10 сұрақ Вирустардың генетикалық аппараты.

Вирустың қ ү рамында тек бір нуклеин қ ышқ ылы ғ ана бар: РНҚ (рибонуклеин қ ышқ ылы) немесе ДНҚ (дезо-ксирибонуклеин қ ышқ ылы). Сондық тан да вирустар қ ұ рамында РНҚ -лы немесе ДНҚ -лы бар вирустар болып бө лінеді. Ең негізгісі РНҚ -лы бар вирустардың барлық генетикалық ақ параты осы РНҚ -да. Мұ ндай жағ дай биологияда тіпті де кездеспейді. Вирустар — генетикалық дең гейдегі арамтамақ тар. Вирустар жасанды орталарда (ЕПА, ЕПС) ө спейді. Себебі оларда ассимиляция, диссимиляция, тыныс алу деген жоқ, қ оректенбейді, ештең е бө лмейді. Вирустардың кө беюі ү шін тек қ ана тірі клетка керек, тек клетканың ішінде ғ ана, клетка материалдарын пайдаланып қ ана кө бейе алады. Вирустар ө зінің геномымен (РНҚ не ДНҚ ) клетка геномына ә сер етіп белгілі бір байланысқ а тү седі. Осылайша клетка бірге жұ мыс істейтін кү йге тү седі, мысалы, рак ауруының вирустары. Осының салдарынан торшаның ө луі де мү мкін, себебі торша геномы зақ ымдалады, сондық тан торшалық РНҚ -лы қ ұ ралмай, вирус геномы рибосомғ а еніп, оны жең іп шығ уы мү мкін.

Осындай зақ ымғ а ұ шырағ ан клеткаларда вирустар кө бейе бастайды. Демек вирустар клетканың генетикалық аппаратына " ө з дегенін" істетіп кө ндіреді.

ДНҚ жә не РНҚ вирустар

Вирустар – клеткасыз организмдер. Олар негiзiн қ ұ райтын ДНҚ немесе РНҚ жә не оны қ оршап тұ рғ ан белокты капсидтен тұ рады. Вирустар бактериялардан миллион есе кiшi жә не оны 40000 есе ү лкейтетiн электрондық микроскоп арқ ылы кө руге болады. Вирусты сыртынан нә руыз қ абаты қ аптайды, ішінде ДНҚ немесе РНҚ болады. Басының мө лшері 40 нм, ал «қ ұ йрығ ының » ұ зындығ ы 20-22 нм-ге тең. «Қ ұ йрығ ының » ұ шы – нә руыз молекуласынан тұ ратын қ уыс тү тік. Топтары: I: dsDNA вирустары, II: ssDNA вирустары, III: dsRNA вирустары, IV: (+)ssRNA вирустары, V: (− )ssRNA вирустары, VI: ssRNA-RT вирустары, VII: dsDNA-RT вирустары, Ротавирус кездеседі. Иесінің жасушамен вирус арасындағ ы ө зара ә рекеттесу - ө те кү рделі процесс. Вирустардың репродукциялану (лат. reproduce - ө зіне ұ қ састы ө ндіру ) циклы келесі сатыдан тұ рады: жасушағ а жабысу жасушағ а ену шешіну вирустық ДНҚ немесе РНҚ -ның репликациялануы вирустық геномның транскрипциялануы вирустық ақ параттың РНҚ -ның транслокациялануы вирустық бө лшектердің (вириондардың )бастырылуы вирустың жасушадан шығ уы Адсорбция (жасушағ а жабысу) - ол жасушаның вирионмен инфицирленуінің бірінші сатысы, вирион жасушалық беткейлерге жабысады, ә рбір вирус жасушаларының бә ріне ие, кейбіреулеріне ғ ана адсорбциялану қ абілеттілігі болатыны белгілі. Ол кейбір вирустардың ақ уызында " вирустық рецепторлар" деп аталатын тиісті аминқ ышқ ылдық реттіліктердің болуымен байланысты. Вирустық рецепторлар " тіркеуші " деп аталатын ақ уыздардың қ ұ рамында болады, жасушалық рецепторларды танып алу жә не олармен ө зара ә рекеттесу қ ызметін атқ арады, капсидтік беткейлік ақ уыздарының қ атысуымен орындалады. Вирустар майдаланатын жасушалық рецепторлар Вирус жасуша рецепторлары Эпштейн-Барр вирусы -В- лимфоциттер бетіндегі R2(комплимент жү йесінің рецепторлары), 2, 3, 12 типті аденовирус -жасушалық беткейлік интегриндер, аденовирустың 37- типі Гликопротеиндердің сиал қ ышқ ылы; МНЖ І Адам иммундытапшылық вирусы – АИВ (ВИЧ) Т- жасушалардың СD4 рецепторы; CCR6\CXCR4 хемокиндік рецепторлар Қ арапайым ұ шық жасушасы TNF рецептор; комплименттің С3в компоненті Цитомегаловирус Эпидермалық ө су факторының рецепторы; Қ ызылша вирусы СD46 комплимент жү йесінің рецепторлары; Грипп вирусы Гликопротеитердің сиал қ ышқ ылы; Қ ызамық вирусы Ацетилхолин рецепторы; С гепатит вирусы Дендритті жасушалардың спецификалық адгезия рецепторлары; Қ ұ тыру вирусы Эпидермалық ө су факторының рецепторларымен байланысады. Вирустың жасушағ а енуі вирус жабысуынан кейін келесі жағ дайлардың нә тижесінде бірден басталады: ЦПМ арқ ылы вирустың жасуша ішіне қ арай ығ ысуы, вирустық бө лшектің эндоцитозы, нә тижесінде олар цитоплазмалық вакуольдерде жинақ талады, цитоплазмалық мембрананың вирус қ абық шасымен бірігуі. Қ осылып - бірігу процесіне қ атысатын гликопротеиндердің бә ріне ортақ қ асиеттері бар: Олар вирион беткейінде шамамен 100-150 нм кө терің кі орналасады; Олигомерлер тү зеді жә не олардың пайда болуы вириондардың жасуша ішінде тасымалдануына елеулі ә сер етеді; Қ ұ рылымында біріктіруші пептид болады; Қ абық шалы вирустардың шешінуі екі кезең мен жү реді- жасушалық мембранамен қ осылғ ан беткейлік ақ уыздардың жойылуы жә не мембраналық ақ уыздармен байланысқ ан ДНҚ немесе РНҚ -ның босансып шығ уы. Қ абық шасыз вирустардың шешінуі бірнеше кезең дерден тұ рады. Бұ л процестердің механизмі толық зерттелмеген. Вирустық нуклеин қ ышқ ылдарының репликациялануы. Жаң а жасушалық бө лшектер - ол жұ қ тырылатын жасушада болмайтын вирустық нуклеин қ ышқ ылдарының жә не вирустық ақ уыздардың барлық молекулалардың жиынтығ ы. ДНҚ -лы вирустар генетикалық ақ паратты жасушалық геном тә різдес іске асырылады: вирустың геномдық ДНҚ -лы > аРНҚ транскрипциялануы > вирус ақ уызының трансляциялануы. Оң жіпшелі РНҚ -лы вирустарда (пикорнавирус, флавивирус, тогавирустар) РНҚ -ның қ ызметін атқ аратын геномдары болады. Ол рибосомалармен танылып, трансляцияланады. Теріс біржіпшелі жә не екіжіпшелі РНҚ -лы вирустардың геномы (ортомиксовирустарда, парамиксовирустарда, рабдовирустарда) екіжіпшелі (реовирустарда) вирустың нуклеин қ ышқ ылымен байланысқ ан РНҚ -полимеразаның қ атысуымен аРНҚ транскибирленетін матрица қ ызметін атқ арады. Ретровирустардың геномы бірдей екі РНҚ молекулаларынан тұ рады. Вирустық геномдардың репликациясы бір -бірімен ерекшеленетін қ ұ рамдардан тұ рады: 1. екіжіпшелі ДНҚ

2. біржіпшелі ДНҚ

3. оң -біржіпшелі РНҚ

4. теріс- біржіпшелі РНҚ

5. екіжіпшелі РНҚ ұ қ сас оң -жіпшелі РНҚ

6. Екіжіпшелі ДНҚ -вирустардың репликациясы ә деттегідей жартылай концервативті механизммен жү реді: ДНҚ -ның жіптері сө гілгеннен кейін оларғ а комплиментарлы жолмен жаң а жіпшелер қ осылады. Бір аналық пен бір жаң адан тү зілген жіпшеден тұ рады. Біржіпшелі ДНҚ - вирустарының жалғ ыз ө кілі - парвовирустар болып табылады. ДНҚ -полимеразаларды репликациялық тү рі деп аталатын екіжіпшелі вирустық геномның қ ұ рылуына пайдаланады. РНҚ -да болатын вирустардың геномикалық репликация ә дістері Оң -біржіпшелі РНҚ -вирустарғ а - пикорнавирус, флавивирус, тогавирустар жатады, геномдық оң жіпшелі РНҚ -лы аРНҚ -ның қ ызметін атқ арады. Теріс- біржіпшелі РНҚ -вирустарының қ ұ рамында (ортомиксовирустарда, парамиксовирустарда, рабдовирустарда) РНҚ -тә уелді РНҚ -полимераза болады. Екіжіпшелі РНҚ -вирусы (ротавирус, реовирус) репликациялану механизміне терң с болады, жасуша цитоплазмасында жү реді. Ретровирустар (ұ қ сас оң -жіпшелі РНҚ ) терісжіпшелі ДНҚ синтездейді. Содан соң қ осарланғ ан ДНҚ жіпшелі жасуша хромосомасымен интеграцияланып, провирус қ ұ райды. Вирустардың қ алыптасуы вириондар ө здігінен жиналу жолымен қ алыптасады: вириондардың қ ұ рам бө ліктері вирусты жинақ тайтын жасуша цитоплазмасына немесе ядро саласының орнына тасымалданады. вирион компоненттерініің қ осылуы гидрофобтық, иондық, сутектік, стерикалық сә йкестігі бар қ осындылардың болуына негізделген. Вирустардың жасушадан шығ уы - вирустардың толық репликациясының айналымы 5-6 сағ аттан (тұ мау вирусы) жә не бірнеше тә уліктен соң (гепатовирустар, қ ызылша вирусы ) аяқ талады. Жарылу жолы: жойылушы жасушадан бір уақ ытта кө п мө лшерде вириондардың шығ уы, жасушадан жарылу жолымен липопротеинді қ абық шасы жоқ , жай қ ұ растырылғ ан вирустар шығ ады. Кө птеген зерттеушiлер, вирустарды тiрi организмдер емес, олар тек кү рделi қ ұ рылысты химиялық заттар деп есептейдi. Бiрақ вирустың ДНҚ молекулалары ө зiн-ө зi ө ндiре алады, бұ л қ асиет ДНҚ тә н, сондық тан вирустық РНҚ генетикалық информацияның кө зi жә не РНҚ ө зi бола алады. Зақ ымданғ ан клеткада вирустың нуклеин қ ышқ ылдарының бағ дарламасы бойынша, иесiнiң рибосомаларында спецификалық вирусты ақ уыздар синтезделедi жә не нуклеин қ ышқ ылдарынан жаң а вирустың бө лiмдерi тү зiледi. Осы топтың барлық тү рi сияқ ты қ ызылша вирусы ө зiн-ө зi ө мiрлiк қ ажеттiлiкпен қ амтамасыз ете алмайды. Ол тiрi организмнiң клеткаларын бағ ындырып, кө птеген вирусты бө лiмдерiн тудырады. Бiрнеше уақ ыт ө ткеннен кейiн вирустық клетка ө ледi де, вирустар басқ а жаң а клеткаларды зақ ымдайды.

Тұ мау вирусының кө птеген тү рлерi бар. Вирустар бiрте-бiрте ө згерiп жаң а қ асиеттерге ие болады, сондық тан ғ алымдар вирустың жаң а тү рлерiн анық тауда. Микроскоптың кө мегiмен тұ мау вирустарын зерттеп, ғ алымдар адамдарды аурудан сақ тайтын арнайы препараттарды шығ аруда. Бұ л препараттар вакцина деп аталады. Адам организмiнде мұ рны мен тамағ ының сiлекейлi қ абық шасын зақ ымдайтын суық тигiзетiн вирустар бар. Ең қ ауiптi вирус, бұ л қ анның ақ тү йiршiктерiн Т-лимфоциттердi зақ ымдайтын СПИД немесе ВИЧ вирусы. Организм антидене тү зу жә не ауруларғ а қ арсы тұ ру қ абiлетiнен айырылады. Қ азiргi уақ ытта СПИД вирусы адамзатқ а ү лкен қ ауiп туғ ызады, себебi осы вирусты тасымалдаушылардың саны кү ннен – кү нге ө суде. Суретте ү лкейтiлген Т лимфоцитi кө рсетiлген, қ ызыл тү спен ВИЧ вирусы боялғ ан. Вирустар – бұ л кө лемi шамамен 20 нм – ден 300 нм – ге дейiн болатын ө те ұ сақ тiрi организмдер; орташалап алғ анда олар бактериялардан 50 есе кiшi. Жоғ арыда айтылғ андай вирустарды жарық тық микроскоптың кө мегiмен кө ру мү мiн емес (себебi олардың кө лемi жарық толқ ынының жартылайұ зындығ ынан кiшi) жә не олар бактерия клеткаларын ұ стап қ алатын сү згiштен ө тiп кетедi.

⇐ Предыдущая 1 2 3 4 567 8 9 10 Следующая ⇒