Cинтаксик бәйләнеш төрләре

Сө йлә мдә сү злә р һ ә м җ ө млә лә р ике тө рле бә йлә нештә булалар:

· тезү ле бә йлә неш

· ияртү ле бә йлә неш

Тезү ле бә йлә неш булганда, сү злә р һ ә м җ ө млә лә р ү зара тигез хокуклы булалар, бер-берсенә буйсынмыйча килә лә р. Мә сә лә н, Инешлә р, елгалар, ермаклар, ташулар — барысы да Чулман атлы олуг суның кочагына омтылдылар, кушылдылар, кө чә йделә р, ургып-шаулап, алга ыргылдылар (Н. Фә ттах). Бу җ ө млә дә инешлә р, елгалар, ермаклар, ташулар сү злә реһ ә м омтылдылар, кушылдылар, кө чә йделә р, ыргылдылар сү злә ре ү зара тигез хокуклы, ягъни тезү ле бә йлә нештә торалар.

Тезү ле бә йлә неш тү бә ндә ге чаралар ярдә мендә оеша.

1. Тезү че теркә гечлә р (җ ыючы: һ ә м, вә, да/дә (та/тә ), ни/ни, бер/бер; каршы куючы: ә, лә кин, ә мма, мә гә р, иллә, иллә мә гә р, тик, бары, фә кать, исә, аның каравы; бү лү че: янә -янә, яисә, я, ә ле-ә ле, ә ллә -ә ллә ): Укыдым һ ә м сө йлә дем. Укыдым, лә кин сө йлә мә дем.

2. Тезү интонациясе: Укыдым, сө йлә дем.

3. Каршы кую интонациясе: Укыдым – аң ламадым.

Тезү ле бә йлә неш ү зе генә сө йлә м барлыкка китерә алмый, шуң а кү рә сү злә рнең (җ ө млә лә рнең ) бер-берсенә буйсынуы – ияртү ле бә йлә неш тә кирә к. Ияртү ле бә йлә неш булганда, бер сү з (җ ө млә ) икенче сү згә (җ ө млә гә ) ияреп, буйсынып килә. Мә сә лә н, китап уку дигә ндә, уку – ияртү че сү з, аң а китапсү зе ияреп килә. Яң а китап дигә ндә, китап - ияртү че сү з, яң а иярү че сү з була.

Ияртү ле бә йлә нештә торган сү злә р арасында ө ч тө рле мө нә сә бә т була.

· хә бә рлекле мө нә сә бә т

· ачыклаулы мө нә сә бә т (тө гә ллә ү ле мө нә сә бә т)

· аныклаулы мө нә сә бә т

Хә бә рлекле мө нә сә бә т булганда, бер сү з икенче сү з турында хә бә р итә , нә тиҗ ә дә җ ө млә барлыкка килә. Мә сә лә н, Без укыйбыз. Бү лмә якты. Китап ө стә лдә. Калә м минеке. Ия телә сә нинди предметны, вакыйганы, кү ренешне атап килә, хә бә р – ия турында нидер хә бә р итеп, аң а буйсынып килә. Хә бә рлекле мө нә сә бә тне тө рле чаралар белдерә лә р. Шушы чараларның һ ә рберсе янында да хә бә р итү интонациясе булу мә җ бү ри.

1. Хә бә рлек кушымчалары: Мин укучы мын.

2. Зат-сан, заман кушымчалары: Без яза быз.

3. Сү з тә ртибе: Кө н матур.

4. -ныкы/-неке кушымчасы: Калә м сез неке.

5. Юнә леш, чыгыш, урын-вакыт килеше кушымчалары: Китап ө стә л дә.

6. Бә йлеклә р һ ә м бә йлек сү злә р: Юл урман аша.

7. Хә бә р итү интонациясе: Ә тием – табиб. Кө з.

Ачыклаулы мө нә сә бә т булганда, бер сү з икенче сү зне ачыклап килә һ ә м сү зтезмә барлыкка килә. Китапханә гә бару, ә нинең яулыгы, баргач кү рү, кө зге яң гыр, шул урам, кадерле ә нием. Мондый мө нә сә бә ттә иярү че сү з ияртү чедә н һ ә рвакыт алда була. Ачыклаулы мө нә сә бә тне тө рле чаралар белдерә лә р:

1. Килеш кушымчалары: театр га бару, дустым ның апасы, баскыч тан тө шү.

2. Фигыль формалары: ә йт сә килү, кил гә ч кү рү, сө йлә ш ә -сө йлә ш ә кайту.

3. Сан тө ркемчә лә ре кушымчалары: бер енче сентябрь, ике шә р алма.

4. Бә йлеклә р һ ә м бә йлек сү злә р: урман аша бару.

5. Янә шә килү чарасы: бү ген килү, хикә я уку.

6. Сү з тә ртибе: матур кө н.

7. Сү злә рне кабатлау: чилә к-чилә к су, җ ил-җ ил атлау.

Аныклаулы мө нә сә бә т булганда, иярү че сү з ияртү че берә млектә н соң урнашып, аң а аныклык, ө стә мә мә гълү мат бирә . Аныклаулы мө нә сә бә т нигезендә аныклагыч формалаша.

Аныклаулы мө нә сә бә тне белдерә торган чаралар:

1. Аныклаучы теркә гечлә р: ягъни, ягъни мә сә лә н, мә сә лә н, хә тта, һ ә рхә лдә, шул исә птә н, бигрә к тә, дө ресрә ге, аеруча, аерата, башлыча, тулырак ә йткә ндә, ачыграк ә йткә ндә, икенче тө рле ә йткә ндә, башкача ә йткә ндә, киң рә к алсак, аерым алганда, җ итмә сә, ө стә венә һ. б. Иртә гә, ягъни шимбә кө нне, якташлар бә йрә ме була.

2. Аныклау интонациясе. Кә җ ә рә хмә т укый: сакалын селкетә.

Истә тотыгыз!

Тезү ле бә йлә неш	Ияртү ле бә йлә неш
Тезү ле бә йлә нештә ү зара тигез хокуклы сү злә р (җ ө млә лә р) берлә шә.	Ияртү ле бә йлә нештә иярү че һ ә м ияртү че компонентлар була.
Тезү ле бә йлә неш ү зе генә кулланыла алмый, аның янында һ ә рвакыт ияртү ле бә йлә неш урын ала.	Ияртү ле бә йлә неш ү зе генә дә, тезү ле бә йлә неш белә н бергә дә кулланылырга мө мкин.
Тезү ле бә йлә нешнең синтаксик тө зелмә дә булуы мә җ бү ри тү гел.	Ияртү ле бә йлә нешнең синтаксик тө зелмә дә булуы мә җ бү ри.
Тезү ле бә йлә неш нигезендә тиң дә ш кисә клә р, тезмә кушма җ ө млә компонентлары барлыкка килә.	Ияртү ле бә йлә нештә торган сү злә р арасында ө ч тө рле мө нә сә бә т була: хә бә рлекле, ачыклаулы, аныклаулы мө нә сә бә т. Хә бә рлекле мө нә сә бә т нигезендә — җ ө млә , ачыклаулы мө нә сә бә т булганда — сү зтезмә, аныклаулы мө нә сә бә т нә тиҗ ә сендә аныклагыч барлыкка килә.

7. Тезү ле бә йлә нештә ге мә кальнең икенче яртысын сайлап ал!

1)кеше холкын кү зә т 2)телең белә н узма 3)ә йткә ндә сү зең чә эшлә 4)йө рсә ң кү рерсең 5)матурны бизисе юк 6)белгә нне яраталар 7)этсез куян тотып булмас 8)абына-абына Бохарага җ итә рсең 9)киемең не бизә мә 10)сү здә мактанма 11)авызындагы тешенә бакма

А) белемең белә н уз Б) майны майлыйсы юк В) белмә гә нне ө йрә тә лә р Г) ү зең некен тө зә т Д) акылың ны бизә Е)эштә мактан Ж)кулындагы эшенә бак З) ә йтмә гә ндә уең ча эшлә И)кү рсә ң белерсең К) дуссыз гомер итеп булмас Л) ялгыша-ялгыша галим булырсың

8. Тезү ле бә йлә нештә торган сү злә рне ү злә ре ияргә н сү з белә н бергә язып алыгыз.

Ү рнә к: тө ннә рдә н, салкыннардан, бураннардан соң килде.

Менә тагын яз җ итте. Кышкы озын тө ннә рдә н соң, каты салкыннардан, ачы бураннардан соң тагын яз килде. Тә бә нә к, болаң гыр кү ктә ягымлы кояш кү ренде; тирә -якны яктыга, куанычка кү меп, җ ирдә ге барлык терегә кү з кысып, шаярып, кайнар укларын яудырды. Калын кар астында басылып яткан тигезлеклә р, калкулыклар, урманнар, чокыр-чакырлар... ә кренлә п-ә кренлә п авыр йө ктә н арына бардылар. Кыш буена тынып торган җ ирнең ө сте озакламый ө тә лә нгә н тунын салып ташлады. Сыртларда яшел ү лә ннә р мыек тө ртте. Яр буйларында тал бө релә ре кү злә рен ачтылар. Басулардан, ү зә ннә рдә н челтерә п, беренче сулар акты (Н. Фә ттах).

9. Ү зара тезү ле бә йлә нештә булган сү злә рне һ ә м җ ө млә лә рне аерып языгыз.

⇐ Предыдущая 123 4 5 6 7 8 9 10 Следующая ⇒