1.2 Популяцияның сандық динамикасың талдау

Жеке дарағ а тə н емес, популяцияның ө зіндік арнайы қ асиетері бар: саны, тығ ыздығ ы, ө мір, ө лім, ө су жылдамдығ ы т. б.

Популяцияның сандық кө рсеткіштерін статикалық жə не динамикалық деп бө луге болады.

Статистикалық кө рсеткіштер популяцияның дə л қ азіргі уақ ыттағ ы санын, тығ ыздығ ын, қ ұ рылымын кө рсетеді.

Популяция саны дегеніміз – популяциядағ ы даралар саны. Ə р тү рлі уақ ытта популяция саны ө згеріп отырады. Бұ л ө згеріс тү рдің биотикалық потенциалына жə не ішкі жағ дайларғ а байланысты.

Популяция тығ ыздығ ы дегеніміз – кө лем немесе кең істік бірлігіне шақ қ андағ ы популяцияның даралар саны немесе биомассасы.

Динамикалық кө рсеткіштері – туылу саны, ө лу саны, популяция ө сімі, ө су қ арқ ыны.

Популяцияларды сипаттайтын қ асиеттердің бірі оның жастық қ ұ рылымы. Жалпы популяциялардың ө сімталдығ ы мен шығ ыны олардың жас ерекшеліктеріне байланысты. Кө птеген популяциялар жас жə не жыныстық жағ ынан біркелкі болмайды. Организмдердің жас ерекшеліктері, олардың ұ зақ тығ ы минуттардан басталып ұ зақ жылдарғ а созылады. Популяцияларғ а қ атысты организмдердің предпродуктивті, репродуктивті, пострепродуктивті экологиялық топтарын ажыратыды.

Популяцияның жыныстық қ ұ рылымы – популяциядағ ы аталық жə не аналық жыныстар қ атынасы. Жыныстық қ ұ рылым тек қ ана дара жынысты ағ залар поауляциясына тə н. Теория бойынша жыныстық қ атынастар бірдей болуы тиіс, п. жалпы санының 50% аталық даралар, ал 50% - аналық даралар. Жыныстар қ атынасы ортаның ə ртү рлі факторларына, тү рдің генетикалық жə не физиологиялық ерекшеліктеріне байланысты болады [2].

Популяциялардың жыныстық ерекшеліктері сан алуан. Кейбір организмдер жұ птасып тіршілік етуге бейімделген. Оларғ а ақ қ у, лə йлек т. б. жатады. Енді біреулері топтасып, колония, ү йір тобыр тү зіп тіршілік етеді. Сү тқ оректілерде кө бінесе еркектері аз, ал ұ рғ ашылары кө п болады. Ұ сақ организмдердің жыныстық ара қ атынасы ерекше. Ондай айырмашылық орта факторларына қ арай ауысып отырады. Мысалы, дафниялар, ө сімдік биттері.

Популяцияның генетикалық зерттеулерін бастағ ан В. Иогенсен «О наследовании в популяциях и чистық линиях» (1903). Гетерогенді генотиптерде сұ рыптау ə рекеті экспериментті дə лелденді. Гомозиготты ұ рпақ та (таза линия) сұ рыптау ə рекеті нə тижесіз екені нақ тылы кө рсетілді.

Қ азіргі заманда барлық табиғ и популяция гетерозиготты жə не мутацияғ а қ анық қ аны белгілі. Сыртқ ы факторлардың қ ысымы болмаса генетикалық гетерогенді популяциялар белгілі тепе-тең дікте, яғ ни ө згеріс болмауды.

Популяцияда екі немесе бірнеше генетикалық ə ртү рлі форманың ұ зақ тепе-тең дік кү йде сақ талуы-полиморфизм деп аталады. Полиморфизм 2 топқ а бө лінеді: гетерозиготты жə не адаптационды.

Гетерозиготты полиморфизм - жағ ымды гетерозиготтарды сұ рыптайтын табиғ и сұ рыптаудың популяцияғ а қ ысымының нə тижесінде қ алыптасады.

Адаптационды полиморфизм- популяция ішіндегі 2 немесе бірнеше генетикалы ə ртү рлі формалар ə ртү рлі экологиялық жағ дайда оң сұ рыптауғ а ұ шырау.

Кез-келген популяция динамикалық тепе-тең діктегі кү рделі генетикалық жү йе. Популяцияның сандық кө рсеткіші жə не тығ ыздығ ы дү ниеге келу немесе ө ніп-ө су жə не ө лімге байланысты.

Туу-популяцияның сандық ө суге қ абілеті. Дү ниеге келу-абсолютті жə не салыстырмалы ( удельді). Абсолютті туу - уақ ыт бірлігінде дү ниеге келген жас даралар саны. Салыстырмалы -уақ ыт бірлігінде жас даралар санының дараларғ а шақ қ андағ ы кө рсеткіші. Мыс.: 1000 адамғ а шақ қ анда бір жылда дү ниеге келген нə ресте саны [3].

Популяция ө лімі-белгілі кезең де ө лген даралар саны. Абсолютті ө лім- уақ ыт бірлігінде ө лген даралар саны. Салыстырмалы (меншікті) -популяция сандық кө рсеткішіне қ атысты абсолютті ө лім.

Ө лім негізінен сыртқ ы орта факторларына тə уелді жə не кенетен ө згергіш, сондық тан популяцияның сандық кө рсеткішінің реттелуінде маң ызды.

2. САНДЫҚ ДИНАМИКАСЫНА Ə СЕР ЕТЕТІН ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖƏ НЕ АНТРОПОГЕНДІ ФАКТОРЛАРДЫ Қ АРАСТЫРУ

Популяция динамикасы - популяциядағ ы особьтардың сандық мө лшерін жə не оларды реттеудің механизмдерін зерттейтін популяциялық экологияның бө лімі [8].

Популяция динамикасының негізгі белгілеріне жататындар: популяцияның сандық мө лшері - белгілі бір аумақ тағ ы немесе кө лемдегі особьтардың жалпы саны;

популяция тығ ыздығ ы - белгілі бір жер аумагындағ ы немесе кө лемдегі особьтардың орташа саны;

популяциядағ ы туылу саны - белгілі бір уақ ыт ішінде кө бею нə тижесінде популяцияда пайда болган жаң а особьтар саны;

популяциядағ ы ө лу саны - белгілі бір кезең дегі популяциядағ ы ө лген особьтар саны;

популяция ө сімі - популяциядагы особьтардың туылуы мен ө луі арасындағ ы сандық айырмашылық;

ө су қ арқ ьшы - белгілі бір уақ ыт ішіндегі популяциядағ ы орташа ө сім.

Мұ ндай демографиялық белгілерді зерттеу популяция тіршілігінің заң дылық тарын, сə йкесінше жалпы экожү йедегі тұ рақ тылық негіздерін анық тауғ а мү мкіндік береді.

Популяцияның сандық мө лшері мен тығ ыздығ ы - популяцияның сандық сипаттамасын кө рсететін негізгі кө рсеткіштер.

Ə рбір популяцияғ а биотикалық потенциал тə н, яғ ни, белгілі бір уақ ыт аралығ ылда популяциядағ ы особьтардьщ сандық мө лшерінің кө беюіне қ абілеттілігі. Ə ртү рлі организмдерде биотикалық потенциал ə рқ алай. Кө беюдің жоғ ары потенциалы бар организм- дерге, мысалы, кейбір бактерияларды жатқ ызуғ а болады. Ə рбір 20 минут сайын жай бө ліну арқ ылы кө бейетін Bacillus coli бактериялары қ олайлы жағ дайларда бү кіл жер шарын 36 сағ атта игеретін еді. Ал 7, 5 млрд-қ а дейін спора тү зетін жауын саң ырауқ ұ лағ ы екінші ұ рпағ ында бү кіл Жер бетін басып қ алатьш еді.

Биотикалық потенциалдың мө лшері ə р тү рлі тү рлерде ə рқ алай. Мысалы, еліктің аналығ ы бү кіл ө мірінде 10-15 лақ ты дү ниеге алып келеді, нематод трихина (Trichinella spiralis) - 1. 8 мың жұ мыртқ а салса, бал арасыньщ аналығ ы - 50 мың жұ мыртқ а, ал ай-балық (Mola mola) 3 млрд. уылдырық шашады. Бұ л тү рлердің биоткалық потенциалы мұ нан да жоғ ары, ө йткені дамып келе жатқ ан жұ мыртқ алар мен ұ рық тардың кө пшілігі туылмай жатып ө ліп кетеді[9].

График бойынша популяцияның осылай ө суін кө рсететін қ исық сызық ты экспоненциалды деп атайды. Сонымен, қ олайлы жағ дайларда ə рбір тү рдің сандық мө лшері экспоненциалды (логарифмдік) қ исық бойынша ө суге қ абілетті. Сандық мө лшердің геометриялық ө су қ арқ ынын экспоненциалды ө су деп атайды.

⇐ Предыдущая 1 234 5 6 7 Следующая ⇒