Сүзтезмәнең төрләре.Сүзтезмә ике компоненттан тора: иярүче һәм ияртүче компонентлардан. Мәсәлән, көн саен килү, әнинең яулыгы, матур көн, чил

Сү зтезмә нең тө рлә ре. Сү зтезмә ике компоненттан тора: иярү че һ ә м ияртү че компонентлардан. Мә сә лә н, кө н саен килү, ә нинең яулыгы, матур кө н, чилә к-чилә к карлыган сү зтезмә лә ре мө стә кыйль мә гънә ле ике сү здә н тора. Беренче килгә не – иярү че сү злә р (кө н, ә нинең, матур, чилә к-чилә к), соң гысы– ияртү че сү злә р(килү, яулыгы, кө н, карлыган)була.

Тө зелеше белә н сү зтезмә лә р гади һ ә м катлаулы булалар.

Гади сү зтезмә ике мө стә кыйль мә гънә ле сү здә н тора: кө н саен килү, ә нинең яулыгы, матур кө н, чилә к-чилә к карлыган.

Катлаулы сү зтезмә икедә н артык мө стә кыйль мә гънә ле сү здә н тора һ ә м гади сү зтезмә лә ргә таркалмый. Алты километр юл, килә се атнада очрашу, биш сә гать эшлә ү сү зтезмә лә ре – ө ч мө стә кыйль сү здә н, ике ел вакыт дә вамында уку сү зтезмә се биш мө стә кыйль сү здә н тора. Боларны ү з эчендә аерым-аерым гади сү зтезмә лә ргә таркатырга мө мкин тү гел.

Ияртү че компонентның нинди мө стә кыйль сү з тө ркеме белә н бирелү енә карап, сү зтезмә лә рнең 7 зур тө ркеме бар.

· исем сү зтезмә лә р: нарат урманы

· фигыль сү зтезмә лә р: туган тел аркылы белү

· сыйфат сү зтезмә лә р: җ ырга оста

· рә веш сү зтезмә лә р: шактый кү п

· сан сү зтезмә лә р: уртадан бишенче

· алмашлык сү зтезмә лә р: дусларың ның кайсысы

· хә бә рлек сү з сү зтезмә лә р: укучы ө чен кирә к

Иярү че компонент та шундый ук сү з тө ркемнә ре белә н бирелә ала. Шул рә вешле һ ә р 7 тө ркем, нинди сү з ияреп килү гә карап, ү з чиратында тагын тө ркемнә ргә бү ленә. Мә сә лә н,

· исемле исем сү зтезмә лә р: нарат урманы

· фигыльле исем сү зтезмә лә р: укырга мө мкинлек

· сыйфатлы исем сү зтезмә лә р: тар сукмак

· рә вешле исем сү зтезмә лә р: озак вакыт

· санлы исем сү зтезмә лә р: җ иде буын

· алмашлыклы исем сү зтезмә лә р: минем китабым

· хә бә рлек сү зле исем сү зтезмә лә р: кирә к эш

Искә рмә: аваз ияртемле фигыль сү зтезмә дә булырга мө мкин: пыш-пыш сө йлә шү .

Иярү че компонент ияртү чегә билгеле бер бә йлә ү че чара аша бә йлә нә.

· Килеш кушымчалары: театр га бару, дустым ның апасы, баскыч тан тө шү .

· Фигыль формалары: ә йт сә килү, кил гә ч кү рү, сө йлә ш ә -сө йлә ш ә кайту

· Сан тө ркемчә лә ре кушымчалары: бер енче сентябрь, ик ешә р алма

· Бә йлеклә р һ ә м бә йлек сү злә р: тел белә н кызыксыну

· Янә шә килү чарасы: бү ген килү, хикә я уку.

· Сү з тә ртибе: матур кө н.

· Сү злә рне кабатлау: чилә к-чилә к су, җ ил-җ ил атлау

Истә тот!!! Бә йлә ү че чара булып кушымча килсә – иярү че сү з составында, бә йлек уртада кулланыла.

Сү зтезмә не тә шкил итү че компонентлар арасында билгеле бер мә гънә ви бә йлә неш урнаша. Иярү че һ ә м ияртү че компонент арасында мә гънә бә йлә нешлә ре: объект, билге, микъдар, иялек, вакыт, урын, шарт, кире, кү лә м, рә веш, сә бә п, максат. Галимнә р татар телендә сү зтезмә лә рнең мә гънә ягыннан 80 гә якын тө рен билгелилә р (“Татар грамматикасы”, 1998) Мә сә лә н, Кө н саен килү сү зтезмә сендә вакыт мө нә сә бә те, ә нинең яулыгы – иялек, матур кө н - билге, чилә к-чилә к карлыган – кү лә м мө нә сә бә те урнаша.

17. Ике тө ркемдә ге сү злә рне ү зара бә йлә п, сү зтезмә лә р тө зегез.

хатны укырга тә мле урамга юл буйлап Казанда Ватанны бакчадагы эзлә гә нгә ә сә рдә н синең чә мамыктай укымаганга кү рә кү п бү генгедә й

язу тору саклау уйлау ө зек хә тердә табу бару йомшак чә й җ илә к йө герү чыгу белмә ү сө йлә ү

18. Бирелгә н берә млеклә рне сү зтезмә лә ргә, тезмә сү злә ргә һ ә м фразеологизмнарга аерып языгыз.

Безнең йортыбыз, ә нигә бү лә к итү, озак кө тү, кул чабу, кул бармау, алтын куллы, музыка тың лау, сү з тың лау, кү ргә н саен сө енү, кү з ачып йомганчы, ак кар, ял итү, җ ә ен ял итү, тагын бару, ә һ ә мият бирү, бү лә к бирү, сү з бирү, мактап ә йтү, инглизчә ө йрә нү, барлыкка килү, боз тавы, сиң а таныш, биш чакрым юл, борынгы университет, Казан дә ү лә т университеты, искиткеч акыллы.

сү зтезмә лә р	тезмә сү злә р	фразеологизмнар

19. Сү зтезмә лә р арасында сү зтезмә булмаган артык берә млекне табып, астына сызыгыз.

1) Кызыл чә чә к, урманлы тау, кү ргә ч ә йтү, кү з салу, бакчадагы җ илә клә р, бү ген иртә н, ел буе ә зерлә нү, егерме беренче гасыр, кара кү зле кыз, сезнең ө чен шат.

2) Салкын кө н, зә ң гә р тышлы дә фтә р, кү зне чагылдыру, салкын акыл, гө мбә җ ыю, анда юк, матурын сайлау, шактый авыр, билдә н кар, дуслар белә н очрашу.

3) Ә сә рне анализлау, шатланып йө рү, тө н йокысы кү рмә ү, бә хетле елмаю, җ ә йге тө н, яфрак кадә р кар, аттан биек, ө чнең берсе, монда бар, җ ырларга ярату.

20. Ияртү че сү злә ргә иярү че сү злә р ө стә п языгыз.

	бару
	ә йтү
	бү лмә
	укытучы
	тә мамлау
	калә м
	юл
	кү л
	язышу
	абый
	эшлә ү
	компьютер

Сү зтезмә лә рне ике тө ркемгә аерып языгыз.

Г – Гади

К – Катлаулы

Ө ч кө н язу
Укудан соң очрашу
Кү лбаш исемле авыл
Дуска ярдә м итү
Ике чилә к бә рә ң ге
Яшел тө скә буяу
Шикә р савыты
Бү ген бетерү
Икенче атнада бетерү
Эшне башлап җ ибә рү
Яратканга кү рә гафу итү

22. Сү зтезмә лә ргә туры килгә н морфологик билгелә рне тә ң гә ллә штерегез.

1) яшел болын	А) исемле фигыль
2) чилә к-чилә к җ илә к	Б) фигыльле исем
3) язын кайту	В) сыйфатлы фигыль
4) сө йлә шә -сө йлә шә бару	Г) сыйфатлы исем
5) кө телмә гә н вакыйга	Д) исемле исем
6) йө рергә яхшы	Е) фигыльле сыйфат
7) матур елмаю	Ж) рә вешле фигыль
8) ә ти белә н бару	З) фигыльле фигыль

23. Сү зтезмә лә рнең бә йлә ү че чараларын табыгыз.

Болынга хә тле бару, синең чә эшлә ү, кү рсә ә йтер, безгә караганда, акыллырак, елгада су коену, баланың уенчыгы, аларның ө йлә ре, рә т-рә т тезелү, авырганга кү рә килмә ү.

24. Мә гънә ви бә йлә нешлә ргә туры килгә н сү зтезмә лә р уйлап языгыз.

Тө с + предмет

Тә м + предмет

Урын+ предмет

вакыт + предмет

Вакыт + процесс

Объект + процесс

Шарт + процесс

25. Сү зтезмә лә ргә туры килгә н мә гънә ви бә йлә нешлә рне табыгыз.

1) матур йорт	А) процессның максаты
2) белер ө чен килү	Б) предметның билгесе
3) чишмә буенда йө рү	В) процессның шарты
4) кайткач кү рү	Г) предметның кү лә ме
5) укыса аң лау	Д) процессның урыны
6) укучыга ә йтү	Е) процессның вакыты
7) билдә н су	Ж) процессның объекты

26. Cү зтезмә лә рнең синонимнарын языгыз.

сө йлә п бару –

болынга юнә лү –

тавышка уяну –

юл аша чыгу –

арганнан соң ял итү –

җ ырдай тормыш –

безгә дип калдыру –

⇐ Предыдущая 1 2 3 456 7 8 9 10 Следующая ⇒