2.1 Популяцияның қалыптасу жағдайларын айқындау

Популяциялар қ ұ рылымы - бір жағ ынан тү рдің биологиялық қ асиеттеріне негізделіп, екінші жағ ынан - ортаның абиотикалық факторлары мен басқ а тү рлердің популяциялары ə серінен қ алыптасып қ ұ рылады. Популяциялар қ ұ рылымы тұ рақ ты болмайды. Территориядағ ы особьтардың таралуы топтардың жынысы, жасы, морфологиялық , физиологиялық , мінез- қ ұ лық тары жə не генетикалық ерекшеліктері бойынша ара қ атынастары популяцияның қ ұ рылымын кө рсетеді.

Популяцияның кең істіктегі қ ұ рылымы - популяция особьтарының кең істікте орналасу ерекшеліктері. Ол тіршілік ортасының жə не тү рдің биологиялық ерекшелігіне байланысты. Жылдың маусымы, популяцияның сандық мө лшері уақ ыт бойынша ө згеруі мү мкін. Сондық тан популяция особьтары кең істікте бірқ алыпты, кездейсоқ жə не топтанып орналасады.

Табиғ атта особьтардың бірқ алыпты орналасуы сирек кездеседі. Кездейсоқ (диффузиялық ) орналасу кө птеген ө сімдіктерде, ясануарларда кездеседі. Топтанып орналасуда (мозайкалық ) особьтар топ-топ болып кездеседі, мысалы, сү тқ оректілер табыны, қ ұ стар колониясы. Топтанып орналасу популяция ү шін қ олайсыз жағ дайларда ү лкен тұ рақ тылық береді. Жануарлардың ортаның қ олайсыз жағ дайларына немесе олардың даму циклдарына байланысты жылжып қ озғ алуын миграция деп атайды. Олар жү йелі (тə уліктік немесе маусымдық ) ясə не жү йесіз (қ уаң шылық, су тасқ ыны, ө рт, жə не т. б. ) болуы мү мкін. Мысалы, қ ұ стардың жылы жақ қ а ұ шуы маусымдық миграцияжатады.

Ценопопуляциядағ ы ө сімдіктер ə рқ алай, кейде топтанып, кейде бір- бірінен оқ шауланып орналасып микроценопопуляциялар, субпопуляциялар тү зеді. Мұ ндай топтанып орналасуда особьтардың саны, тығ ыздығ ы, жастық қ ұ рылымы бойынша айырмашылық тар болады.

Жануарлардың қ озғ алуына байланысты территорияда орналасуы ə р текті болады. Тіпті субстратқ а бекініп тіршілік ететін тү рлерінің ө зінде кең істікті ү немді пайдалануғ а икемділігі болады. Асцидияларда (су тү біне бекініп тіршілік ететін омыртқ асыз жануар) ө сіп келе жатқ ан колонияларының шеті басқ а тү рдің колонияларына жанасқ ан соң олардың ү стін орай ө сіп, оны кө міп тастайды. Егер бір тү рге жататын колониялар кездессе, оның ə рқ айсысы кө ршісінің ө суін тоқ татып басқ а бағ ытқ а қ арай ө се бастайды.

Популяциядағ ы жекелеген особьтардың кең істікте орналасуына қ олдау жасайтын инстинктер қ ұ старда, сү т қ оректілерде, кейбір балық тарда жə не амфибияларда, сондай-ақ жү йке жү йесінің қ ұ рылысы кү рделі кейбір жə ндіктерде, ө рмекшілерде, сегізаяқ тарда жə не т. б. кездеседі. Кең істікті пайдалануына байланысты қ озғ алатын барлық жануарларды екі топқ а бө леді: бір орнында тіршілік ететін жə не кө шт-қ онып жү ретіндер.

Бір орнында тіршілік ететін организмдерде ө мірінің барлық кезең і немесе негізгі кезең дері ортаның белгілі бір бө лігінде ғ ана етеді. Мұ ндай жануарлар ө зінің тіршілік етіп жатқ ан жерін тастап кетпейді. Егер қ андай да бір жағ дайлармен сол жерді тастап кетуге мə жбү р болса, кейінірек сол жерге қ айтып оралады. Кө птеген тү рлер ү зақ та алые миграциялардан кейін ө здері кө бейетін жерге қ айтып келеді. Мұ ны экологияда «хоминг» (ағ ылш. home -ү й) деп атайды. Мысалы, қ араторғ айлардың бір жұ бы жыл сайын ө зінің ү ясына келіп қ онатыны белгілі. Ал кө гершіндерді іс жү зінде - хат тасу ү шін пайдаланганы бə рімізге белгілі [4].

Популяцияның жыныстық қ ұ рылымы - особьтардың жыныстары бойынша ара қ атынасы. Популяциядағ ы жыныстардың ара қ атынасы генетикалық зандар бойынша анық талады жə не оларғ а орта ə сер етеді. Кө птеген тү рлерде болашақ особьтың жынысы ұ рық тану кезінде хромосомдардыц комбинацияларының ө згеруі нə тижесінде анық талады.

Жыныстық белгілері кө біне аталық тары мен аналық тарының морфологиялық (ө лшемі, тү сі), физиологиялық (ө су қ арқ ыны жыныстық жетілу кезең і), экологиялық жə не мінез-қ ұ лық тық айырмашылық тарын анық тайды. Мысалы, қ ан сорғ ыш масалар (Culicidae) тұ қ ымдасына жататын масалардың аталық особьтары имаго кезең інде (жə ндіктер мен кейбір буын аяқ тылардың жеке даму кезең індегі ересек стадиясы) аналық особьтары сияқ ты қ анмен емес, тек ө сімдіктердегі шық тарды жалаумен, ө сімдіктер шырынымен қ оректенеді немесе тіпті қ оректенбейді де. Табиғ атта аналық особьтары кө п ө летін тү рлер де (мысалы, ондатра, пингвин, жарқ анат) жə не керісінше аталық особьтары кө п ө летін тү рлерде де (кө птеген кемірушілер, қ ырғ ауылдар) кездеседі. Кейбір жарқ анаттарда қ ысқ ы ұ йқ ыдан сон аналық особьтардың ү лесі популяцияның тек 20%-ын ғ ана қ ұ райды. Сондай-ақ популяциядагы жыныстар ара қ атынасына орта жағ дайлары да ə сер етеді. Кейбір тү рлерде жыныс генетикалық факторларғ а емес, экологияльщ факторларғ а байланысты. Мысалы, Arisaema japonica ө сімдігінің жынысы тү йнектеріндегі қ оректік заттар қ орының жиналуына байланысты. Ү лкен тү йнектерінен аналық гү лдері бар особьтар, майда тү йнектерінен аталық особьтары ө сіп шығ ады. Сары орман қ ұ мырсқ аларында (Formica rula] + 20°С тө мен температурадағ ы салғ ан жұ мыртқ алардан аталық особьтары, ал жоғ ары температурада - аналық особьтары Дамиды. Бұ л қ ұ былыс ұ рық сақ талатын ұ рық қ абылдағ ыштын бұ лшық еттеріне байланысты, ө йткені олар тек жоғ ары температурада ғ ана белсенді болып, жұ мыртқ алардың ұ рық тануын қ амтамасыз етеді. Ал ұ рық танбағ ан жұ мыртқ алардан жарғ ақ қ анаттыларда тек аталық особьтар дамиды.

Ə сіресе популяцияның жыныстық қ ұ рылымына ортаның жынысты жə не партеногенетикалық (жынысты кө беюдің бір тү рі - аналық ұ рық клеткалары ұ рық танбай дами бастайды, эволюция барысында жеке жынысты жə не гермафродит формаларда пайда болғ ан бір жынысты кө бею) ұ рпақ тары кезектесіп отыратын тү рлерде жақ сы байқ алады. Дафнияларда (Daphnia magna) қ олайлы температурада партеногенетикалық жолмен аналық особьтар, ал жоғ ары немесе томен температурада популяцияларда аталық особьтар пайда болады. Ал шіркейлерде қ ос жынысты ұ рпақ тың пайда болуына кү н ұ зақ тығ ы, температура, особьтар тығ ыздығ ының артуы жə не т. б. ə сер етеді.

Популяцияның генетикалық қ ұ рылымы - особьтардың ə ртү рлі дə режедегі генетикалық ə р тү рлілігімен сипатталады. Популяция особьтарындағ ы гендердің жиынтығ ын генефонд деп, ал бір организмнің хромосомасындағ ы бү кіл гендердің жиынтығ ын генотип деп атайды. Генетика тұ рғ ысынан, популяция - генотиптер жиынтығ ы.

Генотип орта жағ дайларымен ө з ара ə рекеттесіп фенотип тү зеді- Фенотип - генотиптің орта жағ дайларымен ə рекетгесуі арқ ылы қ ұ рылатын особьтардың барлық белгілерімен қ асиеттерінің (морфологиялық , физиологиялық жə не мінез- қ ұ лық тық ) жиылтығ ы.

Вирустар мен микроорганизмдерден бастап жоғ ары сатыдағ ы ө сімдіктер мен жануарларғ а дейінгі тірі организмдердің бə ріне тə н қ асиет - мутацияғ а ұ шырау мү мкіндігі. Мутация - табиғ и немесе жасанды жолмен тұ қ ым қ уалайтын генетикалық материалдың ө згеруі нə тижесінде организмнің кейбір белгілерінің ө згеруі. Популяцияның жастық қ ұ рылымы особьтардың барлық жас топтарын, оның ішінде организмнің барлық даму стадиялары мен фазаларын қ амтиды (мысалы, жə ндіктердің қ уыршақ тары мен личинкалары, ө сімдіктер ө скіндері).

Жануарлар популяциясында ү ш экологиялық жасты бө леді: репродуктив алды (ө ндіруге дейінгі), репродуктивті (ө ндіруші) жə не репродуктив соң ы (ө ндіруден кейін). Жалпы ө мірінің ұ зақ тығ ына қ атысты ə рбір жастың ұ зақ тығ ы ə р тү рде ə рқ алай болады. Адамдарда ə рбір жас тобына бү кіл ө мірінің ү штен бір бө лігі келеді. Ал кө птеген ө сімдіктер мен жануарларда алғ ашқ ы Жас тобы ұ зақ болып келеді[5].

Егер популяцияда барлық жастағ ы особьтар біркелкі мө лшерде болса соғ ұ рлым ө міршең болады. Мұ ндай популяцияларды қ алыпты деп атайды. Егер популяцияларда кə рі особьтар кө п болса оны регрессивті немесе ө ліп бара жатқ ан популяциялар деп, ал жас особьтар саны кө п популяцияларды инвазиялық немесе ө сіп келе жатқ ан популяциялар деп атайды.

Популяциядағ ы ə р жастағ ы особьтардың сандық мө лшерін салыстыру ү шін жастық қ ұ рылымының гистограммасы қ ұ растырылады.

Жастық қ ұ рылымғ а талдау жасау жақ ын арада популяцияның бірнеше ұ рпақ тарының сандық мө лшерін білуге кө мектеседі. Мұ ндай талдаулар ауланатын балық тардың шамасын білу ү шін балық шаруашылығ ында жиі қ олданылады. Егер таң дап алынган табиғ и популяцияның жастық қ ұ рылымының кө рсеткіштеріне ортаның ə сері дə л анық талып алынган болса, алдағ ы бес жылда аулауғ а болатын балық тардың мө лшері туралы дə лдігі жоғ ары болжамдар алуғ а болады.

Популяцияның этологиялық (мінез-қ ұ лық ) қ ұ рылымы - Жануарлар мінез- қ ұ лқ ы ерекшеліктерін этология ғ ылымы зерттейді, яғ ни, бір популяциядагы особьтардың бір-бірімен қ арым-қ атынасын популяцияның экологиялық немесе мінез- қ ұ лық қ ұ рылымы деп атайды.

Популяциядағ ы жануарлардың мінез-қ ұ лқ ы тү рдің қ алай: жеке тіршілік ете ме, ə лде топтаньш тіршілік ете ме - соғ ан байланысты

Жеке тіршілік ету кө птеген тү рлерде, бірақ тіршілік циклының кейбір стадияларында ғ ана кездеседі. Тү рдің ө мір бойы жеке тіршілік етуі табиғ атта кездеспейді[6]. Ө йткені онда негізгі функция - кө бею болмайтын еді. Алайда кейбір бірге тіршілік ететін тү рлерде ө те ə лсіз, сирек байланыс болады. Бұ ғ ан

мысал ретінде кейбір су жануарларын айтуғ а болады. Оларда ұ рық тану сырттай жү реді (сегізаяқ ). Ал кейбір іштей ү рық танатын тү рлерде де аталық жə не аналық особьтардың байланысы ө те қ ысқ а, тек копуляция (шағ ылысу) кезінде ғ ана болады (хан қ ызы, кейбір қ оң ыздарда, т. б. ).

⇐ Предыдущая 1 2 345 6 7 Следующая ⇒