сылтаумен ақ тауғ а болмайды. Шың ғ ысханның батысқ а жорық тары да ғ ылымда ө зінің тиісті бағ асын алғ ан.

Солай бола тұ ра, тарихтан белгілі мына бір жағ дайларды да естен шығ армағ анымыз жө н. Империялар тарихына шолу мынаны дә лелдеп отыр. Қ арудың кү шімен қ ұ рылғ ан мемлекет жергілікті халық тың топтасуын жеделдетіп, оның ө з тә уелсіздігі ү шін толассыз кү рес жү ргізіп, міндетті тү рде, ерте ме, кеш пе ө з мемлекетін қ ұ руына алып келеді. Империя саясаты осығ ан итермелейді. Шың ғ ыс хан негізін қ алап, ұ рпақ тары жү зеге асырғ ан Монғ ол империясының (Алтын Орда) тағ дыры да осылай аяқ талды. Соның бір кө рінісі Қ азақ стан аумағ ындағ ы XІΥ -XΥ ғ ғ. қ ұ рылғ ан феодалдық мемлекеттер (Шың ғ ысхан ұ рпақ тарының қ ұ рғ ан мемлекеттері), Қ азақ этносының қ алыптасуының аяқ талуы мен Қ азақ хандығ ының (қ азақ хандары Шың ғ ыс-Жошы-Орда Ежен ұ рпақ тары) қ ұ рылуы болды.

⇐ Предыдущая 1 2 345 6 7 Следующая ⇒