Мазмұны

⇐ ПредыдущаяСтр 3 из 7Следующая ⇒

· 1Алтын Орда қ ұ рылуы

· 2Алтын Орда ө зін билеген хандары

· 3Ақ Орда

o 3. 1Ақ Орданың дербестікке ие болуы

o 3. 2Жер аумағ ы жә не этникалық қ ұ рамы

o 3. 3Ішкі жә не сыртқ ы саясаты. Шаруашылығ ы

· 4Моң ғ олстан мемлекеті

· 5Дереккө здер

Алтын Орда қ ұ рылуы[ө ң деу]

1227 жылы Шың ғ ысхан қ айтыс болды. Ол ө лгеннен кейін 1235 жылы Қ арақ орымда ө ткен монғ ол ақ сү йектерінің қ ұ рылтай жиналысы Шығ ыс Еуропағ а жаң а жорық жасауғ а шешім қ абылдады. Монғ ол ә скерлерін Шың ғ ысханның мұ рагер немересі, Жошының екінші ұ лы Бату басқ аратын болды. Бату ә скері 1236 жылы Камадағ ы бұ лғ арларды, мордваларды талқ андап, 1237 ж. орыс мекендеріне келіп шү йлікті. Рязань, Мә скеу, Владимир тү бінде монғ ол ә скерлерімен кескілескен ұ рыстар жү рді.

1239 жылдың басында монғ ол ә скерлері Еділ ө зенінің ту сыртынан орыс жеріне екінші жорық қ а аттанды. Қ ызу ұ рыстар жү ргізе отырып, монғ олдар Перяславль қ аласын, онан кейін Чернигов қ аласын алып, оны ө ртеп кү лге айналдырды. 1240 жылдың кү зінде Бату Киевті талқ андады, олар Польша, Венгрия, Чехияны жә не басқ а да елдерді басып алды.

Батудың екпінді жорығ ы барысында монғ олдар кен байтақ жерге ие болды. Оның шегі батыста - Днестрге, шығ ыста - Ертіске, Солтү стікте - Батыс Сібір ойпатына, Оң тү стікте - Солтү стік Кавказғ а дейін жетті. Бату иеліктерінің қ ұ рамына оң тү стік-шығ ыста Солтү стік Хорезм мен Сырдарияның тө менгі жағ ындағ ы жерлер енді. Оң тү стік орыс княздіктері де Батуғ а тә уелді болды. Осындай аса зор мемлекет шығ ыс деректемелерінде Кө к Орда, ал орыс жылнамаларында Алтын Орда деп аталды. (Карта қ ою керек) Астанасы алғ ашында Еділ бойындағ ы Сарай Батуда болса, Кейін Сарай Беркеге кө шірілді. Алғ ашында Алтын Орда деген ұ ғ ым болмағ ан. Бұ л атау орыс деректерінде тек XVI ғ асырдың аяғ ында пайда болғ ан. Ө теміс қ ажының «Шың ғ ыснама» шежіресінде бұ л туралы аң ыз бар. Алтын Орда халқ ы этникалық жағ ынан біркелкі болғ ан жоқ. Отырық шы аймақ тарда - Еділ бұ лғ арлары, қ ала қ ыпшақ тары, орыстар, армяндар, гректер, ежелгі хазарлар мен алан ұ рпақ тары, хорезмдіктер тұ рды. Далалық ө ң ірді негізінен мал шаруашылығ ымен айналысқ ан тү ркі тілдес қ ыпшақ, қ аң лы, найман, қ оң ырат, керей, т. б. тайпалар мекендеді. Дешті Қ ыпшақ тө ң ірегі мен Еділ бойына қ оныс аударғ ан монғ олдар аз болғ ан жоқ. Олар кейін жергілікті тү ркі тілдес халық тармен сің ісіп кетті.

Алтын Орда ө зінбилегенхандары[ө ң деу]

Бату -1243-1255 жж, Берке -1257-1266 жж., Мө ң ке-Темір -1266-1280 жж., Тө ле Мө ң ке- 1280-1287 жж., Тө ле-Бұ қ а -1287-1291 жж., Тоқ а-Темір -1291-1312 жж., Ө збек 1312-1342 жж., Жә нібек- 1342-1357 жж., тұ сында қ уатты кемеліне келіп, билігі мейлінше кү шейе тү сті. Егер Жошы мен Бату Монғ олиядағ ы ұ лы ханғ а белгілі бір дә режеде бағ ынышты болса, Беркеден бастап Алтын Орда хандары ө здерін тә уелсізбіз деп есептеді. Ол Батыс Еуропамен, Мысырмен, Кіші Азиямен, Ү ндістанмен, Қ ытаймен сауда-саттық жү ргізді, ә р тү рлі кә сіпшілікпен айналысып, қ олө нерді дамытты. Беркенің кезінде Алтын Орда мен Египет сұ лтаны Бейбарыс арасында байланыс кү шейе тү сті. 1262 жылы Бейбарыс Алтын Орда ханы Беркемен ө зара достық қ арым қ атынас орнату ү шін ө з елшісін жіберді. Мұ нан кейін екі ел арасында ә скери, сауда, діни, мә дени байланыстар орнады.

Берке хан тұ сында Алтын Ордағ а ене бастағ ан ислам діні кейін Ө збек хан тұ сында ү стем дінге айналды. 1312ж. Ө збек хан исламды Алтын Орданың мемлекеттік діні деп жариялады. Алтын Орданың гү лденген мезгілі осы Ө збек хан (1312-1342жж. ) мен оның баласы Жә нібек ханның (1342-1357жж. ) билік еткен тұ стары болды. Ө збек хан қ алаларда медресе салдырып, мұ сылмен дінінің таралуына септігін тигізді.

Саяси ө мірдің ерекше маң ызды кезең дерінде билеуші Шың ғ ысхан ә улетінің ө кілдері бастағ ан феодалдық алпауыт бектердің қ ұ рылтайы шақ ырылып тұ рды. Мемлекет қ ұ рылысы ә скери негізде болды. Қ арулы кү штер оң қ ол, сол қ олғ а бө лініп, оларды ханзада-ұ ғ ландар, тү менбасы, мың басы, жү збасы, онбасы басқ арды. Аса маң ызды ә леуметтік қ ызметтерге билеуші топтың ө з адамдары – ұ ғ ландар, ә мірлер, даруғ абектер қ ойылды. Мемлекеттік мекемелердің басында атақ ты билер мен олардың кө мекшілері – бақ ауыл, тұ тқ ауыл, жасауыл, қ ази, муфти, диуан игітіршілері, тамғ ашы, тартынақ шылар отырды. Қ алалар мен бағ ынышты аймақ тарды басқ ару ү шін даруғ ашылар (даруғ абектер), басқ ақ тар тағ айындалды. Олардың негізгі міндеті жергілікті халық ты бұ ғ ауда ұ стау, ә скердің кү шімен алым-салық жинау еді. Алтын-Орда халқ ының қ оғ амдық жә не мә дени даму дә режесі ә ркелкі болды. Монғ олдар жаулап алғ ан елдерін арнайы тағ айындалғ ан ә кімдер-даруғ ашылар мен тамғ ашылар арқ ылы басқ арды. Басқ а елдердегі сияқ ты, монғ олдар бұ л жерлерде де басқ арудың бұ рынғ ы жү йесін ө згерткен жоқ. Жергілікті басқ ару қ ызмет орындарының кө пшілігінде бұ рынғ ыша жергілікті феодалдар болды, бірақ оларды монғ ол шенеуніктері қ адағ алап отырды.

Қ азақ стан жеріне монғ олдар Шың ғ ысханның қ ұ қ ық нормаларын «Ясыларын» енгізді, онда феодал шонжарлардың артық шылық тары белгіленді. Ол бойынша жергілікті халық соғ ыс жорық тарына қ атысу ү шін ә рбір он ү йден (тү тіннен) бір жауынгер беруге міндеттелді. Бү кіл халық тан хан ә улетіне сыбағ а тиіс деп есептелді жә не оларғ а ауыр алымдар мен міндеттемелер тү сіп отырды. Кө шпелі мал ө сірушілер копчур деп аталатын салық тө леуге тиісті болды, оның мө лшері жү з бас малдан бір бас мал беру. Егіншілерден де астық тай салық алынды-ә рбір он тугар егістен қ азына пайдасына бір тугардың ө німі, кейбір жерлерде харадж(жер салығ ы) алынды. Зерттеушілер жер-жерден жаппай алынғ ан, монғ олдар белгілеген салық тың кемінде 20 тү рін атап кө рсетеді.

Алтын Орда хандығ ы берік мемлекеттік бірлестік бола алғ ан жоқ, оның ә леуметтік жә не мә дени даму дә режесі ә ртү рлі, экономикалық негізі тө мен болды. Феодалдық қ атынастар дамығ ан сайын ішкі-сыртқ ы байланыстар шиеленісе тү сті. 1342-1357 жылдары Алтын Орданы билеген Жә нібек хан ө лгеннен кейін, Шың ғ ыс тұ қ ымынан тарағ ан билеуші топтар арасындағ ы хан тағ ына таласқ ан феодалдық қ ырқ ыс ө ріс алды. Бір кезде кү шейіп дә уірлеген Алтын Орда мемлекетін іштегі алауыздық жегідей жеді. Тек 1357 -1380 жылдар арасында Алтын Орда тағ ында 25 хан ауысты. Оғ ан қ оса Алтын Орда қ арауындағ ы езілген бұ қ ара халық тың азаттық кү ресі ө рістеді. ХIV ғ асырдың аяқ кезінде Мә уереннахр билеушісі Ә мір Темірдің кү шті шабуылдары да Алтын Орданы ә лсіретпей қ оймады. 1380 жылы Куликово даласында Мамай хан бастағ ан монғ ол ә скерлерін талқ андағ ан орыс княздары Алтын Ордадан тә уелсіздік алды. Алтын Орда тарихында «дү рбелең кезең » басталды. Осындай қ ат-қ абат қ айшылық тар мен тартыстар нә тижесінде ә лсіреген Алтын Орда ХV ғ асырдың ортасында ыдырап, бірнеше дербес мемлекеттерге бө лініп кетті. Алтын Орда Ақ Орда, Ноғ ай Ордасы, Сібір, Қ азан, Қ ырым, Астрахань хандық тары болып бө лініп кетеді. Хорезм Ақ сақ Темір мемлекетінің қ ұ рамына кірді. Сө йтіп экзогенді (ішкі) жә не эндогенді (сыртқ ы) факторлар нә тижесінде Алтын Орда мемлекеті кү йреді.

Монғ ол шапқ ыншылығ ы жергілікті халық тар мен елдердің ә леуметтік-экономикалық жә не мә дени дамуына орасан зор шығ ын ә келді. Елдің саяси жә не мә дени байланыстарын ү зіп, шаруашылығ ын кү йретті. Қ азақ станның оң тү стік жә не оң тү стік-шығ ыстағ ы отырық шы, қ ала мә дениеті мен егіншілігі гү лденген аудандары тапталды. Қ алалар мен елді мекендер Отырар, Сауран, Сығ анақ, Жент сияқ ты ірі орталық тар қ иратылып, Жетісу бойындағ ы қ алалар қ ұ рып кетті.

Зерттеушілір монғ ол шапқ ыншылығ ы қ азақ халқ ының қ алыптасуының аяқ талуын екі жү з жылғ а кешеуілдетті деп есептейді. Ә рине, кез-келген сырттан таң ылғ ан ә скери іс-қ имыл басқ ыншылық (агрессивті) соғ ыс болып саналады. Оны еш сылтаумен ақ тауғ а болмайды. Шың ғ ысханның батысқ а жорық тары да ғ ылымда ө зінің тиісті бағ асын алғ ан. Солай бола тұ ра, тарихтан белгілі мына бір жағ дайларды да естен шығ армағ анымыз жө н. Империялар тарихына шолу мынаны дә лелдеп отыр. Қ арудың кү шімен қ ұ рылғ ан мемлекет жергілікті халық тың топтасуын жеделдетіп, оның ө з тә уелсіздігі ү шін толассыз кү рес жү ргізіп, міндетті тү рде, ерте ме, кеш пе ө з мемлекетін қ ұ руына алып келеді. Империя саясаты осығ ан итермелейді. Шың ғ ыс хан негізін қ алап, ұ рпақ тары жү зеге асырғ ан Монғ ол империясының (Алтын Орда) тағ дыры да осылай аяқ талды. Соның бір кө рінісі Қ азақ стан аумағ ындағ ы XІΥ -XΥ ғ ғ. қ ұ рылғ ан феодалдық мемлекеттер (Шың ғ ысхан ұ рпақ тарының қ ұ рғ ан мемлекеттері), Қ азақ этносының қ алыптасуының аяқ талуы мен Қ азақ хандығ ының (қ азақ хандары Шың ғ ыс-Жошы-Орда Ежен ұ рпақ тары) қ ұ рылуы болды.

Ақ Орда[ө ң деу]

Ақ Орданың дербестікке ие болуы [ө ң деу]

Алтын Орданың кү йреуімен монғ олдардың қ ол астында болып келген кө птеген ұ лыстар мен елдер дербес тә уелсіз мемлекеттер қ атарына шық ты. Осындай тә уелсіздікке ие болып Қ азақ стан жерінде жергілікті этникалық негізде пайда болғ ан ірі мемлекет - Ақ Орда хандығ ы. 1227 жылы Жошы ханның қ айтыс болуымен билік оның екінші ұ лы Батудың қ олына ө тті. Бұ л туралы Ә білғ азының «Тү рік шежіресінде» мынадай дерек кездеседі: «Жошы ханның ө лімін естіген Шың ғ ыс хан қ айғ ы жамылып, аза тұ ту жариялады. Ол Отчигинге Дешті Қ ыпшақ қ а аттанып, Жошы ханның орнына Сайын хан деген лақ ап атпен белгілі, оның екінші ұ лы Батыны сайлап, оның бұ л дә режесін ағ алары мен бү кіл ә мірлеріне мойындатуды бұ йырды... Бә рі бірауыздан оның билігін мойындады». Мұ рагерлік мә селесіне қ атысты бұ л шешім жө нінде Рашид ад-дин «Орда інісі Батының хан тағ ына отыруын қ олдап, ә кесінің тағ ына оны ө з қ олымен отырғ ызды», - деп жазды. Бату Шығ ыс Еуропағ а жасағ ан жорығ ынан оралғ ан соң ө з ұ лысын ә ке ордасынан бө ліп алды. Ө з ордасының батыс шекарасын Жайық пен шектеп, одан шығ ысқ а қ арайғ ы жерлер ағ асы Орда Ежен билігіне ө тті. Ақ Орданың негізін қ алағ ан да осы Орда Ежен. Рашид ад-дин: «кімде-кім Орда ұ рпағ ынан келіп, Баты ұ рпақ тарының орнына хан болып отырмайтын, ө йткені олар бір- бірінен алыста болды жә не ә рқ айсысы ө з ұ лысының жеке билеушілері саналды», - деп кө рсетеді. Ақ Орда алғ аш қ ұ рылғ ан кезде Алтын Ордағ а формальды тү рде тә уелді иелік болып есептелді, ал іс жү зінде ө з алдына тә уелсіз саясат жү ргізіп отырды.

Жер аумағ ы жә не этникалық қ ұ рамы [ө ң деу]

Ақ Орданың шекарасы батыста Жайық ө зенінен шығ ыста Ертіске, солтү стікте Батыс-Сібір ойпатынан Сырдың орта шеніне дейін созылып жатты. Ақ Орданың негізгі халқ ы ерте заманнан осында мекендеген тү ркі қ ыпшақ тайпалары, сондай-ақ Алтайдан қ оныс аударғ ан наймандар, қ оң ыраттар, керейттер, ү йсіндер, қ арлұ қ тар болды.

Ақ Орданы билеген Орда Еженнің ордасы алғ ашында Ертіс алқ абында Алакө л маң ында, яғ ни ә кесі Жошы ханның алғ ашқ ы қ оныстарында болды. Ақ Орда хандарының кестесіне сү йенсек онда он бір хан билік қ ұ рғ ан. Оларды билеген уақ ытына қ арай мынадай ретпен тізеді:

· Орда Ежен,

· Кү нқ ыран,

· Қ оныш,

· Баян,

· Сасы-Бұ қ а,

· Ерзен,

· Мү барак,

· Шымтай,

· Ұ рысхан,

· Қ ойыршақ,

· Барақ.

Ішкі жә не сыртқ ы саясаты. Шаруашылығ ы [ө ң деу]

Ақ Орданың ә скери-саяси кү шінің шырқ ау шегіне жетіп кү шейген мезгілі Шымтайдың мұ рагері Ұ рыс ханның тұ сы. Осы кезде Алтын Орда тағ ы ү шін болып жатқ ан билікке таластан Ақ Орда билеушілері де шет қ алмады. Ерзен мен Мү барак хандар тұ сында Ақ Орда Алтын Ордадан оқ шаулана бастады. Мү барак хан 1327-1328 жылдары ө з атынан Сығ анақ қ аласында тең ге соқ тырғ ан. 1361 жылы Ақ Орданың билеушісі болғ ан Ұ рыс хан ө з жағ дайын біраз кү шейтіп, енді Алтын Орда тағ ына отыруғ а кү ш салды. 1368-1369 жылдары ө з атынан Сығ анақ қ аласында тең ге соқ тырады. Сө йтіп, 1374-1375 жылдары Еділ бойымен жорық қ а шық қ ан ол Сарайды ө зіне қ аратып, Хажы-Тарханды (Астраханды) қ оршауғ а алды. Кама бұ лғ аларының жерін бағ ындырды. Бірақ Ұ рыс ханның ү стемдігі ұ зақ қ а созылмай, 1376 жылы ол Еділ бойынан кетіп, Алтын Ордадағ ы билікті Мамайғ а беруге мә жбү р болды. 1377 жылы Ұ рыс хан қ айтыс болып, Ақ Орда иелігі оның баласы Темір Мә лікке кө шкенді. Бірақ осы кезде Маң ғ ыстау Ү стіртінің билеушісі - Жошы ә улеті Тү й Хожаның баласы Тоқ тамыс Орта Азия ә міршісі Ақ сақ Темірге сү йеніп, Темір Мә ліктің ә скерін талқ андайды, сө йтіп 1379 жылы ө зін Ақ Орданың ханы деп жариялады. Ақ Орданың кө птеген ә мірлерінің қ олдауына ие болғ ан ол 1380 жылы Сарайды, Хажы-Тарханды, Қ ырымды жә не Мамай ордасын басып алды. Тоқ тамыстың бұ л табысы орыс жеріне басып кірген Алтын Орда ханы Мамайдың 1380 жылы Куликово даласында орыс ә скерлерінен жең ілуі нә тижесінде мү мкін болды. Тоқ тамыс мұ нымен тоқ тағ ан жоқ, осыдан кейін ол Ә мір Темірдің қ амқ орлығ ынан босануғ а тырысады. Бірақ 1388, 1391 жә не 1395 жж. Ақ сақ Темірдің Тоқ тамысқ а қ арсы жасағ ан аса ү лкен ү ш жорығ ынан кейін Алтын Орда қ ұ лдырады. Темірден жең ілген Тоқ тамыс Сібірге қ ашып кетті. Оны 1406 жылы Сібір ханы Шә дібек ө лтірді.

Темірдің басқ ыншылық соғ ыстарының нә тижесінде жә не ішкі талас-тартыстан Х1Vғ. соң ы –ХV ғ. бас кезінде Ақ Орда да ә лсіреді. Барақ хан ішкі талас-тартыстар мен сыртқ ы шабуылдарды тоқ тата алмады. 1428 жылы Барақ тың ө лімінен кейін маң ғ ыттық Едіге ұ рпақ тары Шығ ыс Дешті Қ ыпшақ тың біраз бө лігіне ө з билігін таратса, солтү стікте шайбаниліктер бас кө тере бастады. Шайбанилік Ә білқ айыр хан XΥ ғ. ортасында Ақ Орданың біраз жерлерін басып алды. Биліктен айырылғ ан Орыс хан ұ рпақ тары оң тү стікке, Сыр бойына қ арай ығ ысты. 1446 жылы Ә білқ айыр Ақ Орданың астанасы болғ ан Сығ анақ ты басып алды.

Моң ғ олстанмемлекеті[ө ң деу]

XIV ғ асырдың ортасында Шағ атай ә улеті мемлекетінің ыдырауымен, оның шығ ыс бө лігінде Моғ олстан мемлекеті қ ұ рылды. Бұ л мемлекеттің негізін қ алағ ан Шағ атай ұ рпағ ы Дува ханның немересі Тоғ ылық -Темір хан (1348-1362 жж. ) еді. Моғ олстан тарихы бойынша қ ұ нды дерек кө зі «Тарих и- Рашидиде» бұ л туралы мынадай мә лімет бар: «Моғ ол тілінде (шежіреде) ханды ә мір Поладшы он алты жасында ә келді деп айтылады. Он сегіз жасында (Тоғ ылық Темір) хан болды, 24 жасында мұ сылман болды, ал 34 жасында ө лді». Дегенмен деректер негізгі саяси билік дулат тайпасының ө кілі ә мір Поладшының қ олында болды деп кө рсетеді.

Моғ олстан Шығ ыс Тү ркістаннан бастап Жетісу ө ң ірінен Оң тү стік Сібірге дейінгі кө лемі зор, таулы-тасты, ө зенді-кө лді, ашық далалы, орман-тоғ айлы жерлерді мекендеген тү ркі тектес тайпалардың басын қ осты. «Моғ олстан» тарихи термині «монғ ол» атауынан шық қ ан. «Монғ ол» есімі Орта Азия мен Қ азақ станда тү рік жә не парсы тілдеріндегі тарихи туындыларда «моғ ол» деп айтылып жазылатын болғ ан.

XIV-XV ғ асырларда Моғ олстан қ ұ рамына Тү ркістан, Оң тү стік-Шығ ыс Қ азақ стан жә не Орта Азияның кейбір аймақ тары кірді. Мұ хаммед Хайдар Дулатидың кө рсетуінше, Моғ олстан аумағ ы тө мендегідей болды: «Қ азіргі уақ ытта Моғ олстан деп аталатын аумақ тың ұ зындығ ы мен ені жеті сегіз айлық жол болады. Оның шығ ыс шекарасы қ алмақ тардың жері Барыскө л, Емел жә не Ертіске тіреледі. Солтү стігінде Кө кше тең із (Балқ аш), Бум Лиш жә не Қ араталмен, батыс шекарасы Тү ркістан мен Ташкент жә не оң тү стігінде Ферғ ана, Қ ашқ ар, Ақ су, Тұ рфанмен шектеседі. Осы тө рт шекаралас аймақ тың ішінен мен Моғ олстанның оң тү стік аймағ ын кө рдім. Ташкенттен Ә ндіжанғ а дейін он кү ндік жол. Ә ндіжаннан Қ ашқ арғ а дейін жиырма кү н, ол жерден Ақ суғ а шейін он бес кү ндік жол... Қ алғ ан ү ш жағ ын кө рген жоқ пын. Сол жақ қ а барып келіп жү ргендерден есіттім, олардың айтуынша ол шекаралар ұ зындығ ы жеті сегіз айлық жол... ». (Карта қ ою керек) Ол жергілікті тү рік жә не тү ріктенген монғ ол тайпаларының мемлекеттік-саяси бірлестігі еді. Оғ ан кіретін тайпалар: дулаттар, қ аң лылар (бекшіктер), керейттер (керейлер), арғ ындар (арғ инут), баириндер, арлаттар, барластар, булғ ашылар жә не басқ алары. Кейбір тайпалардың, мә селен, ү йсіндердің аты аталмағ анымен, олардың да осы бірлестікте болғ анына ешбір кү мә н жоқ.

Сонымен XV ғ асырдың орта шенінде Жетісу, Қ ырғ ыз жерлерін қ амтып жатқ ан Моғ олстан мемлекетінің қ ұ рылуы Дешті Қ ыпшақ ты біріктірген Ақ Орданың пайда болуымен қ атар жү зеге асқ ан Қ азақ стан тарихындағ ы маң ызды оқ иғ а болғ аны даусыз. Моғ олстан ордасының орталығ ы - Алмалық қ аласы болды. Тоғ ылық Темір мұ сылман дінін мемлекеттік дін ретінде қ абылдайды. Мырза Мұ хаммед Хайдар Дулатидің жазуынша бір кү нде 160 мың адам ислам дінін қ абылдағ ан. Ханның бұ йрығ ы бойынша исламды қ абылдамағ ан ә мірлер мен бектер ө лім жазасына кесілген. Бұ рынғ ы Шағ атай ұ лысының жерлеріне толық билік жү ргізуді кө ксеген Тоғ ылық -Темір Мә уереннахр ө лкесін Шың ғ ыс ә улеті Денішмендінің атынан билеп отырғ ан Қ азағ анның кө зін қ ұ ртуды, сол арқ ылы бұ л ө ң ірді Моғ олстанғ а қ осып алуды ойлады. Сө йтіп ол 1358 жылы астыртын кісі жіберіп Қ азағ ан ә мірді ө лтірді. Бір жыл ө ткеннен кейін ү лкен соғ ыстардың бірінде Қ азағ анның мұ рагері, оның ұ лы Абдолла да қ аза тапты. Осыдан кейін Мә уә реннахр бірнеше тә уелсіз облыстарғ а бө лініп кетті. Бұ л жағ дайды пайдаланып қ алуды кө здеген Тоғ ылық -Темір 1360 жылы оларды бағ ындыруғ а кірісті. Бұ л кезде Орта Азияның болашақ ә міршісі Ақ сақ Темір ө зінің шағ ын тобымен Кеш қ аласының ә міріне қ ызмет етіп жү рген болатын. Тоғ ылық Темір Кешті алып, оны басқ аруды Темірге тапсырды. 1361 жылы Мә уереннахрғ а екінші рет шабуылғ а аттанып, оны бағ ындырғ ан Тоғ ылық Темір оғ ан билеуші етіп баласы Ілияс-Қ ожаны қ алдырды. 1362 жылы Тоғ ылық -Темір қ аза тауып, Ілияс-Қ ожа Моғ олстанғ а оралды. Мә уереннахрғ а билеуші болып Қ азағ анның немересі Хұ сайын тағ айындалды. Ілияс Қ ожаның Моғ олстанғ а қ айтуын пайдаланғ ан Ә мір Темір Мә уереннахрдағ ы билікті ө з қ олына алу ү шін Ілияс Қ ожағ а қ арсы шығ ады. Алғ ашқ ы қ ақ тығ ыстарда моғ ол ханы жең іліске ұ шырайды. 1365 жылы 22 маусымда екі жақ тың арасында шешуші «Батпақ шайқ асы» болады. Кескілескен шайқ аста екі жақ тан 10 мың ғ а жуық адам қ ырылады. Бұ л шайқ аста Ілияс Қ ожа хан жең іске жетіп, Ә мір Темір қ ашып қ ұ тылады. Осы жең ісінен кейін Моғ ол ханы Самарқ анғ а қ арай аттанады. Самарқ ан халқ ы ерлікпен шайқ асады. Қ аланы алудың мү мкін еместігіне кө зі жеткен моғ ол ханы кейін қ айтуғ а мә жбү р болады.

XIV ғ асырдың аяғ ында Ә мір Темір Моғ олстанғ а бірнеше дү ркін жорық тар жасайды. Алғ ашқ ы жорығ ы 1371-1372 жылдары болады. 1428 жылы Уә йіс хан қ айтыс болды. Хандық билік ү шін талас оның балалары Жү ніс пен Есен Бұ ғ а арасында ө рбіді. 1433 жылы Есен Бұ ғ а дулат ә мірлерінің қ олдауымен хан тағ ына отырады. Ол 1462 жылғ а дейін билікте отырды. Моғ олстан хандығ ы Жү ніс ханның немересі Абд ар-Рашид ханның кезінде ыдырай бастады.

Моғ олстан мемлекетінің билеушілерін мынадай ретпен беруге болады: Тоғ ылық Темір – 1348-1362жж., Ілияс Қ ожа – 1363-1365жж., Ә мір Қ амар ад- дин – 1365-1389жж., Қ ызыр Қ ожа – 1389-1399жж., Шами Жахан – 1399-1408жж., Мұ хаммед – 1408-1416жж., Нақ ш Жахан – 1416-1418жж., Уә йіс хан – 1418-1433жж., Есен Бұ ғ а – 1433/34-1462жж., Дос Мұ хаммед 1462-1468/69жж., Жү ніс – 1469- 1487жж.. Жү ністен кейін Моғ олстан бірнеше иеліктерге бө лініп, оларды келесі сұ лтандар басқ арды: Ахмет сұ лтан, Махмұ д сұ лтан, Хадид сұ лтан, Мансұ р сұ лтан, Саид сұ лтан. Одан ә рі Моғ олстан біржола Қ азақ хандығ ының қ ұ рамына енді.

Егер қ азақ халқ ының қ алыптасуының аяқ талуы мен қ азақ хандығ ының қ ұ рылуына XIV-XV ғ асырларда ө мір сү рген этносаяси қ ауымдастық тардың тікелей қ атысы бар десек, мұ ның Моғ олстанғ а да байланысты болғ андығ ы. Біріншіден, Моғ олстан мемлекеті оң тү стік-шығ ыс Қ азақ стан аумағ ын қ амтыды, екіншіден, оның негізгі халқ ы қ азақ этносын қ ұ рағ ан басты тайпалар ү йсін, дулат, қ аң лы, албан, суан, жалайыр, т. б. болды жә не Қ азақ хандығ ы ретінде қ ұ рылғ ан қ азақ мемлекетінің шаң ырағ ы да осы жерде қ айта кө терілді.

1227 жылы Жошы ө лген соң оның орнына ұ лы Батый отырды. 1235 жылы Монғ ол империясының астанасы Қ арақ орымда болғ ан қ ұ рылтайда Батысқ а (Еуропағ а) шапқ ыншылық жорық жасау ұ йғ арылды. Бұ л жорық 1236 жылы басталады. Алтын Орданың астанасы Сарай-Бату, ал кейінірек Сарай-Берке қ аласы болды. Тү рік деректерінде Батый ханның ә скерлері қ ыпшақ тар деп аталды. Себебі, ұ лан-ғ айыр ө лкеде орналасқ ан мемлекет халқ ының басым бө лігі тү ркі тілдес қ ыпшақ тар болатын. Мемлекеттің басты саяси-мә дени тілі қ ыпшақ тілі болды. Алтын Орда ә скерлері оң қ ол, сол қ ол деп екі қ анатқ а бө лінді. Мемлекет басындағ ы нояндар мен бектердің, басқ ақ тар мен тамғ ашы- лардың қ олында билік кө п болды. Алтын Орда мемлекеті тарихи ә дебиетте “Қ ыпшақ ұ лысы” деп те аталды. Алтын Орда- да монғ олдар басым тайпа болғ ан жоқ. ХІV ғ асырда монғ олдар тү ркіленіп, Алтын Орданың халқ ы “татарлар” деп аталынғ ан. Сонымен қ атар Алтын Орда Берке ханның тұ сында біртұ тас монғ ол империясынан, бө лек тә уелсіз мемлекет болды. Кейін Алтын Ордада Мө ң ке хан ө з атынан тең ге шығ ара бастады. Алтын Орда ХІV ғ асырдың І жартысында, Ө збек пен Жә нібек хандар тұ сында едә уір кө терілді. Ө збек ханның тұ сында 1312 жылы мұ сылман діні мемлекеттік дін болып жарияланды. Алтын Орданың тә уелсіз иеліктерге бө лінген кезі ХІV ғ асырдың ІІ жартысы. 1359—1379 жылдар Алтын Орда тарихында “Ұ лы дү рбелең ” кезең і деп аталынды. Кейін Тоқ тамыс хан Алтын Ордадағ ы ө з билігін соғ ыстағ ы жең істермен бекіте тү спек болып 1382 жылы Мә скеуді ө ртеді. Солтү стік пен Батыста Ақ сақ Темірдің басқ ын- шылық жоспарларына Алтын Орда мемлекеті кедергі жасады. Ә мір Темір мен Тоқ тамыс хан арасындағ ы шешуші шайқ ас 1395 жылы болды. Тоқ тамыс пен Темір арасындағ ы кү рес-тартыс Сыпыра жыраудың жырларында бар. Алтын Ордада ә скер ісін жә не дипломатиялық қ атынастарды “беклербектер” басқ арды. Ал, “басқ ақ тар” алым-салық жинаумен айналысты. Алтын Ордағ а Темір мемлекетімен болғ ан соғ ыс ө те ауыр тиді. Алтын Орданың ыдырау себебі мыналар: - этникалық қ ұ рамы ә р тү рлі халық тар бір мемлекетте тұ ра алмады; - шаруашылығ ының ө ркендеуі нашар болды; - билік ү шін талас кү шейді; - езілген халық тың азаттық кү ресі кү шейді. Ә мір Темір ә скерлерінің 1389-1391 жә не 1395 жылдардағ ы жорық тары нә тижесінде Алтын Орда талқ андалды. Алтын Орда ХV ғ асырдың ортасына қ арай біржола қ ұ лады. Шаруашылығ ы жә не мә дениеті. Кө шпелі мал шаруашылы- ғ ы мен отырық шы егін шаруашылығ ы Алтын Орда халық тары- ның басты шаруашылығ ы осы екеуі. Алтын Орда халық тары, негізінен, мұ сылмандар болды. Алтын Орда мемлекетінде ал- ғ ашқ ыда кө не ұ йғ ыр жазуы негізгі жазу болып қ алыптасса, кей- іннен ислам діні ық палының кү шеюіне байланысты араб жазуы да қ атар қ олданылды.

⇐ Предыдущая 1 234 5 6 7 Следующая ⇒