№3-дәріс. Сыйға тарту.

Дә ріс жоспары:

1. Сыйғ а тарту шартының тү сінігі.

2. Сыйғ а тарту шартының мазмұ ны.

Негізгі ұ ғ ымдар: сыйғ а тарту, сыйғ а тартушы, сыйды алушы, талап.

1. Сыйғ а тарту шарты бойынша бір тарап (сыйғ а тартушы) басқ а тараптың (сыйды алушының ) меншігіне затты немесе ө зіне немесе ү шінші адамғ а мү ліктік қ ұ қ ық ты (талапты) тегін береді немесе беруге міндеттенеді, не оны ө зінің немесе ү шінші тұ лғ аның алдындағ ы мү ліктік міндеттен босатады немесе босатуғ а міндеттенеді.

Қ айтарымсыздылық – сыйғ а тарту шартының ең негізгі белгісі болып табылады. Затты немесе қ ұ қ ық ты қ арсы беру не қ арсы міндеттеме болғ ан кезде шарт сыйғ а тарту шарты деп танылмайды. Сыйғ а тарту (кей кездері) белгілі жағ дайларда азаматтар мен заң ды тұ лғ алардың мү ліктік аймағ ындағ ы қ ажеттіліктерін қ анағ аттандыру қ ызметін атқ арады. Сыйғ а тарту шарты – мү лікке билік жү ргізудің заң ды амалы. Ол мү лікті ерікті беру актісін бекітеді жә не меншік қ ұ қ ығ ының ауысуын реттейді. Осы арқ ылы сый алушының айналадағ ыларғ а қ атысты мү дделері қ амтамасыз етіледі жә не ол ө зіне берілген қ ұ қ ық ты заң сыз араласудан қ орғ ау қ абілетіне ие болады. Енді тү пкілікті жә не біржола заттың иесінің ауысуы болады. Сондық тан, сыйғ а тарту шарты мерзімсіз болып табылады.

Сый тартушы сый алушының арасындағ ы қ атынастары (не себептен сыйлағ аны) ә ртү рлі болуы мү мкін, оларды анық таудың сыйғ а тарту шарттың жарамсыз деп тану кезінде маң ызы болады. Қ азіргі жағ дайда сыйғ а беру маң ызды ә леуметтік функцияларды атқ арады. Ұ йымдар мен азаматтардың сандары ө се тү сті, олар басқ а тұ лғ аларғ а кө мек ретінде олардың ө мір сү руі ү шін аса қ ажетті заттарды қ айтармсыз береді. Мысалы: азық -тү лік, киім-кешек. Білмі беру, денсаулық сақ тау ұ йымдарына қ олдау берілуде, кей-кездері сыйғ а тарту шет ел элементінің қ атысуымен де жү ргізіледі. Қ оғ амды ә рі қ арай адагершілік тұ рғ ысына тарту барысында сыйғ а тарту қ атынастары басқ а да азаматтық -қ ұ қ ық тық қ атынастар қ атарынан нақ ты орын алады.

Қ Р АК бір уақ тылы кә сіпкерлік сипаттағ ы қ атынастарды реттегеннен сыйғ а тарту шарты осы кодекс ретте кө зқ арасынан ү йренізшіс болып кө рінеді. Сө зсіз, ақ ша-мү ліктік қ атынастарында қ айтарымсыздық қ а орын жоқ болып кө рінеді.

Ал, егер сауда саттық қ ұ қ ық тық нормаларынан бө лек азаматтық қ ұ қ ық қ а тоқ талсақ, онда сыйғ а тарту шарты басқ а шарттық қ ұ қ ық тық қ атынастарын арасында да салмақ тылау кө рінер еді.

Шартта азаматтық -қ ұ қ ық тық ық палы бір екені кө рінеді, егер қ азіргі шет ел жә не қ ұ қ ық жү йесіндегі шартты саралауғ а жү гінетін болсақ, сыйғ а тарту шарты басқ а шарттармен сатып алу-сату, айырбас жә не т. б. коммутативті шарт болып табылады. Мұ ндай шарттың мә нісі бойынша шартты жасасқ ан кезде ә р тараптың пайдасы мен шығ ыны мү мкін.

Қ олданыстағ ы азаматтық заң намағ а сә йкес сыйғ а тарту шарты реалды немесе консенсуалды шарт болуы мү мкін. Бұ л едә уір ө згеріс осы қ оғ амдық қ атынастарды реттеу барысында пайда болғ ан. Кең ес Одағ ы уақ ытындағ ы азаматтық заң намада сыйғ а тарту шарты тек қ ана реалды болуы мү мкін еді. Сыйғ а тарту шартына қ атысушылары ө здерінің еріктері бойынша реалды немесе консенсуалды мінез беруі жалпы алғ анда қ азіргі заман талабына сай келеді. Басында айтылғ андай мұ ны меншік иесінің ө зінің мү лкіне билік ету мү мкіншіліктерінің бірі ретінде бағ алауғ а болады.

Мү лік шартты жасасу сә тінде берілетін болса, онда сыйғ а тарту шарты реалды болып келеді. Ал басқ а жағ дайда, егер мү лік болашақ та берілетін болса, онда ол консенсуалды болып табылады. Ә лдекімге затты немесе мү лікті қ ұ қ ық ты тегін беруге уә де ету не ә лдекімді мү ліктік міндеттен босату уә десі егер ол уә де тиістінысанда жасалса жә не алдағ ы уақ ытта нақ ты тұ лғ ағ а затты немесе қ ұ қ ық ты тегін беру не оны мү ліктік міндеттен босатуғ а айқ ын ниет білдірген болса, сыйғ а тарту шарты болып саналады жә не уә де берушіні босатпай тастайды.

Сыйғ а тарту шартының қ айтарымсыздығ ы жоғ арыда атап кеткендей оғ ан қ арсы берілетін заттың немесе қ ұ қ ық тың болмауында кө рініс табады. Ал егер мү лікке ақ ы тө ленетін болса жә не ол бірнеше мә рте ө з қ ұ нынан аз тө ленетін болса да бұ л шартты сыйғ а тарту деп қ арастыруғ а болмайды.

Заң намада басқ а адамның ауыртпалығ ы бар мү лікті беруге болмайды деп кө рсетілмеген. Сонда да М. В. Елисеевтің пікірі онша нақ ты емес. Оның ойынша, берілетін мү лікке сыйғ а берушінің ө зінің де қ ұ қ ық тарының ауыртпалығ ын орнатып сыйғ а тарту шартын жасауғ а болады.

Біріншіден мү лікті бергенге дейін оғ ан иесінің ауыртпалығ ы болмайды. Бұ л жерде несие беруші мен борышкер бір тұ лғ а болып қ алуына байланысты міндеттеменің тоқ татылу ережесін ұ қ састық бойынша қ олдануғ а болады. Екіншіден, сый ә дейі ө з пайдасына ауыртпалық орната отырып, осы арқ ылы сыйғ а тарту шартының қ айтарымсыздығ ы талабын бұ зады. Бұ л айтылғ ан дә лелдеріміз мү лікке бұ рынғ ы ие қ ұ қ ық тарының ауыртпалығ ы болуы мү мкінкіндігін мү лдем жоймайды. Бірақ бұ л ауыртпалық тар шарт негізінде емес, заң негізінде болу керек жә не шектелген мө лшерде, жағ дайда ғ ана қ олданылады. Мысалы: ортақ меншік режиміндегі, кондоминиумдегі, меншік иелерінің, заң ды сервитутпен байланысты ауыртпалық тарынан қ ұ тыла алмайсыз. Бірінші екі жағ дайда ауыртпалық ө зара болып келеді. Ү шіншіде сый алушының жер учаскесі қ асында орналасқ ан сый берушінің жер учаскесіне қ ызмет етуі мү мкін. Сый алушығ а басқ а да мү ліктік міндеттер жү ктелуі мү мкін. Сыйды берген соң сый беруші оны жалпығ а пайдалы мақ сатта қ олданылуын міндеттеуі мү мкін. Сыйғ а тарту шарты біржақ ты шарт болып танылады жә не негізгі қ ұ қ ық тар сый алушы тарабында болады. Сый беруші шарт бойынша негізгі міндеттерді жү зеге асырады.

Сыйғ а тарту шартының нысаны. Сыйғ а тарту шартының азаматтық айналымдағ ы ерекшеліктеріне қ арай заң шығ арушы шарт нысанына арнайы талаптар қ ояды. Егер нақ ты сыйғ а тарту шарты жасалса, жалпы ереже бойынша ауызша нысанда жасалады, бұ л жағ дайда Қ Р АК-нің 151, 152-баптарының нормалары қ олданылады.

Заң кейбір нақ ты сыйғ а тарту шартын жазбаша тү рде жасауды талап етеді. Жазбаша нысанда жасау, егер сыйғ а тартушы заң ды тұ лғ а болып жә не сый мө лшері он айлық есептік кө рсеткіштен асатын болса талап етіледі. Мұ ндай талап заң ды тұ лғ аның балансындағ ы мү ліктің тіркелу ережелерімен байланысты. Егер мү лік заң негізінде қ айтарымсыз берілсе онда тиісінше дә лелдемелерде болу керек (чек немесе қ ұ жаттардың болмауы анық ), ал кері жағ дайда заң ды тұ лғ а органдары жетіспеушілік ү шін жауапты болады. Бірақ бұ л міндетті талап емес, сыйғ а тартудың жазбаша нысанын сақ тамағ ан жағ дайда шарт жасалғ аны басқ а да жазбаша жасалғ ан қ ұ жаттармен дә лелденуі мү мкін. Сыйғ а тартуды заң ды тұ лғ алармен ең бек қ атынастарында тұ ратын жұ мысшыларды материалдық нысанындағ ы кө термелеуден ажырата білу керек, бірақ та мұ ндай қ атынастар ең бек заң ымен реттелмеген бө лігінде сыйғ а тарту нормаларымен реттелуі мү мкін.

Алдағ ы уақ ытта сыйғ а тарту уә де беру – консенсуалды шарт болып табылады жә не ә рқ ашан жазбаша тү рде жасалады. Осы шарттың заң талап ететін жай жазбаша нысанының сақ талмауы оның жарамсыздығ ына ә кеп соғ ады.

Сыйғ а тарту шартының элементтері. Қ азіргі кезде сыйғ а тарту шартының пә ні болып зат сонымен қ атар мү ліктік қ ұ қ ық тар да табылады. Нақ ты сыйғ а тарту затын кө рсетпей-ақ ө зінің барлық мү лкін сыйғ а тартуғ а уә де беру жарамсыз болады. Бұ л жағ дайда сыйғ а тарту пә ні болмайды.

Қ андай да бір игілікті қ айтарымсыз алу ә рқ ашан сыйғ а тарту болып танылмайды. «Рим қ ұ қ ығ ында қ айтарымсыз пайдалану, процентсіз займ жә не қ айтарымсыз сақ тау сыйғ а тарту деп қ арастырылмағ ан». Сыйғ а тарту болып бір нә рсені уақ ытша пайдалануғ а беру немесе ақ ысыз қ ызметті жү зеге асыру болып келмейді, тек сезілетін нә рсені беру сыйғ а тарту болып бағ алануы мү мкін. Айтылғ ан Қ Р-ның азаматтық қ ұ қ ық тық доктринасында қ алыптасқ ан сыйғ а тарту шартының тү сінігіне жә не оның пә ніне қ арама-қ арсы келмейді. Егер де сыйғ а тарту белгілі бір міндеттемеден босатса, онда, бұ л ә рекетте біз азаматтық -қ ұ қ ық ытық міндеттемені борышты кешіру арқ ылы тоқ тату сияқ ты АК-нің 373-бабымен кө зделеген ә рекеттен ө згешелікті байқ ай алмаймыз.

Сыйғ а тарту шартының тараптары. Сыйғ а тарут шартының тараптары сый беруші мен сый алушы болып азаматтық қ ұ қ ық тың ьарлық субъектілері келуі мү мкін. Жеке тұ лғ алар, заң ды тұ лғ алар, мемлекет, ә кімшілік-аумақ тық бө ліністер. Мысалы, Қ Р-ның Қ аржы министрлігінің Мемлекеттік мү лік жә не жекешелендіру департаментінің 22 қ азан, 1998 жылғ ы 637-қ аулысымен жеке кә сіпкерлік субъектілеріне мемлекеттік кә сіпорындар мен мемлекеттің қ атысуымен ұ йымдарғ а арендағ а немесе сенімгерлікпен басқ аруғ а берілген қ олданылмайтын ө ндірістік ғ имараттар, объектілер жә не офистік ғ имараттарды меншігіне беру ережесі бекітілген болатын.

Ал, егер мемлекеттің басқ а жағ дайда сыйғ а беруі туралы айтатын болсақ, мынаны ескеру керек. Ә кімшілік негізінде мемлекеттік мекемелер мен кә сіпорындарғ а мү лік (компьтерлер, кітаптар, қ ұ рал-саймандар, ғ имараттар жә не т. б. ) олардың жедел (оралымды) басқ аруына шаруашылық жү ргізуіне беріледі. Бұ л қ атынастарды сыйғ а тарту болуы мү мкін емес, ө йткені меншік иесі бар – ол мемлекет. Бұ л жағ дайда қ айырымдылық тек жеке меншік нысанындағ ы заң ды тұ лғ алар пайдасына жасалуы мү мкін.

Сый беруші болып ә рекет қ абілеттілігі бар ә рекет ете алады. сыйғ а тарту мү мкіндігі 14 жасқ а дейінгі кә мелетке толмағ андар жә не сот ә рекетке қ абілетсіз деп танығ андар ү шін барынша шектелген. Олардың атынан заң ды ө кілдердің сыйғ а тартуына сыйдың қ ұ ны он айлық есептік кө рсеткіштен аспайтын жағ дайды қ оспағ анда жол берілмейді. Онда да мұ ндай сыйды беру ү шін алдын ала қ орғ аушы мен қ амқ оршы органдардың келісімі керек.

Егер сыйғ а тартушы 14-пен 18 жас аралығ ындағ ы кә мелетке толмағ ан немесе ә рекет қ абілеттігі шектелген кә мелетке толғ ан болса заң ды ө кілі қ орғ аушы жә не қ амқ оршы органның алдын-ала келісімінсіз сыйды беруге рұ қ сат ете алмайды. Ә рекет қ абілеттігі шектелген жә не жартылай ә рекет қ абілетті тұ лғ алар тек ұ сақ тұ рмыстық мә міле болып табылатын мә мілелерді ғ ана ө з бетімен жасай алады.

Ә рекет қ абілеттігі жоқ тұ лғ а ешқ андай шектеусіз сый алушы ретінде бола алады, ал сыйды оның атынан қ орғ аншылары алады. Қ амқ оршыларының келісімімен 14 пен 18 жас аралығ ындағ ы кә мелетке толмағ андар жә не ә рекет қ абілеттілігі шектеулі азаматтар сый алады.

2. Сыйғ а тартушының қ ұ қ ық тары мен міндеттерінің, ол сыйғ а тарту шартының реалды ә лде консенсуалды тү рін жасады ма соғ ан қ арап ө згешеленеді. Шарттың мазмұ нына шарттың нысанасы да ә серін тигізеді.

Шартты жасасу жә не затты беру сә ттері бірдей болғ анда, сыйғ а тартушының заттың ө зін беруден басқ а елеулі міндеттері болмайды. Сыйды беру оны сый алушығ а беру оғ ан қ атысты белгілерді беру немесе затқ а қ ұ қ ық ты растайтын қ ұ жаттарды ұ сыну арқ ылы жү зеге асырылуы мү мкін.

Мұ ны сыйғ а тартушы барлық міндеттерден босатылғ ан деп санауғ а болмайды. Егер заттың керек жарағ ы болса онда сый тартушы оны беруге міндетті болып табылады. Мү лікті берген уақ ытта сыйғ а тартушы оғ ан қ оса тиісті қ ұ жаттарды да беру керек. Ө йткені мү лік (бірінші кезекте заттар) сый алушығ а қ айтарымсыз беріледі. Сыйғ а тарту шартында сыйғ а беруші сыйғ а алушының мү лікке қ ұ қ ық тарын рә сімдейтін қ арастырылуы мү мкін. Сыйғ а тарту шартының ақ ысыздығ ы сыйлаушығ а сыйды алушының ө зіне, оның мү лкіне қ ауіпті заттарды сыйлау қ ұ қ ығ ын бермейді. Мына жағ дайларда сыйғ а тартушы іс жү зінде жасалғ ан сыйғ а тартудың кү шін жоя алады:

1) егер сыйғ а алушы сыйғ а тартушының ө міріне, оның отбасы мү шелерінің немесе жақ ын туыстарынң біреуіне қ астандық жасаса не сый берушіге қ асақ ана дене жарақ атын салса;

2) егер сый алушының сыйғ а тартушы ү шін ү лкен мү ліктік емес қ ұ ндылық болып саналатын сыйланғ ан затты ұ стауы оның біржола жойылу қ аупін тудырса.

Сыйғ а тарту шартында сый беруші сый алушыдан ұ зақ ө мір сү рген жағ дайда сыйғ а тартудың кү шін жою қ ұ қ ығ ы ескертілуі мү мкін. Егер шартта тікелей бұ л негіз кө рсетілмесе, онда ол оғ ан сілтеніп сыйғ а тартудың кү шін жою мү мкін болмайды. Сыйғ а тарту шартын орындаудын бас тарту жә не сыйғ а тартудың кү шін жою қ ұ ны он айлық есептік кө рсеткіштен аспайтын заттарғ а қ олданылмайды. Қ айырымдылық жасаушы оның мү ліктік немесе отбасылық жағ дайы, не денсаулығ ы, тұ рмыс дең гейі нашарлағ ан жағ дайларды қ оспағ анда қ айырымдылық шартын басқ а кездері жоя алмайды. Шартты жоюдың қ арастырылып отырғ ан негізі тек болашақ қ а сыйғ а тартуғ а уә де беруді қ арастыратын сыйғ а тарту шарттарына тарайды.

Сыйғ а тартудың нысанасы болып бағ алы қ ағ азбен расталатын мү ліктік қ ұ қ ық келсе, бағ алы қ ағ аз ұ сынушығ а болса, сыйғ а тарту оны беру арқ ылы жү зеге асырылады. Бағ алы қ ағ аз ордерлік болса, онда оның берілуі туралы жазу жасалуы тиіс жә не ол іс жү зінде берілуі керек. Қ ұ жатсыз бағ алы қ ағ азды сыйғ а тарту қ ұ қ ық тық сыйғ а алушығ а жататыны туралы жасау арқ ылы жү зеге асырылады.

Сый алушының қ ұ қ ық тары мен міндеттері. Сый алушының сыйды алуғ а қ ұ қ ығ ы бар. Егер сыйғ а тарту шартының нысанасы белгілі бір зат болса жә не сый беруші ө з уә десін орындамаса, сый алушы оны беруді талап ете алады. егер заттар тектік болса, немесе сыйғ а тартудың нысанасы болып мү ліктік қ ұ қ ық келсе, ол келтірілген залалдың орнын толтыруды талап етуге қ ұ қ ылы.

Басқ а мә мілелер сияқ ты сыйғ а тарту шарты кейбір жағ дайларда шартты болып табылады. Бұ л Қ Р-ның азаматтық заң намасында кейде тікелей қ арастырылады.

Сыйғ а тарту шартының біржақ тылығ ына қ арамастан оғ ан сый алушының да келісімі керек. Сый алушының келісімі болуының болжамы Азаматтық кодекс нормалары мағ ынасынан кө рініс табады. Егер сый алушы сыйды алуғ а келіспесе ол сый берілген уақ ытқ а дейін одан бас тартуғ а қ ұ қ ылы. Сыйдан бас тарту сый алушының белсенді ә рекеттерді жасауын талап етеді. Егер шарт жазбаша тү рде жасалғ ан болса, онда одан бас тартуда жазбаша тү рде болуы тиіс. Ал егер сыйғ а тарту шарты тіркеліп қ ойғ ан болса, одан бас тарту да мемлекеттік тіркелуі тиіс. Сый алушының сыйды алудан бас тартқ ан кездегі ішкі ниеттенулері мұ радан бас тартатын мұ рагердікіндей болуы мү мкін.

⇐ Предыдущая 6 7 8 9 101112 13 14 15 Следующая ⇒