ҚОРЫТЫНДЫ

Ә рбір популяцияғ а биотикалық потенциал тә н, яғ ни, белгілі бір уақ ыт аралығ ылда популяциядағ ы даралардың сандық мө лшерінің кө беюіне қ абілеттілігі. Ә ртү рлі ағ заларда биотикалық потенциал ә рқ алай. Кө беюдің жоғ ары потенциалы бар ағ заларғ а, мысалы, кейбір бактерияларды жатқ ызуғ а болады. Ә рбір 20 минут сайын жай бө ліну арқ ылы кө бейетін Bacillus coli бактериялары қ олайлы жағ дайларда бү кіл жер шарын 36 сағ атта игеретін еді. Ал 7, 5 млрд-қ а дейін спора тү зетін жауын саң ырауқ ұ лағ ы екінші ұ рпағ ында бү кіл Жер бетін басып қ алатьн еді.

Биотикалық потенциалдың мө лшері ә р тү рлі тү рлерде ә рқ алай. Мысалы, еліктің аналығ ы бү кіл ө мірінде 10-15 лақ ты дү ниеге алып келеді, нематод трихина (Trichinella spiralis) - 1. 8 мың жұ мыртқ а салса, бал арасыньщ аналығ ы - 50 мың жұ мыртқ а, ал ай-балық (Mola mola) 3 млрд. уылдырық шашады. Бұ л тү рлердің биоткалық потенциалы мұ нан да жоғ ары, ө йткені дамып келе жатқ ан жұ мыртқ алар мен ұ рық тардың кө пшілігі туылмай жатып ө ліп кетеді [11].

График бойынша популяцияның осылай ө суін кө рсететін қ исық сызық ты экспоненциалды деп атайды. Сонымен, қ олайлы жағ дайларда ә рбір тү рдің сандық мө лшері экспоненциалды (логарифмдік) қ исық бойынша ө суге қ абілетті. Сандық мө лшердің геометриялық ө су қ арқ ынын экспоненциалды ө су деп атайды.

Сонымен популяция санының ө суі, азаюы немесе бір қ алыпты болуы биотикалық потенциал мен орта салмағ ының ара салмағ ына байланысты. Тү р популяциясы санының ө згеруі - оның биотикалық потенциалы мен қ оршағ ан орта жағ дайлары арасындағ ы тепе-тең діктің бғ зылуының нә тижесі.

Реттеуші факторлар ә серін ағ залардың тү раралық жә не тү ріші қ арым-қ атынастары дең гейінде қ арастыруғ а болады. Гомеостаздың тұ раралық механизміне жыртқ ыш-жемтік, иесі - паразит, бә секелестік қ арым-қ атынастары жатады. Бә секелестік популяция іші гомеостазының негізінде жатыр. Ол қ атты жә не жұ мсақ формада болуы мү мкін. Қ атты формасы особьтардың ө ліміне алып келеді. Мысалы, орман қ ауымдастық тарында ө скін кезінде 1 га жерде ағ ашты ө сімдіктердің бірнеше жү з мың особы кездеседі. Қ ылқ ан жапырақ ты ағ апггардың саны 100-120 жылдан кеиің, жапырақ ты ағ аштар саны 50-70 жылдан соң 1 га жерде ә детте 1000 особьтан, кө біне бірнеше жү зден аспайды. Кө пшілігі бә секелестік ә серінен ө леді.

Жануарлар ә лемінде тірішілік кү ресі каннибализм (ө зі сияқ тыларды жеу) арқ ылы кө рініс береді. Мысалы, каннибализм қ ұ былысы кейбір кемірушілерге, жә ндіктер личинкаларына, алабұ ғ а, шортан балық тарына тә н.

Тығ ыз популяцияларда сандық мө лшердің реттелуінің басты механизмі стресс-реакция болып табылады. Егер популяция ғ а кү шті тітіргендіргіш ә сер етсе, популяция оғ ан стресс-реакциямен жауап береді. Табиғ атта стресстіц кө птеген тү рлері бар: антропикалық, жү йкелік-психологиялық, шуыл ә сері жә не т. б. [12].

Қ ОЛДАНЫЛҒ АН Ә ДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Жатқ анбаев Ж. Ж. Экология негіздері. А., 2003

2. Бейсенова Ә. С., Шілдебаев Ж. Б., Сауытбаев Г. З. Экология., А., 2001.

3. Ақ басова А. Ж., Саинова Г. Ә. Экология А., 2003.

4. Оспанова Г. С., Бозшатаева Г. Т. Экология., А., 2002.

5. Бродский А. К. Жалпы экологияның қ ысқ ашы курсы А, 2010

6. «Қ азақ стан»: Ұ лттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қ азақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, X том;

7. Кречвалуш В. В., Комендар В. И. Биологическая экология редких видов. -Львов: СВИТ, 1990.

8. Одум Ю. Экология в 2-х томах. М., Мир, 1986.

9. Редкевич В. А. Экология. Минск, ВШ, 1997.

10. Бигон М. И. и др. Экология особи, популяции и сообщества. М., 1989.

11. Бродский А. к. Краткий курс общей экологии. С-Пб., 1992.

12. Бейсенова А. С., Шилдебаев Ж. Б., Саутбаева Г. З. Экология. Алматы: Гылым, 2001.

13. Тарасов А. О. Экология и охрана природы. Москва, 1990.

14. Фурсов В. И. Экологические проблемы окружающей среды. Алма-Ата, «Ана тілі», 1991.

15. Акимова Т. А., Хаскин В. В. Экология. М.: Издательство ЮНИТИ, 1998.

16. Горелов А. А. Экология. Курс лекций. Москва, «Центр», 1997.

17. Стадницкий Г. В., Родионов А. И. Экология. С-Пб, Химия, 1996.

18. Новиков Ю. В. Экология, окружающая среда и человек. Учебное пособие. Москва, 1998.

Қ ОСЫМША Ə ДЕБИЕТТЕР

1. Захаров В. П. Применение математических методов в социально-психологических исследованиях. Л., 1985

2. Рунион Р. Справочник по непараметрической статистике. М., 1982

3. Холлендер М., Вулф Д. А. Непараметрические методы статитики. М., 1983

4. Крылов В. Ю. Геометрическое представление данных в психологических. М., 1990

5. Дрейпер М., Смит Г. Прикладной регрессионный анализ. М., 1973

6. Правдин Ф. Н. Дарвинизм., А., 1973

7. Воронов А. Г. Геоботаника. М., 1973.

8. Шенников А. П. Введение в геоботанику. М., 1964.

9. Марков М. В. Общая геоботаника. М., 1962.

⇐ Предыдущая 1 2 3 4 5 67