Модаль кисәкләр

Баш һ ә м иярчен кисә клә рдә н кала, сө йлә ү ченең чынбарлыкка, сө йлә мгә тө рлечә мө нә сә бә тен белдерә торган кисә клә р җ ө млә нең модаль кисә клә ре дип атала. Модаль кисә клә р дип эндә ш һ ә м кереш сү злә рне саныйлар.

Кереш сү злә р – сө йлә ү ченең чынбарлыкка, сө йлә мнең эчтә легенә тө рлечә мө нә сә бә тен белдерә торган сү злә р. Мә сә лә н: Ниһ аять, Салаватны да шулар арасыннан кү рдем мин беркө нне (Ш. Маннур).

1. Кереш сү злә р сү з тө ркемнә реннә н исем, сыйфат, алмашлык, сан, рә веш һ ә м фигыль белә н белдерелә лә р:

1) исем яки ияртү че кисә ге исем белә н бирелгә н кереш сү злә р (бә хеткә каршы, нигездә, асылда, гө наһ шомлыгына каршы һ. б. );

2) сыйфатлар белә н бирелгә н кереш сү злә р (табигый, билгеле һ. б. );

3) алмашлыклар белә н бирелгә н кереш сү злә р (никтер, ни ө чендер һ. б. );

4) саннар белә н бирелгә н кереш сү злә р (беренчедә н, беренче, бер яктан, икенче яктан, бердә н, икенчедә н һ. б. );

5) рә вешлә р белә н бирелгә н кереш сү злә р (дө рес, белгә нчә, минемчә, аның ча, ү зең чә һ. б. );

6) фигыль белә н бирелгә н кереш сү злә р (ә йтик, ә йтә се дә юк, алыйк, ә йтергә кирә к, ә йтергә мө мкин һ. б. ).

2. Кереш сү злә р, тү бә ндә ге мә гънә лә рне белдерә лә р:

1) фикернең дө реслеген, шиксез булуын (чынлап та, билгеле, ә лбә ттә, дө рес, һ ичшиксез, бә хә ссез һ. б. );

2) фикерне шиклә небрә к, чама белә н ә йтү не: (ахрысы, ахры, мө гаен, нигә дер, бә лки, ихтимал, кү рә сең, ни ө чендер һ. б. );

3) ү тенү не: (зинһ ар);

4) фикернең чыганагын: (минемчә, синең чә, имеш, аның ча, минем уемча, белү емчә һ. б. );

5) сө йлә ү ченең фикерне гадә ти итеп каравын: (билгеле булганча, табигый, гадә ттә гечә, мә гълү м булганча һ. б. );

6) ә йтелгә н фикерлә рнең ү зара мө нә сә бә тен: (гомумә н, ниһ аять, мә сә лә н, димә к, нә тиҗ ә дә, шулай итеп, асылда, иң мө һ име, беренчедә н, икенчедә н һ. б. );

7) тың лаучыны җ ә леп итү: (гафу ит, ә йтик, белә сең килсә һ. б. );

8) фикернең ә йтү ысулын: (дө ресрә ге, турысын ә ткә ндә һ. б. );

9) сө йлә ү ченең тө рле тойгыларын.

Мә сә лә н, Чынлап та, ө ченче кө нгә чыккач, Хә тмулла карт кү злә рен ачты (Г. Гыйльманов); Ни аяныч, шуннан соң Мә скә ү дә бер генә татар мә ктә бе дә ачылмаган (Ф. Хә кимова).

Сө йлә м тө бә лгә н затны, ә йберне белдерү че сү злә р эндә ш сү злә р дип атала. Эндә ш сү злә р һ ә рвакыт II затка караган җ ө млә лә рдә була.

Эндә ш сү з булып кеше исемнә ре, туган-тумачалыкны белдерә торган сү злә р, җ ансыз предметларны, тө рле табигать кү ренешлә рен, кош-корт, хайван һ ә м җ ә нлеклә рне атаучы сү злә р һ. б. килергә мө мкин:

1. Кеше исемнә ре: – Галимҗ ан, – диде Шә йхулла, исә нлек-саулык алышканнан соң, - сезнең янга ашыга идем. (А. Гыйлә җ ев) Алай сө ймә гә ч, ничек бардың, Гө лгыйзар? Ничек торасың? (Г. Исхакый)

2. Кеше исемнә ре янында апа, абый, ә би, дә ү ә ни, бабай, дә ү ә ти, энем, сең елем, туташ, килен, ә фә нде, ханым, абыстай кебек мө рә җ ә гатьне, туган-тумачалыкны, якынлыкны белдерә торган сү злә р килә: – Йө рмә, Фә хри абый (А. Гыйлә җ ев) – Алай булса, Рә химә абыстай, без барып кү решик ә ле. ( Г. Исхакый)

3. Гомумә н кешелә ргә ә йтелә торган сү злә р (иптә ш, дустым, сең елем, сабыйлар, малайлар, балалар, улым, кызым, бабай, бә бкә м һ. б. ): – Ү пкә лә мә инде, сең лем, станциягә дә барган чакларың булыр ә ле, – диде ул. (А. Гыйлә җ ев) – Тизрә к чабыйк, малайлар, тизрә к... ул-бу булганчы, менә бу камышлыкны чыгып калыйк. (Г. Ибраһ имов).

4. Кош-корт һ ә м хайваннарны атаучы сү злә р:

1) кош һ ә м кайбер хайваннарны атаучы сү злә р, кешелә ргә иркә лә ү сү злә ре буларак ә йтелеп, эндә ш сү з булып килә лә р: – Бик зур рә хмә т, җ аным, былбылым, менә синең ү зең ә дә бү лә к ( Ф. Ә мирхан)

2) кош-корт, хайван һ ә м җ ә нлеклә ргә атап ә йтелгә н сү злә р дә эндә ш сү злә р булалар: Мин аң а тө рле матур сү злә р ә йттем:

– Җ аным, карачым, акыллым, ак тә пием, матурым ... (Ф. Ә мирхан)

3) Җ ансыз предметларны, абстракт тө шенчә лә рне, тө рле табигать кү ренешлә рен атаучы сү злә р: – Ай замана, замана.  (Г. Исхакый)

– Такси, такси!

Яшел ут кү ренү гә, ул чабып урамның аръягына чыкты. ( А. Гыйлә җ ев)

Ә дә би ә сә рлә рдә Ходай, Алла, Раббе, Тә ң ре сү злә ренең эндә ш сү з булып килгә н очраклары еш кү зә телә. Мондый эндә ш сү злә р авырлык килгә ндә, чарасызлыктан кулланыла: Ә й, Раббем, сиң а нә дә рә җ ә шө керлә р кылырга белмим, синең миң а ярдә мең ә каршы шө керлә р бә нем кодрә ттә н килмә декне белерсең, гобудияттә н башка сиң а нә кылыйм, бә н колың. (Ф. Ә мирхан).

77. Кереш сү злә рне табып, астына сызыгыз. Нинди сү з тө ркемнә ре белә н белдерелү ен аң латыгыз.

1. Ниһ аять, Салаватны да шулар арасыннан кү рдем мин беркө нне (Ш. Маннур).

2. Минем телә к башкачарак. Беренчедә н, без эш процессында халкыбызның аң -белемне, язу-китапны хө рмә тлә ве белә н бергә, шул язу-китапны олылаучыларга да зур ихтирам, нык ышаныч саклавын кү рдек. Икенчедә н, кулъязмаларның кү п табылуына шул кулъязмаларның ү злә ре, тө гә лрә к ә йткә ндә, яң адан гамә лгә, хә рә кә ткә кергә н ә дә би истә леклә ребез дә сә бә пче, ө ченчедә н, җ ыелган кулъязмаларның саны шулай елдан-ел киң ә я баруга бер-ике генә кешенең кө че кермә гә н (М. Госманов).

3. Нишлисең, кешелек тарихы гел шулай, хакыйкать юлында ү кенечле соң арулардан тора (М. Галиев).

4. Кыскасы, без аның кү пкырлы иҗ ат эшчә нлегенең бар асылын бу гасырда гына аң лап та, аң -зиһ ен кысаларына сыйдырып та бетерә алмабыз (М. Галиев).

5. Кызганыч, без ашау-эчү белә н бә йле табын гадә тлә рен оныта барабыз, булганнарын кү рсә тә белмибез (М. Галиев).

6. Дө рес, ул калын-калын дә рес китапларына бик мохтаҗ иде (Ә. Еники).

7. Шө кер, менә кү реп китә ргә дә җ ай чыкты (Ф. Хә кимова).

8. Билгеле, кызгану, уфтану хисе дә янә шә генә (Ф. Хә кимова).

78. Кереш сү злә р янында кирә кле тыныш билгелә рен куеп языгыз. Кереш сү злә рнең җ ө млә дә нинди мә гънә белдереп килү лә рен аң латыгыз.

1. Хә ер ул башкасын кө тмә гә н иде дә (Н. Фә ттах).

2. һ ә рхә лдә Сирин шулай уйлый (Ф. Латыйфи).

3. Ниһ аять Наис Гамбә рнең соң га калып та соң армаган шигырьлә ре беренче китап булып басылып чыкты (М. Галиев).

4. Гаҗ ә п бит кунак булган җ ирең дә татып караган бик тә тә мле ризык гомерең буена онытылмый, хә тергә сең еп кала (М. Галиев).

5. Дө ресен ә йткә ндә кеше дигә н затның шундый психологиясе аркасында нинди шә п драма ә сә рлә ре дө ньяга килгә н (М. Галиев).

6. Кыскасы Муса ә фә нде дворянский бү лмә гә утыртылган иде (З. Бигиев).

7. Ә лбә ттә бездә махсус «Фал китаплары», «Юраулыклар», «Тә гъбирнамә лә р» дә кү п булган (Х. Мә хмү тов).

8. Чыннан да халыкның рухи дө ньясы бер ә дә бият белә н генә чиклә нми бит (М. Госманов).

9. Димә к узган тарихны гыйльми объектив рә вештә тулы белер ө чен, аны тө рле яктан яктырткан чыганакларның да санын ишә йтергә, баетырга кирә к икә н (М. Госманов).

79. Эндә ш сү злә рне табып, астына сызыгыз. Лексик-семантик яктан нинди сү злә р белә н бирелү ен аң латыгыз.

1. Хә ерле кө н, кү тә релеп килү че кояш. (Г. Рә хим).

2. И угълым, иллә р кү реп кайт, җ ирлә р кү реп кайт, ирлә р кү реп кайт, дө ньяда ни барын кү реп кайт, лә кин мин кү ргә ннә рне кү рмә. (Г. Рә хим).

3. Ник, матурым, бигрә к моң айганнар

Тө н карасы кебек кү злә рең? (И. Юзеев).

4. Җ ырлар язам тауның кү крә гендә

Кодрә тле җ ил! Ә крен, исми тор!

Сандугачкай! Назлым, куй, куй, сайрама!

Сайрап, яшь бә гырьне кисми тор. (Ш. Бабич).

5. Ә ллә бә хет акты микә н,

Сайрар кошым, сандугачым,

Язгы кар суларына. (Халык җ ыры).

6. И авыл! Син мең шә һ ә рдә н

Мең кабат ямьле вә хуш;

Бер кеше юк урманда,

Нинди тын һ ә м нинди буш! (С. Рә миев).

7. И сабыйлар! Эшлә гез сез, иң мө катдә с нә рсә — эш,

Эш агачы һ ә рвакытта бик юмарт китер җ имеш. (Г. Тукай).

8. Ә й, хан, чыгар икенче батырың ны! — дип кычкырды ул. (Н. Фә ттах).

80. Җ ө млә лә рдә эндә ш сү злә рне табыгыз. Алар янында кирә кле тыныш билгелә рен куеп языгыз.

1. Рә хмә т сиң а тормыш (Г. Рә хим).

2. Тотышымны югалттым би! (Н. Фә ттах).

3. Ә й бө дрә чә ч зә ң гә р кү з

Ә йтмә м бә гърем авыр сү з (Халык җ ыры).

4. Инешлә рем кая югалдыгыз,

Болыннарым кая киттегез?! (В. Фатыйхов).

5. Резидә кә й матур ни кайгың бар

Нигә башың тү бә н иясең? (И. Юзеев).

6. Лачыннарым мин сезгә ышанам, баһ адирыгыз йө зенә кызыллык китермә ссез (Н. Фә ттах).

7. Юксынырбыз сине Остаз! (М. Галиев).

8. — Ә ни ә ни дим! Нигә минем исемемне Йолдыз дип куштыгыз? Ә ни дим...

— һ ай кызым йө дә тмә ле, җ ыелышка соң га калам, икенче сө йлә шербез (Р. Тө хфә туллин).

9. Ә й Казаным гү зә л шә һ ре Казаным

Синдә ү тте кү пме кө з һ ә м язларым.

Синдә сө йдем, синдә ярлар сайладым,

Синдә җ айсыз тормышымны җ айладым (Ф. Яруллин).

⇐ Предыдущая 18 19 20 21 222324 25 26 27 Следующая ⇒