1.2 Гүлді өсімдіктер туралы жалпы түсінік

Ө сімдіктер саласын екі ү лкен топқ а бө лген яғ ни тө менгі сатыдағ ы жә не жоғ ары сатыдағ ы ө сімдіктер тобына. Жоғ ары сатыдағ ы ө сімдіктердің кө пшілігінің денесі органдарғ а тамырғ а, сабақ қ а жә не жапырақ қ а бө лінген болады. Тө менгі сатыдағ ы ө сімдіктерден жоғ арғ ы сатыдағ ы ө сімдіктердің басты айырмашылығ ы, олардың ұ лпалары мен мү шелері жақ сы жетілген. Барлық жоғ ары сатыдағ ы ө сімдіктердің аталық жә не аналық жыныс мү шелері кө пжасушалы. Бұ л органдар жақ сы жетілген ұ лпалардан тұ рады. Жоғ арғ ы сатыдағ ы ө сімдіктердің ө мірлік циклінде спорофиті мен гаметофитінің алмасып келуі айқ ын байқ алады. Жыныстық кө бею органдары кө п клеткалы. Аналық жыныс органы архегоний қ ұ мыра тә різді болып келеді. Ол екі бө ліктен – кең ейген тү п жағ ынан жә не жоғ арғ ы жің ішке мойынан тұ рады. Орхегонийдің тү п жағ ында жұ мыртқ а клеткасы жетіледі, ал оның мойны жұ мыртқ а клеткасы піө п жетілген кезде жоғ арғ ы жағ ынан ашылады. Аталық жыныс органы антеридий қ апшық тә різді болып келеді, оның ішінде кө птеген сперматозоидтар пайда болады. Жалаң аш тұ қ ымдардың тек антеридийлері ғ ана редукцияғ а ұ шырағ ан, ал жабық тұ қ ымдылардың антеридийлері де, архегонийлері де редукцияғ а ұ шырағ ан. Жыныстық кө бею органдары қ ұ рлысына қ арай жоғ арғ ы сатыдағ ы ө сімдіктер архегониялы (Archegoniata) жә не пестикті (Synoeciatai) болып екі топқ а бө лінеді. Архегониялылар жоғ арғ ы сатыдағ ы ө сімдіктердің алғ ашқ ы 7 бө лігін қ амтиды, ал пестиктілерге тек бір ғ ана жабық тұ қ ымдылар бө лігі жатады. Жоғ арғ ы сатыдағ ы ө сімдіктердің зиготасынан ұ рық пайда болады. Ол дегеніміз спортофиттің бастамасы болып табылады. Архегониялы ө сімдіктерде ұ рық гаметофиттің есебінен, ал пестикті ө сімдіктерде спротифиттің қ ор жинайтын ұ лпасы – эндоспермнің есебінен жетіледі [9, 10].

Гү лді ө сімдіктер ағ аш, лиана, бұ талар, шө птеө н (бір, екі жә не кө п жылдық ) болып келеді. Бұ лардың тіршілік кезең і 2–3 жұ мадан бірнеше мың дағ ан жылдарғ а созылады.

Жабық тұ қ ымдылар дара жә не қ ос жарнақ тылар болып 2 класқ а бө лінеді. Қ осжарнақ тылардың айырым белгілері мынадай:

1. Ұ рық тың екі тұ қ ым жарнағ ы болады.

2. Ұ рық тық тамырша келешегінде жанама тамырлары бар кіндік тамырғ а айналады; тамырлары екінші рет қ алың дауғ а қ абілетті; тамыр жү йесі пішіні жағ ынан кө п жағ дайда кіндік тамырлы.

3. Сабағ ы ө сімдіктің ө су барысында жуандайды, ө йткені ө ткізгіш шоқ тары ашық. Сабақ тың кө лденең кеө ндіө нде олар шең бердің бойымен орналасады немесе барлығ ына бірдей ортақ ө ткізгіш цилиндрі болады.

4. Жапырақ тары жай жә не кү рделі, жү йкеленуі торлы.

5. Гү лдерінің мү шелері бес қ атар, сиректеу торт қ атар тү зіп орналасады.

Дара жарнақ тылардың қ асиеттері мынадай:

1. Ұ рық тың бір ғ ана тұ қ ым жарнағ ы болады.

2. Ұ рық тық тамырша ертерек ө леді, кіндік тамырдың орның а қ осалқ ы тамырлары пайда болады. Тамырлары екінші рет қ алың дауғ а қ абілетө з, тамыр жү йесі кө п жағ дайда шашақ тамырлы.

3. Сабағ ы жуандамайды, ө ткізгіш шоқ тары жабық, сабақ тың кө лденең кеө ндіө нде олар ретө з шашыраң қ ы орналасады.

4. Жапырақ тары жай, параллель немесе доғ а тә різді жү йкеленген болып келеді.

5. Гү лдерінің мү шелері ү ш қ атар тү зіп орналасады.

Бұ л ерекшеліктерді ө сімдіктердің жалпы белгілері ретінде алуғ а болады, кейбір белгілері тү рлерінде ауысып келуі мү мкін, соң дық тан барлық ерекшеліктеріне қ арап анық тау керек.

Ғ аламшаларымызда раушангү лділердің 3000-нан астам тү рі бар. Олар солт ендіктің субтропикалық жә не қ оң ыржай климатты елдерінде кең інен таралғ ан, кейбір тү рлері оң т ендіктегі елдерде ө седі [11, 12].

Раушангү лділер жалпы алғ анда табиғ и тұ қ ымдас болғ анымен, олардың вегаттативтік жә не генератативтік органдарының қ ұ рылысы алуан тү рлі болып келеді. Ө мірлік формалары - мә ң гі жасыл ағ аштардан шө птеө н ө сімдіктерге дейін болады. Жапырақ тары қ арапайым жә не кү рделі, жапырақ серігі бар немесе жапырақ серігі жоқ, қ ауырсынды жә не саусақ салалы жү йкеленген болып келеді. Бір тү рлерінде гү лдерінің жә не жемістерінің белгілерінің біршама қ арапайым болып келуі, бұ ларды кө п жемістілерге жақ ындатады. Екінші біреулерінде гү лдердің жекеленген бө ліктерінің редукцияғ а ұ шырауы жә не прогрессивтік белгілерінің болуы. Гү лдерінің мамандануы кө п жағ дайда жемістерімен дә ндерінің таралуына негізделіп бағ ытталғ ан бейімдеушіліктің пайда болуына қ арай жү рген. Тұ қ ымдастың негізгі қ асиеті оның гинецейімен гү л табаның ың қ ұ рылысында. Гү лдерінің гү л табаны конус тә різді жә не гинецейі кө п апокарпты немесе гү л табаны ойыс жә не гинецейі ценокарпты болып келеді. Осындай бір-бірінен алыс жататын екі форманың арасында кө птеген аралық формаларында болады. Табақ ша, тостағ анша немесе бокал тә різді болып ұ лғ айғ ан гү л табаның гипантия деп атайды. Оның тү зілуіне, гү л табаның ан басқ а, гү лдің басқ а да бө ліктері тостағ анша жапырақ шаларының, қ ұ лте жапырақ шалардың аталық тарының тү п жағ ы кейде тіптен тостағ аншаның асты да қ атысады [13, 14].

Кү рделігү лділер тұ қ ымдасы 1 мың дай туыс пен 20 мың ғ а жуық тү рді біріктіреді. Негізінен бір, екі немесе кө п жылдық, соң дай–ақ шала бұ та тү рінде кездеседі: жай жапырақ ты, пішіні ә ртү рлі, бү тін немесе тілімді болып келеді. Жапырақ тары ә ркен бойына ә детте кезектеө п, кейде қ арама–қ арсы орналасады. Жер бетінің барлық қ ұ рылық тарында кездеседі. Бұ л ең кө п таралғ ан жә не жоғ ары дең гейде жетілген тұ қ ымдастардың бірі. Кө птеген туыстары ө згергіш келеді, ө йткені олар белсенді тү рде форма тү зу сатысында тұ р. Тү рлері тұ қ ымы арқ ылы да, вегетативтік жолмен де ө те жақ сы кө бейеді [15, 16, 17].

Гү лдері алуантү рлі – біреулері біршама ү лкен жә не қ анық боялғ ан, ал екіншілері ұ сақ, кә рікө з болып келеді. Олардың барлығ ы да торт шең бер тү зіп орналасады. Қ ұ лтеө бес мү шелі, тостағ аншасы желайдарғ а айналып кеткен немесе редукцияғ а ұ шырағ ан. Андроцейі жіпшелері бос орналасқ ан бес аталық тан жә не трубкағ а біріккен тозаң дық тардан тұ рады. Қ ұ рылысы мұ ндай болып келетін андроцей тек кү рделігү лділергі ғ ана тә н. Гинецейі ценокарпты екі жеміс жапырақ шаларынан тұ рады. Аналығ ы біреу. Гү л тү йіні тө менгі бір ұ ялы. Ұ зын болып келетін аналық тың мойыны аталық тың трубкасының ішінде орналасады, одан жоғ ары ә детте екі жақ тауы бар аналық тың ауызы ғ ана кө теріліп – кә рініп тұ рады. Жемісі – тұ қ ымша, кө пжағ дайда олардың ұ шын қ амтамасыз ететін желайдары болады.

Қ ұ лтежапырақ шаларының қ ұ рылысына қ арай гү лдерінің мынадай тү рлері болады: трубка тә різді, тілше, жалғ антілше, воронка тә різді гү лдер. Екі ерінді гү лсерігі бар гү лдерде болады.

Трубка тә різді гү лді ә детте алғ ашқ ы деп қ арайды. Қ ұ лтенің жапырақ шалары бұ л жағ дайда тө менгі жағ ынан трубкағ а бірігеді, ү стің гі жағ ынан трубка қ оң ырау тә різді кең ейеді де, бес тісшеге бө лінеді. Гү лі актиноморфты, қ осжынысты, кейде дара жынысты.

Гү лдің формуласы: * Ca(5) – O – pap. Co(5)A(5)G(2)

Тілше гү лдің трубка тә різді гү лден пайда болғ аны қ ұ мә н келтірмейді. Қ ұ лтенің тө менгі бө лігі трубкағ а бірігеді, бірақ ол ө те қ ысқ а болады. Одан жоғ ары трубка бір жағ ынан ғ ана ыдырап тілше тұ зеді, оның ұ шы бес тісшемен аяқ талады. Гү лі зигоморфты, қ осжынысты. Гү лдің формуласы: Ca(5) – O – pap. Co(5)A(5)G(2)

Жалғ антілше гү лді екі ерінді гү лден шығ ару жең іл, оның қ ұ лтеө нің тек бір ғ ана астың ғ ы еріні болады. Жалғ антілшегү л тек ү ш қ ұ лте жапырақ шадан тү зілген, оны тілшенің ұ шындағ ы ү ш тіө жоқ. Гү лдерінің формуласы: Ca(5) – O – pap. Co(3)A(0)G(2).

Воронка тә різді гү лдің қ ү лтеснің трубкасының жоғ арғ ы жағ ы воронка секілді кең ейген болып келеді. Бұ л жыныссыз гү л аталығ ы да, аналығ ы да болмайды. Гү лдің формуласы: /Ca(5) – O – pap. Co(5-7)A0G0.

Себеті біржағ дайда тек трубка тә різді гү лдерден немесе тілше гү лдер-ден тұ руы мү мкін, ал екінші жағ дайда оның ортаң ғ ы бө лігі трубка тә різді гү лдерден, ал шет жағ ы жалғ антілше гү лдерден немесе воронка тә різді гү лдерден тұ рады. Ү лкен шет жағ ындағ ы гү лдерінің тү ө ұ сақ ортаң ғ ы гү лдеріне қ арағ анда басқ аша болады. Осыдан барып гү лшоғ ырында ә ртү рлі тү стілік қ алыптасады, ол шамасы насекомдарғ а жақ сы бағ дар болса керек

Кү рделігү лділердің оның ішінде қ ос жарнақ тылардың шаруашылық тағ ы маң ызы аса зор. Олардың ішінде аса кү нды тамақ қ а пайдаланатын (май алынытын жә не овоштық ), дә рілік, сә ндік, бояу алынатын сол секілді хош иісті ө сімдіктер кө птеп кездеседі. Кө птеген тү рлері ө сімдіктер жабының негізгі компоненттерінің бірі болып табылса, кейбіреулері ө те қ иын, қ ұ ресуге бой бермейтін арамшө птер болып табылады [18].

Гү лді ө сімдіктер тұ қ ымдасына жататын ө сімдіктердің немесе кү рделігү лділер тұ қ ымдасына жататын мысал ретінде бақ –бақ (Taraxacum officinale) ө сімдігін қ арастырамыз. Биіктігі жарты метрге жуық, бір жылдық, сирек екі жылдық шө птесін ө сімдік. Тамыры кіндік тамыр. Жебе пішінді жапырағ ы тамырғ а жақ ын орналасқ ан. Жемістері – айдаршалы тұ қ ымша. Тілше гү лдері себетгү л шоғ ырына жиналғ ан, тілшеснің тү с сары балып келеді.

Бұ л тұ қ ымдастар 470 тү рі бар. Дү ние жү зінің барлық флорасында кездеседі. Оқ тын, оқ тын қ ұ рғ ақ шылық болып тұ ратын субтропикалық елдерде соң ымен бірге тропикалық емес елдердің шө лейтті аймағ ында шө лді облыстарғ а ауысатын жерлерінің ө сімдіктер қ ауымының қ алыптасуына лалагү лділердің тигізетін ә сері орасан зор. Ө мірлік формалары ағ аштар тропикалық елдерде шырмалар жә не жартылай шырмалар негізінен кө пжылдық шө птеө н ө сімдіктер мә ң гі жасыл немесе жаздық жасыл жә не ө те сирек біржылдық тар. Бейімдеушілік процесө нің эволюциясында ә ө ресе терең ө згерістерге вегетативті органдарғ а ұ шырағ ан. Олар баданаларғ а, тамырсабақ қ а, тү йнектерге, ө нім бү рлеріне айналып кеткен, жапырақ тары кезектеө п орналасады. Гү л серігі қ арапайым қ ұ лтежапырақ шалары тү рінде берілген актиморфты қ ос жынысты генецей ценокорпты сиректеу апокарптығ а жақ ын. 3 сиректеу 4жеміс жапырақ шаларынан тұ рады. Гү л тү йіні жоғ арғ ы жемісі қ орапша жә не жидек болып келеді [19].

Лалагү л туысы. Солтү стік ендіктің қ оң ыржай климаты облыстарында ө сетін сексен – жү з тү рі бар. БОР-дың территорясында 15 тү рі бар. БОР-дың Европаның бө лігінде, Ө бірде, Қ иыр Шығ ыста, Кавказда кездеседі. Лалагү л баданасы черепица тә різді болып келетін ө сімдік. Гү л шоғ ыры жиналғ ан жалғ ыздан болып келеді. Гү л серігі қ алың боялғ ан қ ызыл, сары, сирек тү сті таза ақ болады. Біреғ айымды лалагү лінің тү ө сары болады. Кароль лалагү лі сә ндік ө сімдік қ азіргі кезде бұ л тү рдің 2000-дай сорты бар. Шығ ыс Азияда жеуге келетін баданасы ү шін лалагү лді кө кө ніс ретінде ө ө реді. Дауырлала гү лінің буданасынан жү рек ауруына болатын гликозиттер табылды. Бұ йра лалагү лі негізінен орманның ашық жерлерінде жарық ормандарда белдеуіндегі шалғ ындарда ө седі, БОР-дың территориясының барлық жерлерінде кездеседі. Бұ л тү р табиғ и жағ дайда кездесетін лалагү л туысынң Қ азақ стандағ ы жалғ ыз ө кілі.

Қ ызғ алдақ туысы. Бұ л туыстың шамамен 100-дей тү рі бар. Қ ызғ алдақ тар ЕвразияменАмкерикалық жазы қ ұ рғ ақ ә рі ыстық болып келетін кө ктемде қ ұ зде аздап ылғ ал тү сетін шө лді жә не жартылай шө лді шө птік аймақ тарында кең таралғ ан сиректе кездеседі. Қ ызғ алдақ тың баданасы 45см. тең дікте кейде одан да терең де жатады. Жылтыр болып келеді. Гү лдері ү лкен қ анық болғ ан. Ә р ө сімдікте біреуден болады. Ө те сә нде бірақ та иіө болмайды. Қ ызғ алдақ т сә ндік ө сімдік ретінде ө ө реді. Қ азіргі кезде қ ызғ алдақ тың 200 сорты белгілі. Батыс Европағ а қ ызғ алдақ ты отырғ ызу XVI ғ асырда Туркиядан ауысқ ан. Бұ л ө сімдікті ө сіру ә сіресе Голландияда жақ сы қ олғ а алынғ ан. Гү л серігі қ арапайым тек қ ұ лте жапырақ ша тү рінде берілген. Қ ұ лте жапырақ шаларының мө лшері бірдей, олар ү штент топтасып екі қ атар шең бер тү зіп бос орналасады. Гү лінің формуласы лалагү лдің гү лінің формуласымен бірдей. Аталығ ының саны алтау. Оларда ү ш-ү штен топтасып екі қ атар шең бер тұ зеді. Гү лдің ортасында ү лкен аналық орналасады. Оның қ ысқ а мойны ү ш жақ тауы бар. Аналық тың аузымен аяқ талады.

Қ азжуа туысы. Туыста шамамен 70 тү рі бар. Қ азжуа туысы ерте кө ктемде ө сетін эфемероидтар. Олар ө те ұ сақ ө сімдіктер жапырақ тары жің ішке, гү лдері ұ сақ, тү ө сары болып келеді. Қ азақ станда 38 тү рі кездеседі. Оның барлығ ы дерлік шө лді жә не шө лейтті аймақ тардың ө сімдіктері.

Алайда гү лді ө сімдіктер эволюциясына сипаттама берер болсақ, олардың тү рлерінің саны 250 мың нан 300 мың ғ а дейін барады. Бұ л жер бетіндегі қ азіргі кезде қ алыптасқ ан жағ дайғ а ең жақ сы бейімделген, барлық қ ұ рлық тардың ө сімдіктер жабынында ерекше басым болып келетін ө сімдіктер.

Қ ос жарнақ ты немесе гү лді ө сімдіктердің негізгі ерекшелігі – гү лінің, жемісінің жә не гү лінің аналық тың болуы. Жынысты кө беюдің нә тижесінде олардың тұ қ ымбү рінен эндоспермді тұ қ ым, ал аналық тү йіннен жә не гү лдің басқ а бө ліктерінен – жеміс пайда болады.

Шатыршагү лділер тұ қ ымдасы (Apіaceae) — қ ос жарнақ ты ө сімдіктер. Жер шарында кең тарағ ан, ә сіресе Солтү стік жарты шардың тропиктік емес аймақ тарында таралғ ан 300-дей туысы, 3 мың нан астам тү рі бар. Қ азақ станның барлық аймақ тарында кездесетін 82 туысы, 227 тү рі белгілі. Шатыршагү лділер тұ қ ымдасы негізінен бір не кө п жылдық ө сімдіктер, сирек бұ та немесе ағ аш тү рінде ө седі. Жапырақ тары кезектесіп орналасады, тілімденген, сабағ ы кө бінесе қ уысты. Гү лдері уақ, қ ос жынысты, кү лтесі бес желекті, бес аталық ты. Гү лшоғ ыры кү рделі не жай шатырша немесе шоқ парбас. Жә ндіктермен тозаң данады. Жемісі — тұ қ ымша, жаң ғ ақ ша. Шатыршагү лділер тұ қ ымдасының кө пшілік тү рі — пайдалы ө сімдіктер. Араларында кө кө ністік тү рлері (ботташық, сә біз, балдыркө к, ақ желкек), тех. маң ызды тү рлері (сасыр, кориандр), эфир майлылары (анис, зире, айован, кориандр), дә рілік тү рлері (аскө к, амми, сасыр, т. б. ) жә не сә ндік ү шін ө сірілетіндері (шоқ сары, астранция, балдырғ ан) бар. Кейбір тү рі ө те улы — утамыр, убалдырғ ан, арамшө п тү рлері де кө п (ә лпен, бежір, скандикс, ), кө птеген тү рі — қ ұ нды жайылым шө бі жә не балды ө сімдіктер.

Асқ абақ тар тұ қ ымдасы (Cucurbіtaceae) – гү лді ө сімдіктер бір жә не кө п жылдық шө птесін ө сімдіктер тұ қ ымдасының ғ ылыми атауы. Кейде бұ та не кішігірім ағ аш тү рінде ө седі. Асқ абақ тар тұ қ ымдасының Қ азақ станда 9 туысы, оның ішінде қ ауын, қ арбыз, асқ абақ, қ ияр, сә нқ абақ, қ абақ қ олдан егілсе, ал атпақ ияр, итжү зім, қ оң ыраусары жабайы тү рде ө седі. Асқ абақ тар тұ қ ымдасының ұ зын шырмалғ ыш сабақ тарының ұ шында дара не айыр мұ ртшалары болады. Тұ тас не салаланғ ан дара жапырақ тары сабақ қ а кезектесе орналасады. Гү лдері сарғ ылт, кейде жасыл тү сті, гү лшоғ ырын қ ұ райды немесе жапырақ қ олтығ ына жекелене орналасады. Асқ абақ тар тұ қ ымдасы – дара жемісті, бір жә не қ ос ү йлі, айқ ас тозаң данушы ө сімдіктер. Жемісі – тү йнек немесе қ ауашақ, олардың салмағ ы кейде 100 кг-ғ а жетеді.

Гү лді ө сімдіктерге тә н нә рсе, олардың даму циклінде дұ рыс ұ рпақ алмасудың болуы. Ө сімдік бұ л жерде бірін – бірі заң ды тү рде алмастырып отыратын дамудың екі фазасы гаметофит пен спорофит тү рінде берілген.

Гаметофит – жыныстық ұ рпақ, онда жыныс органдары – антеридийлер мен архегонийлер жетіледі (плаун тә різділер мен қ ырық буын тә різділерде аталық жә не аналық гаметофиттер дербес ө сімдіктер болып табылады). Гаметофит ә детте жыныссыз ұ рпақ – спорофитпен заң ды тү рде алмасады, онда жыныссыз кө бею органдары – спорангийлер жетіледі.

Спорангийлерде споралар пайда болады. Спорангий бір немесе бірнеше қ атар клеткалармен қ апталғ ан. Спорангийдің ішінде кө п клеткалы спора тү зетін ұ лпа – археспорий жетіледі

Археспориальды клеткалардың бө лінуінің нә тижесінде спораның аналық клеткалары пайда болады. Соң ғ ылары редукциялық жолмен бө лініп нә тижесінде олардың ә рқ айсысы тө рттен гаплоидты клеткалар – споралардың тетрадасын тү зеді. Спорофит барлық уақ ытта диплоидты, оның ә рбір клеткасындағ ы хромосомның саны жұ птан болады (2х).

Жоғ ары сатыдағ ы ө сімдіктердің барлығ ында редукциялық бө лініс спорангийдің ішінде спора тү зілер кезде жү реді. Спора гаплоидты, одан келешегінде гаметофит жетіледі.

Гаметофит барлық уақ ытта гаплоидты, оның клеткаларындағ ы хромосом саны тақ (х) болады. Гаплоидты жағ дайдан диплоидтығ а ауысуы ұ рық танғ ан кезде байқ алады. Зигота диплоидты. Келешекте одан спорофит жетіледі.

⇐ Предыдущая 1 2 345 6 7 8 Следующая ⇒