МОҒОЛСТАН МЕМЛЕКЕТІ

XIV ғ асырдың ортасында Шағ атай ә улеті мемлекетінің ыдырауымен, оның шығ ыс бө лігінде Моғ олстан мемлекеті қ ұ рылды. Бұ л мемлекеттің негізін қ алағ ан Шағ атай ұ рпағ ы Дува ханның немересі Тоғ ылық -Темір хан (1348-1362 жж. ) еді. Моғ олстан тарихы бойынша қ ұ нды дерек кө зі «Тарих и- Рашидиде» бұ л туралы мынадай мә лімет бар: «Моғ ол тілінде (шежіреде) ханды ә мір Поладшы он алты жасында ә келді деп айтылады. Он сегіз жасында (Тоғ ылық Темір) хан болды, 24 жасында мұ сылман болды, ал 34 жасында ө лді». Дегенмен деректер негізгі саяси билік дулат тайпасының ө кілі ә мір Поладшының қ олында болды деп кө рсетеді.

Моғ олстан Шығ ыс Тү ркістаннан бастап Жетісу ө ң ірінен Оң тү стік Сібірге дейінгі кө лемі зор, таулы-тасты, ө зенді-кө лді, ашық далалы, орман-тоғ айлы жерлерді мекендеген тү ркі тектес тайпалардың басын қ осты. «Моғ олстан» тарихи термині «монғ ол» атауынан шық қ ан. «Монғ ол» есімі Орта Азия мен Қ азақ станда тү рік жә не парсы тілдеріндегі тарихи туындыларда «моғ ол» деп айтылып жазылатын болғ ан.

XIV-XV ғ асырларда Моғ олстан қ ұ рамына Тү ркістан, Оң тү стік-Шығ ыс Қ азақ стан жә не Орта Азияның кейбір аймақ тары кірді. Мұ хаммед Хайдар Дулатидың кө рсетуінше, Моғ олстан аумағ ы тө мендегідей болды: «Қ азіргі уақ ытта Моғ олстан деп аталатын аумақ тың ұ зындығ ы мен ені жеті сегіз айлық жол болады. Оның шығ ыс шекарасы қ алмақ тардың жері Барыскө л, Емел жә не Ертіске тіреледі. Солтү стігінде Кө кше тең із (Балқ аш), Бум Лиш жә не Қ араталмен, батыс шекарасы Тү ркістан мен Ташкент жә не оң тү стігінде Ферғ ана, Қ ашқ ар, Ақ су, Тұ рфанмен шектеседі. Осы тө рт шекаралас аймақ тың ішінен мен Моғ олстанның оң тү стік аймағ ын кө рдім. Ташкенттен Ә ндіжанғ а дейін он кү ндік жол. Ә ндіжаннан Қ ашқ арғ а дейін жиырма кү н, ол жерден Ақ суғ а шейін он бес кү ндік жол... Қ алғ ан ү ш жағ ын кө рген жоқ пын. Сол жақ қ а барып келіп жү ргендерден есіттім, олардың айтуынша ол шекаралар ұ зындығ ы жеті сегіз айлық жол... ». (Карта қ ою керек)

Ол жергілікті тү рік жә не тү ріктенген монғ ол тайпаларының мемлекеттік-саяси бірлестігі еді. Оғ ан кіретін тайпалар: дулаттар, қ аң лылар (бекшіктер), керейттер (керейлер), арғ ындар (арғ инут), баириндер, арлаттар, барластар, булғ ашылар жә не басқ алары. Кейбір тайпалардың, мә селен, ү йсіндердің аты аталмағ анымен, олардың да осы бірлестікте болғ анына ешбір кү мә н жоқ.

Сонымен XV ғ асырдың орта шенінде Жетісу, Қ ырғ ыз жерлерін қ амтып жатқ ан Моғ олстан мемлекетінің қ ұ рылуы Дешті Қ ыпшақ ты біріктірген Ақ Орданың пайда болуымен қ атар жү зеге асқ ан Қ азақ стан тарихындағ ы маң ызды оқ иғ а болғ аны даусыз. Моғ олстан ордасының орталығ ы - Алмалық қ аласы болды.

Тоғ ылық Темір мұ сылман дінін мемлекеттік дін ретінде қ абылдайды. Мырза Мұ хаммед Хайдар Дулатидің жазуынша бір кү нде 160 мың адам ислам дінін қ абылдағ ан. Ханның бұ йрығ ы бойынша исламды қ абылдамағ ан ә мірлер мен бектер ө лім жазасына кесілген.

Бұ рынғ ы Шағ атай ұ лысының жерлеріне толық билік жү ргізуді кө ксеген Тоғ ылық -Темір Мә уереннахр ө лкесін Шың ғ ыс ә улеті Денішмендінің атынан билеп отырғ ан Қ азағ анның кө зін қ ұ ртуды, сол арқ ылы бұ л ө ң ірді Моғ олстанғ а қ осып алуды ойлады. Сө йтіп ол 1358 жылы астыртын кісі жіберіп Қ азағ ан ә мірді ө лтірді. Бір жыл ө ткеннен кейін ү лкен соғ ыстардың бірінде Қ азағ анның мұ рагері, оның ұ лы Абдолла да қ аза тапты. Осыдан кейін Мә уә реннахр бірнеше тә уелсіз облыстарғ а бө лініп кетті. Бұ л жағ дайды пайдаланып қ алуды кө здеген Тоғ ылық -Темір 1360 жылы оларды бағ ындыруғ а кірісті. Бұ л кезде Орта Азияның болашақ ә міршісі Ақ сақ Темір ө зінің шағ ын тобымен Кеш қ аласының ә міріне қ ызмет етіп жү рген болатын. Тоғ ылық Темір Кешті алып, оны басқ аруды Темірге тапсырды.

1361 жылы Мә уереннахрғ а екінші рет шабуылғ а аттанып, оны бағ ындырғ ан Тоғ ылық Темір оғ ан билеуші етіп баласы Ілияс-Қ ожаны қ алдырды. 1362 жылы Тоғ ылық -Темір қ аза тауып, Ілияс-Қ ожа Моғ олстанғ а оралды. Мә уереннахрғ а билеуші болып Қ азағ анның немересі Хұ сайын тағ айындалды.

Ілияс Қ ожаның Моғ олстанғ а қ айтуын пайдаланғ ан Ә мір Темір Мә уереннахрдағ ы билікті ө з қ олына алу ү шін Ілияс Қ ожағ а қ арсы шығ ады. Алғ ашқ ы қ ақ тығ ыстарда моғ ол ханы жең іліске ұ шырайды. 1365 жылы 22 маусымда екі жақ тың арасында шешуші «Батпақ шайқ асы» болады. Кескілескен шайқ аста екі жақ тан 10 мың ғ а жуық адам қ ырылады. Бұ л шайқ аста Ілияс Қ ожа хан жең іске жетіп, Ә мір Темір қ ашып қ ұ тылады. Осы жең ісінен кейін Моғ ол ханы Самарқ анғ а қ арай аттанады. Самарқ ан халқ ы ерлікпен шайқ асады. Қ аланы алудың мү мкін еместігіне кө зі жеткен моғ ол ханы кейін қ айтуғ а мә жбү р болады.

XIV ғ асырдың аяғ ында Ә мір Темір Моғ олстанғ а бірнеше дү ркін жорық тар жасайды. Алғ ашқ ы жорығ ы 1371-1372 жылдары болады.

1428 жылы Уә йіс хан қ айтыс болды. Хандық билік ү шін талас оның балалары Жү ніс пен Есен Бұ ғ а арасында ө рбіді. 1433 жылы Есен Бұ ғ а дулат ә мірлерінің қ олдауымен хан тағ ына отырады. Ол 1462 жылғ а дейін билікте отырды. Моғ олстан хандығ ы Жү ніс ханның немересі Абд ар-Рашид ханның кезінде ыдырай бастады.

Моғ олстан мемлекетінің билеушілерін мынадай ретпен беруге болады: Тоғ ылық Темір – 1348-1362жж., Ілияс Қ ожа – 1363-1365жж., Ә мір Қ амар ад- дин – 1365-1389жж., Қ ызыр Қ ожа – 1389-1399жж., Шами Жахан – 1399-1408жж., Мұ хаммед – 1408-1416жж., Нақ ш Жахан – 1416-1418жж., Уә йіс хан – 1418-1433жж., Есен Бұ ғ а – 1433/34-1462жж., Дос Мұ хаммед 1462-1468/69жж., Жү ніс – 1469- 1487жж.. Жү ністен кейін Моғ олстан бірнеше иеліктерге бө лініп, оларды келесі сұ лтандар басқ арды: Ахмет сұ лтан, Махмұ д сұ лтан, Хадид сұ лтан, Мансұ р сұ лтан, Саид сұ лтан. Одан ә рі Моғ олстан біржола Қ азақ хандығ ының қ ұ рамына енді.

Егер қ азақ халқ ының қ алыптасуының аяқ талуы мен қ азақ хандығ ының қ ұ рылуына XIV-XV ғ асырларда ө мір сү рген этносаяси қ ауымдастық тардың тікелей қ атысы бар десек, мұ ның Моғ олстанғ а да байланысты болғ андығ ы. Біріншіден, Моғ олстан мемлекеті оң тү стік-шығ ыс Қ азақ стан аумағ ын қ амтыды, екіншіден, оның негізгі халқ ы қ азақ этносын қ ұ рағ ан басты тайпалар ү йсін, дулат, қ аң лы, албан, суан, жалайыр, т. б. болды жә не Қ азақ хандығ ы ретінде қ ұ рылғ ан қ азақ мемлекетінің шаң ырағ ы да осы жерде қ айта кө терілді.

⇐ Предыдущая 1 2 3 4 567 Следующая ⇒