1 Аналитикалық шолу

1 Аналитикалық шолу

1. 1 Жалпы ө сімдіктерге сипаттама

Жалпы ө сімдіктердің белгілі тіршілік ортасына, ортағ а деген қ атынасы жайлы білімдер адамзатта ертерек практика жү зінде: жабайы ө сімдіктерді жинап, оларды ө сіре бастағ ан кезден қ алыптаса бастағ ан. Қ азіргі кездегі кейбір халық тардың тілдерінде ө сімдіктер топтарының атауларын кездестіруге болады, ол атаулар тек бақ ылау тү рінде емес, бірақ экологиялық классификацияның бастауының дә лелі болып табылады (ылғ алды жер ө сімдіктері, қ ұ рғ ақ жер ө сімдіктері, таулы жә не жазық ты ө сімдіктер жә не т. б. )

Ө сімдіктер ә лемі ә р тү рлі ортада тіршілік етуге бейімделген басқ а тірі организмдер сияқ ты тіршілік-тынысы, пішіні, кө лемі жағ ынан алуан тү рлі. Ө сімдіктер шө лдерде, ағ ысы қ атты ө зендердің, тең іздер мен мұ хиттардың тү бінде, сол сияқ ты биік таулардың қ ар жамылғ ысы белдеулерінде де ө се алады.

Бұ лардың ә рқ айсысының ө зіне тә н тіршілік нысаны бар. Ө сімдіктер кө лемі жағ ынан да ә р тү рлі. Ең майда тірі организмдерге вирустар мен фагтар жатады. Оларды 100-300 мың жә не одан да артық есе ү лкейтіп кө рсететін электрондық микроскоп арқ ылы ғ ана кө руге болады. Таяқ ша тә різді бактериялардың кейбіреулерінің ұ зындығ ы 1-10 мкм, ені 0, 2-1 мкм (1 мкм - 10^-6м). Темекі ө сімдігінде тең біл (мозайка) ауруын туғ ызатын вирустың ұ зындығ ы орташа есеппен 300 нм (1 нм - 10^-9м), ені 15 нм. Ал бактериофагтардың кө лемі 50-100 нм аралығ ында болып келеді [1, 2].

Жоғ ары сатыдағ ы жә не қ ос жарнақ ты гү лді ө сімдіктердің де ергежейлі, ө те майдалары мен ү лкен кө лемді алыптары кездеседі. Мысалы, тұ щы сулардың бетінде қ алқ ып жү ріп тіршілік ететін кө пжылдық кіші балдыршө птің жапырақ тақ тасының диаметрі 5-10 мм болса, су ө сімдігі вольфияның жапырақ тақ тасы 1-1, 5 мм-дей ғ ана. Бұ ларғ а қ арама-қ арсы қ ұ рлық ө сімдіктерінің ішіндегі ірісі- секвойядендронның биіктігі 100 м-ден асса, дінінің диаметрі 10 м-ге жетеді.

Ө сімдіктердің мұ ндай алуан тү рлілігі ө те ұ зақ, ә рі кү рделі энолюциялық даму барысында ү немі ө згеріске тү суден жә не орта жағ дайларына бейімделуге байланысты болса керек.

Ғ ылыми деректерге сү йенсек тіршілік алдымен суы бар ортада - дү ниежү зілік мұ хиттарда пайда болғ ан. Олар: тіршіліктің қ арапайым формалары жасушаланбағ ан, «ядросыздар», сол сияқ ты ядролылар - бір жасушалылар жә не колониялылар болғ ан. Бұ лардан кейін қ ұ рылымы едә уір кү рделі кө п жасушалылар пайда болғ ан.

Мұ ндай кө п жасушалы тірі организмдердің жаң а формаларының пайда болу процесі сулы ортада баяу жү реді, бұ л Дү ниежү зілік мұ хиттарда орта жағ дайларын тү зетін экологиялық фактор элементтерінің ауытқ ушылығ ының тө мендігіне, бірың ғ айлығ ына байланысты. Сондық тан да осы уақ ытқ а дейін сулы ортада қ ұ рылысы қ арапайым бір жасушалы, колониялы ө сімдіктер — кө к-жасыл, жә не жасыл балдырлар тіршілік етуде [3, 4].

Катерхей эрасын есептемегенде жердің даму тарихын бес эрағ а бө лу қ абылданғ ан. Олар: архей, протерозой, палеозой, мезозой, кайнозой эралары. Ө з ретінде ә рбір эра геологиялық кезең дерге бө лінеді жә не олардың ә рқ айсысы біздің планетамызды мекен еткен ө сімдіктердің, жануарлардың тасқ а айналғ ан, дақ тар ретінде қ алғ ан қ алдық тарымен, шө гінді тау жыныстарымен сипатталады. Осы мә ліметтерге сү йене отырып жү ргізілген зерттеулер нә тижесінде тірі табиғ ат ә лемінің дамуы туралы кө ріністі анық тауғ а, соң дай-ақ кейбір жер бетінен жоқ болып кеткен жануарлар мен ө сімдіктердің қ ұ рылыс ерекшеліктерін білуге мү мкің дік туды. Жер бетінде алғ ашқ ы ө сімдіктердің қ ашан пайда болғ аны ә зірше беймә лім. Мұ ның ө зі кө не заман ө сімдіктері қ ұ рылысының қ арапайымдылығ ынан, олардың тасқ а айналғ ан қ алдық тарының біздің дә уірімізге жете алмай қ ұ рып кетуінен деп тү сіндіріледі.

Біздің планетамызда тіршілік бұ дан 3, 5 млрд. жылдай бұ рын архей эрасында пайда болғ ан деп есептелінеді. Оғ ан архей тау жыныстарынан бактериялар мен балдырлардың тіршілік ө німдерінің табылуы осының дә лелі болып отыр [5, 6].

Бұ ғ ан дейінгі қ атархей эрасында (шамамен 4, 5 млрд. жыл бұ рын) дү ние жү зінде физиқ алық -химиялық процестер жү ріп, тіршіліктің пайда болуына қ ажетті орта жағ дайлары қ алыптасты.

Айта кетер болсақ ө сімдіктер туралы тү сінік адамның іс тә жірибелік, шаруашылық тіршілігіне байланысты ерте заманда пайда болып тез дамып қ алыптаса бастағ ан. Ө сімдіктер байлығ ын пайдаланудың алғ ашқ ы кезең інде адамдар олардың жемістерін, тұ қ ымдарын, тү йнектерін, пиязшық тарын жә не тамырсабақ тарын жинастырып ө з қ ажетіне жарата білген. Ол ү шін ө сімдіктерді танып, олардың жеуге келетіндерінен, жеуге келмейтіндерін, дә рілік қ асиеттерін ескере отырып ө сімдіктерді улы ө сімдіктерден ажырата білу қ ажеттілігі туғ ан. Сонымен бірге пайдалы ө сімдіктердің ө сетін жерін анық тап, оларды жинаудың мерзімін жә не сақ тау тә сілдерін мең геру қ ажет болғ ан [7, 8].

Ө сімдіктердің тіршілік жағ дайлары жайлы хабарламалар ө те ертеден белгілі болғ ан. «Ботаниканың ә кесі» атанғ ан жә не оның жеке ғ ылым екендігінің негізін қ алаушы Аристотельдің оқ ушысы Теофраст ө з ең бектерінде ө сімдіктердің практикалық қ олданудағ ы маң ызы мен қ атар олардың қ ұ рылысы, физиологиясы, географиялық таралуына аса мә н берген. Ол Александр Македонский мен саяхатқ а шығ а отыра, ә ртү рлі елдердегі ө сімдіктерге топырақ пен климаттың ә серін сипаттап жә не салыстыруғ а мү мкіншілігі болды. Теофрастың бізге жеткен екі ү лкен ең бектерінде – «Ө сімдіктердің табиғ и тарихы» (10 том) жә не «Ө сімдіктердің себептері жайлы» (8 том) - ө сімдіктердің сыртқ ы тү рлерінің ө згерістері жә не ө су тү рлерінің жағ дайларғ а байланысты болатындығ ы жайлы кө птеген бақ ылаулары кө рсетілген. Мысалы, тауда ө сетін ағ аштардың дің дерінің бұ тақ тары тө мен, ал оны жайылымғ а еккен кезде ө те ә демі жә не ірі болатындығ ын атап ө ткен. Ол жү зім тү рлерінің ә ртү рлі топырақ та ө сіру барысындағ ы ө згерістерін сипаттағ ан. Алғ ашқ ы ө сімдіктерді тіршілік тү рлеріне бө луді де Теофраст (терминдерді қ олданбай) жасағ ан деп атауғ а болады: ағ аш, бұ та, жартылай бұ та жә не шө птер.

Ертедегі ортағ асыр жү зжылдық тарында ө сімдіктер жайлы білім дамымады деп айтуғ а болады. Ботаникалық білімдер негізінен монастырларда қ алыптасты, себебі онда дә рілік шө птер ө сірілді. Ортағ асырлардың соң ында (ХII-ХIIIғ ғ. ) сауда жә не саяхат байланыстарының дамуы, университеттер мен мектептердің ашылуы ботаникалық ғ ылымның дамуына ық пал етті. Ірі оқ ымысты-схоласт Ұ лы Альберт (Альберт Великий) ө з ең бектерінде (1193-1280) ө сімдіктердің «қ ыстық ұ йқ ы» себептерін, топырақ сапасының ө сімдік тіршілігіне ә серін зерттеген. Бірақ кө птеген теориялық кө зқ арастар жағ ынан ө з уақ ытынан асып шығ ып кетпеді: Аристотельдің жалғ астырушысы болып есептелетін ол ө сімдіктерде «жан» бар деп есептеп, топырақ ө згерістеріне байланысты тү рлердің ө зара ауысуларын сипаттады.

⇐ Предыдущая 1 234 5 6 7 8 Следующая ⇒