2.1 Гүлді өсімдіктердің түрлі ортаға бейімделу ерекшеліктері

Жалпы айтқ анда сыртқ ы ортаның қ андайда бір факторларына бейімделген, формалар тү зуде маң ызды роль атқ аратын гү лді ө сімдіктерді экологиялық топтарғ а бө леді. Сонымен бірге ылғ алдылық қ а байланысты ө сімдіктерді бір қ атар экологиялық топтарғ а бө леді. Ал тіршілік форма (экобиоморфа) – формалар тү зетін ү рдістің ең қ арапайым бірлігі. Егер дә лірек айтар болсақ тіршілік форма дегеніміз- ө сімдіктердің сыртқ ы кескіні, ол жекеленген ө сімдіктің сыртқ ы ортаның ә ртү рлі жағ дайына бейімделушілігн кө рсетеді. Тіршілік формасының морфофизиологиялық оқ шаулануы, генетикалық кодтың бақ ылауымен жү реді. Тек осы генетикалық кодтың қ ызметінің нашарлауына байланысты, сонымен қ атар химиялық ә серлердің немесе сә улелердің ә серінің шмамадан тыс кү шті болуына байланысты тү зілетін мутацияның, рекомбинацияның, полиподияның негізнде ө сімдіктерде серпінді ө згерістер жү реді [23].

Сонымен тағ ы бір айта кететін жайт ылғ алдылық қ а байланысты ө сімдіктерді бір қ атар экологиялық топтарғ а бө леді. Яғ ни қ ос жарнақ ты Борщев сарғ алдағ ы жә не қ ызғ алдақ секілді тү рлері еліміздің “Қ ызыл кітабына” енгізілген.

Ө сімдік ү шін ө мір сү руге ө те қ олайсыз, жә не ө сімдігі ө спейтін, бұ та, шө птесін ө сімдіктері сирек кей жерлерде мү лде ө сімдік ө спейтін, климаты қ ұ рғ ақ, жазы ө те ыстық, қ ысы кейбір жерлерде суық тау, температурасы тә уліктің ө зінде ө згеріп, ауытқ ып тұ ратын, ө сімдіктер ылғ и да судың, ылғ алдың жетіспеуін сезінетін, материкте ү лкен территорияны алып жатқ ан шө лді жерлер.

Қ оршағ ан ортаның басқ а факторларымен ө зара ә рекеттескенде жел ашық жерлерде ө сіп тұ рғ ан қ ос жарнақ ты ө сімдіктердің, дамуына ық палын тигізеді. Жоғ арыда айтылып кеткендей Бор дә уірінде климат кенет ө згерген. Профессор голенкин бұ л ө згеріс жерге тү сетін кү н сә улесінің интенсивті болуымен болуыме н деп жорамалданғ ан. М. И. Голенкиннің топшалауынша бор дә уірінде Жер бетінде кенеттен бір ө згеріс болып, ол Жердің қ оршап тұ рғ ан бұ лтты серпілтті. Мысалы, Кү н сә улесі тікелей ө сімдіктердің жапырақ тарына тү сті. Кө не замандағ ы папоротниктер, тіпті, қ ос жарнақ ты тұ қ ымдылардың кейбір тү рлері бұ ғ ан бейімделе алмады. Кейбір тү рлері мү лде жойылып кетті. Ауа райының бір мезгілде кенет ө згеруіне байланысты кейбір қ ос жарнақ ты ө сімдіктер бейімделу қ асиетінен айырылып эволюциялық даму барысында жаң а араморфоз пайда болуына себеп болды. Кеінен келе бұ л қ ос жарнақ ты ө сімдіктер эволюциялық даму барысында кез келген ортағ а жә не кез келген жағ дайғ а байланысты бейімделу қ асиетін иемденіп, жер бетіне кең інен тарай бастады.

Гү лді ө сімдіктердің қ оршағ ан ортағ а бейімделушілігін тек аталғ ан факторлар ғ ана емес, сонымен бірге, ә р уақ ытта, тү рлер жаң а ортағ а (қ арама-қ арсы жағ дайғ а) тап келгенде байқ ауғ а болады. Бұ л ө сімдіктердің табиғ и ө сетін ортасының ө згеруіне байланысты жә не оны мә дени жағ дайғ а ендіргенде байқ алатын қ ұ былыс.

Гү лді ө сiмдiктердiң жарық ырғ ағ ына бейiмделуi бiздiң планетамыздағ ы жарық тың жағ дайларының алуан тү рлi: биiк таулы аймақ тар, далалар, шө лейттер сияқ ты қ атты жарық тандырылғ ан мекен ету орталарынан бастап ү ң гiрлер мен терең сулар сияқ ты ә лсiз жарық тандырылғ ан суларғ а дейiн болуына байланысты. Ә ртү рлi мекен ету орталарында тек қ ана радиацияның интенсивтiлiгi ғ ана емес, олардың спектральдi қ ұ рамы, ө сiмдiкке жарық сә улесiнiң тү су ұ зақ тылығ ы, ә ртү рлi интенсивтi жарық тың кең iстiк жә не уақ ыттың таралуы жә не т. б. факторлар ескерiледi. Соғ ан сә йкес ө сiмдiктердiң ә ртү рлi жарық ырғ ақ тарына бейiмделуi де ә ртү рлi болады.

Дегенмен ө сiмдiктер жарық жағ дайларына бiркелкi емес бейiмделген, яғ ни ө сiмдiктiң жарық қ а мұ қ таждығ ына қ арай З категорияғ а жiктеуге болады: а) ашық, кү н сә улесi жақ сы тү сетiн жерлерде ө сетiн ө сiмдiктер - гелиофиттер (бұ лар шө л, дала, тундра, биiк таулардың басында ө сетiн ө сiмдiктер); ә ) кү н сә улесi толық тү сетiн жерлерде де, сондай-ақ кө лең кенi ұ нататын ө сiмдiктер – факультативтi гелиофиттер (шабындық та, орманның ашық алаң дарында ө сетiн ө сiмдiктер жатады). Мұ ндай ө сiмдiктер жарық ты ә ртү рлi кезең де тү рлiше қ ажет етедi; б) табиғ атта ашық жерлерде мү лде ө се алмайтын ө сiмдiктер - скиофиттер немесе сциофиттер (орманды жерде ө сетiн емен желайдары, бойқ алақ ай, кү згi шырыншө п т. б. жатады). Жарық сү йгiш, кө лең ке сү йгiш жә не кө лең кеге тө зiмдi деп бө лiнедi. Жарық сү йгiш ө сiмдiктер тек толық, ашық жарық жағ дайында қ алыпты дами алады жә не кө лең келенудi қ аламайды (кө птеген дала шө птерi, қ арағ ай) жә не басқ алар.

Кө лең кесү йгiш гү лді ө сiмдiктер тек кө лең келену, шашыраң қ ы жарық жағ дайында қ алыпты дамиды.

Ормандағ ы тө менгi ярустағ ы ө сетiн қ ос жарнақ ты ө сiмдiктердiң кө птеген топтары осы топқ а жатады, ә сiресе жапырақ ты орман гү лді ө сімдіктері ө сiмдiктерi. Кө лең ке сү йгiш ағ аш ө сiмдiктерi толық жарық жағ дайында, бiрақ кө лең келенуде де ө суге қ алыптасқ ан.

Бұ л экологиялық топтағ ы ө сiмдiктер жапырағ ының анатомиялық қ ұ рылысымен ерекшеленедi. Жарық сү йгiш ө сiмдiктердiң жапырақ тарының негiзiн қ алың қ атты жақ сы жетiлген бағ аналы паренхималы пластинка жә не механикалық ұ лпалар қ ұ райды. Кейде ө те жақ сы жарық жағ дайында бағ аналы ұ лпа жапырақ тың тек жоғ ары жағ ында ғ ана емес, тө менгi бетiнде де дамиды, изолатеральды жапырақ тү зедi. [24, 24].

Эпидермис ұ сақ қ алың қ абырғ алы жасушадан тұ рады, кейде кө п қ абатты, мық ты кутикула қ абатымен қ апталғ ан. Ондай ө сiмдiктердiң жапырағ ының тө менгi бетiнде кө птеген лептесiктер болады. Сабағ ының буын аралық тары қ ысқ арғ ан.

Кө лең ке сү йгiш ө сiмдiктердiң жапырақ алақ аны жұ қ а, себебi бағ аналы паренхима ө те ә лсiз дамығ ан немесе мү лдем болмайды. Борпылдақ ұ лпа iрi хлоропластан тұ ратын аздағ ан жасуша санынан тұ рады. Эпидермис бiрқ абатты, iрi жасушалы, жиi хлоропласт болады. Эпидермис жасушаларының қ абаты жұ қ а, кутикуласы болмайды. Лептесiктерi терең емес, кейде бiршама кө терiң кi жарық сү йгiш ө сiмдiктердiң эпидермисінен iрiлеу, бiрақ олар недә уiр аздау. Сабағ ы ұ зарғ ан, буынаралық тары ұ зын. Бұ л топқ а жапырақ ты орман шө птерi жә не шамшат, самшит жә не т. б. ағ аш ө сiмдiктері жатады.

Сурет 14- Жарық қ а байланысты гү лді ө сімдіктердің экологиялық топтары

Кө лең ке сү йгiш ө сiмдiктерде аздағ ан интенсивтi транспирация ө ткiзгiш шоқ тары нашар дамығ ан. Оларғ а тағ ы да механикалық ұ лпалардың ә лсiз дамуы тә н (1-кесте).

Кесте 1 - Сциофиттер жә не гелиофиттер ерекшелік сипаттамасы

Белгі	Гелиофиттер	Сциофиттер
Сыртқ ы пішіні	Шоқ танғ ан	Тік тұ ратын
Жапырақ тарының орналасуы	Диффузды	Мозаикалы
Жапырақ тары	Ұ сақ тілімделген	Ірі, бү тін
Лептесік (устьица)	Кө п	Аз
Жү йкеленуі	Қ алың	Сирек
Механикалық ұ лпа	Жақ сы жетілген	Нашар дамығ ан
Хлоропластары	Ұ сақ, кө п	Ірі, аз
СО2 сің іру (фиксациялануы)	С-4 ө сімдіктерде кездеседі	С-3 ө сімдіктер

Гү лді ө сімдіктердің ең кө п тарағ ан тобы - кү рделігү лді ө сімдіктер. Жер жү зінде, Арктика жә не Антарктида мұ здарының ө зге таралу аймақ тарының барлығ ында 1300 туысқ а бірігетін 25 мың нан астам тү рі бар. Қ азақ станда 140 туысы, 700-дей тү рі кез-деседі. Қ оң ыржай аймақ та — шө птесін ө сімдік, шала бұ та тү рінде, тропикте — шырмауық, бұ та, кейбір тү рлері ағ аш тү рінде ө сетін бір, екі не кө п жылдық ө сімдік. Бұ лар - негізінен шө птекті, сү тті шырыны болатын ө сімдіктер. Олардың шала бұ талы, бұ талы, ағ аштекті тү рлері де кездеседі. Кү рделігү лділер - кө бінесе кө пжылдық ө сімдіктер. Кейде біржылдық тү рлері де кездеседі. Гү лшоғ ыры бір гү лден мың гү лге дейін жинақ талатындық тан, себетгү л деп аталады. Себетгү лдегі гү лдердің қ ұ рылысы ә р тү рлі. Пішіні, қ ұ рылысына байланысты себетгү лде тілше, тү тікшелі, қ осерінді, жалдан тілшелі, шоқ ырақ тә різді гү лдер орналасады. Міне сондық тан да бұ л топқ а жататын ө сімдіктер кү рделігү лділер тұ қ ымдасы деп аталады.

Ө сімдік себетгү лінің қ ұ рылысы да ерекше. Мысалы, кү рделігү лділер тұ қ ымдас бақ бақ тың себетгү лінде тек тілше гү лдер орналасады. Тү ймедақ тың себетгү лінен тілше жә не тү тікшелі гү лдерді кө реміз. Гү лкекіре себетгү лінде шұ қ ырақ тә різді гү лдер болады. Себетгү лі тек тү тікшелі гү лден тұ ратын да ө сімдіктер (сарық алуен, тү йетікен) бар. [26].

Гү лді ө сімдіктер ішінде кү рделігү лділер ә р тү рлі мақ сатта пайдаланылады. Кү нбағ ыс, мақ сырдан ө сімдік майы алынады. Ассү ттіген, бө рігү л - кө кө ністік ө сімдіктер. Дермене, тү ймедағ ы, бақ бақ, итошағ ан, қ ырмызыгү л дә рілік шө п ретінде пайдаланылады. Жералмұ рт (топинамбур) - малазық тық дақ ыл. Барқ ытгү л (хризантема), нарғ ызгү л (георгина) - сә ндік ө сімдіктер. Кү рделігү лділердің арамшө п тү рінде ө сетіндері де бар. Оларғ а ойраншө п, қ алуен, гү лкекіре, тү йетікендер жатады

Қ азіргі кезде кө птеген ғ алымдар ө сімдік дү ниесін ө су мен тіршілік формаларына қ арай бө леді. Жалпы айтқ анда гү лді ө сімдіктерді де орналасу аймағ ына бейімделуіне қ арай жә не тіршілігі мен эволюциялық ө згерісіне қ арай бірнеше топтарғ а бө леді. Мысалы:

1 Суккуленттер – ксерофиттердің айрық ша бір тү рі. Бұ л латынша «суккулентуз» - шырынды деген сө зден шық қ ан термин. Суккуленттердің ө те кө п тарағ ан жерлері Американың Орталық, Оң тү стік жә не Солтү стік, сонымен қ атар Африканың шө лдала аймақ тары. Біздің еліміздің қ ос жарнақ ты ө сімдіктер қ орында суккуленттер онша кө п емес.

Суккулентердің ө зі 2 топқ а бө лінеді:

А) сабақ ты суккуленттер – кактустар, сү ттігендер, стаплиялар.

Б) жапырақ ты суккуленттер – алоэ, агавалар.

Суккуленттердің ерекшелігі, олардың денесінде су қ оры мол жиналатын паренхимиялық тканьдердің болатындығ ында. Сондық тан басқ а ө сімдіктерге қ арағ анда суккуленттер етті, ісінген тә різді толық, шырынды болып келеді.

2 Эксерофиттер. Грек сө зі «еу» - жақ сы, нағ ыз деген термин. Бұ л қ уаң шылық жағ дайында барынша тө зімді, кө бінесе жапырақ тарын тү к басқ ан шө лдала ө сімдіктері. Эксорофиттерге жусандар, баялыш, бү йірген, теріскен, изен сияқ ты ө сімдіктер жатады.

3 Гемиксерофиттер. «гемий» грекше шала деген мағ ынада. Ксерофиттерге қ арағ анда гемиксерофиттердің сумен жабдық талуы «қ олайлы» жағ дайда болады. Мысалы: жантақ -гемиксерофит ө кілі. Жантақ ө скен жерді соқ амен жыртқ ан кездің ө зінде жантақ тың сабағ ы тү п жағ ынан кесіледі де, оның суғ а дейін баратын тамыр жү йесі топырақ таң астың ғ ы қ абатында кем дегенде 2-3 жыл бойы тірі кү йінде сақ талады. Тамырда тіршілік процесі жойылмағ андық тан тамыр қ ысымының нә тижесінде тамырғ а сің ген су жоғ ары қ арай жылжып отырады да, кесілген жерінен ағ ып топырақ қ а сің еді. Су жеткілікті болғ андық тан жантақ жапырақ тары қ алың, ашық тү сті болып келеді. Бірақ жантақ тың жапырағ ындағ ы ксерофиттерге тә н белгі – оның халық шаруашылығ ына пайдалығ ы.

4 Стипаксерофиттер латынша «стипо» - нығ ыздалғ ан, толық деген сө зден қ ұ ралғ ан термин. Бұ ғ ан негізінен шө лдала аймағ ында ө сетін астық тұ қ ымдас ө сімдіктер жатады. Мысалы: бидайық, еркекшө п, тырса, кедешө п. Бұ лардың тамыр жү йесі шашақ ты онша терең ге енбейді. Усьтици аппараттары жапырақ тың астың ғ ы жағ ына емес, ү стіне орналасады. Жапырақ тың ү сті қ ырлы, қ алың кутикула қ абатымен қ апталғ ан. Жапырақ тың ү стіндегі қ ыр аралық сайларында қ абығ ы ө те жұ қ а қ орғ аушы клеткалар орналасқ ан. Кү н қ ызғ ан кезде бұ л клеткалардағ ы су тез буланады да клетка жиырылады. Осының нә тижесінде жапырақ тү тік тә різді оралады да устьица арқ ылы булануы тоқ талып, ө сімдіктегі су босқ а ысырап болмайды.

5 Пойкилоксерофиттер – грекше «пойкилос» - ә ртү рлі деген сө з. Бұ ғ ан шө лдала аймағ ында тіршілік ететін, ө зінің су режимін басқ а ксерофиттер сияқ ты реттей алмайтын ө сімдіктер жатады. Мысалы: тас бетінде ө сетін қ ына ө сімдіктері. Олар су мол жағ дайда «қ уалап» ө седі де қ уаң шылық кезең де қ урайды. Бірақ осы қ урағ ан жағ дайда, пойкилоксерофитттер ө зінің тіршілік қ асиетін жоймайды. Аз да болса ылғ ал бар кезде олар қ айтадан «қ уалап» ө се

Галофиттер жә не оның тү рлері. Галофит деген грек сө зі «галос» - тұ з, фитон - ө сімдік деген сө зден шық қ ан. Яғ ни, бұ л сор жә не сортаң топырақ ты жерлерде тіршілік ететін топырақ тағ ы тұ здардың зиянды, улы ә серіне тө зімді ө сімдіктердің тү рлері жатады. Ксерофиттер сияқ ты галофиттер де біркелкі ө сімдіктер емес. Галофиттер тү рге бө лінеді:

А) Эфгалофиттер – нағ ыз галофиттер. Бұ л термин гректің «ау» жақ сы, нағ ыз «галос» - тұ з, «фитон» - ө сімдік деген сө здерінен қ ұ ралғ ан термин. Эфгалофиттерді кейде тұ з жинаушы ө сімдіктер деп те атайды. Оның себебі топырақ тағ ы тұ здар суда еріген кү йінде тамыр жү йелері арқ ылы ө сімдікке қ абылданылып, оның денесіндегі клетка шырындарында жиналады жә не 2-ші суретте кө рсетілген.

Б) Крипгалофиттер – деген гректің «крипо» - бө ліп шығ ару деген сө зінен қ ұ ралғ ан. Бұ лар денесіндегі артық тұ здарды сыртқ а бө ліп шығ арып тұ ратын ө сімдіктер.

Сурет 18- Денесінен артық тұ зды шығ арып тұ ратын гү лді ө сімдіктер

В) Гликогалофиттер грекше «геликос» - тә тті деген сө з. Дене мү шелеріне тұ здарды ө ткізбейтін гликогалофиттер. Тұ зданғ ан сортаң топырақ та ө скенімен бұ л ө сімдіктердің тамырының ішкі анатомиялық қ ұ рылысында пробка қ абаттары ө те ерте пайда болады да, топырақ ерітіндісіндегі тұ здар осы прбка қ абатынан ө те алмағ андық тан ө сімдік тұ з кө п мө лшерде жиналмайды.

Г) Тұ з жинағ ыш галофиттер. Бұ ғ ан кө кпек, алабұ таның кейбір тү рлері жатады. Бұ л ө сімдіктердің денесіне енген артық тұ здар сыртқ а бө лініп шық пай жапырақ тың астың ғ ы не ү стің гі бетіне орналасқ ан қ уыс бездерге жиналады.

⇐ Предыдущая 1 2 3 4 567 8 Следующая ⇒