2 КӘСІПОРЫНДАҒЫ ҚЫСҚА МЕРЗІМДІ АКТИВТЕРІНІҢ ҚОЛДАНУ ТИІМДІЛІГІН ТАЛДАУ («БЕТОН-А» ЖШС-НІҢ МЫСАЛЫНДА)

2 КӘ СІПОРЫНДАҒ Ы Қ ЫСҚ А МЕРЗІМДІ АКТИВТЕРІНІҢ Қ ОЛДАНУ ТИІМДІЛІГІН ТАЛДАУ («БЕТОН-А» ЖШС-НІҢ МЫСАЛЫНДА)

2. 2 Қ ысқ а мерзімді активтердің ө тімділігін талдау

Кез келген кә сіпорынның қ ысқ а мерзімді активтерін қ олдану тиімділігін бағ алау ү шін оның ө тімділігін анық тап алу қ ажет. Ө тімділікті талдау міселемін қ арастырар алданда, жалпы активтердің, балнстың жә не кә сіпорынның «ө тімділігін» анық тап алу қ ажет.

Ө тімділік қ аражаттарды жә не тез ө ткізілетін активтерді ең шұ ғ ыл жә не қ ысқ а мерзімді міндеттемелермен салыстыру ағ ымды ө тімділікті білуге кө мектеседі. Баяу ө ткізілетін активтерді ұ зақ мерзімді міндеттермен салыстыру болашақ ө тімділікті кө рсетеді. Ағ ымды ө тімділік қ арастырылғ ан сә тке жақ ын уақ ытта кә сіпорынның тө лем қ абілеттігі (немесе тө лем қ абілетсіздігі) туралы мә лімдейді.

жалпы сомасы бойынша да, келіп тү су уақ ыты бойынша да ә рдайым тең дікті кө рсетеді [27, 328б. ].

Ө тімділік дә режесіне, яғ ни ақ ша қ аражаттарына айналу жылдамдығ ына байланысты кә сіпорын активтері келесідей топтарғ а бө лінеді:

активтердің бө лінуі

Ескерту - Дү йсенбаев К. Ш., Тө легенов Э. Т., Жұ мағ алиева Ж. Г. Кә сіпорынның қ аржылық жағ дайын талдау. –Алматы: Экономика, 2010. -467 б. оқ улығ ы негізінде автормен қ ұ растырылғ ан

А1 Ең ө тімді активтер – ә лемдік тә жірибеде бұ ларғ а кә сіпорынның ақ ша қ аражаттарының барлық баптары мен қ ұ нды қ ағ аздары жатады.

Ақ ша қ аражаттары мен қ ұ нды қ ағ аздар (қ ысқ а мерзімді қ аржылық инвестициялар) – айналым қ аражатының ең мобильді бө лігі. Ақ шамен бірден есеп айырысуғ а болады, ал қ ұ нды қ ағ аздар қ олма-қ ол ақ шағ а тез айналады.

А2 Тез ө ткізілетін активтер- бұ ларғ а қ ысқ а мерзімді дебиторлық берешек пен басқ а да активтер жатқ ызылады. Дебиторлық берешек сомалары есеп айырысу шотына белгілі бір уақ ытта келіп тү сіп, бұ лар да ө з міндеттемелерін тө леуге жұ мсалуы мү мкін. Есеп айырысу қ ұ жаттары бойынша жіберілген, сатып алушылар уақ ытында тө ленбеген тауарлар бойынша, тө леу уақ ыты ұ зарып кеткен берешектердің ө тімділігі анағ ұ рлым тө мен, себебі тө лемнің қ ашан келіп тү скені белгісіз. Бірақ нарық тық экономикада қ айтарылмайтын берешектер кө біне болмайды, себебі оны қ айтарып алуғ а алдын ала шаралар қ олданылады. Кез келген дебитор айыппұ л тө леу қ аупінен, тіпті банкрот болып жарияланудан қ орқ ып, ө зінің қ арыздарын уақ ытында тө леуге тырысады. Сондық тан нарық тық экономика жағ дайында жұ мыс істеп жатқ ан мекеменің ө тімді қ аражаттарын есептегенде ақ ша қ аражаттарына қ ысқ а мерзімді дедиторлық берешегін де қ осады. Бірақ та ә лі қ алыптаспағ ан нарық тық экономика, инфляция, ә ріптестер арасында шаруашылық байланыстар бұ зылғ ан жағ дайда дебиторлық берешектің барлығ ы бірдей ақ ша қ аражатына тез айнала алмайды.

Кү мә нді дебиторлық борыштың ү лесінің кө п болуы кә сіпорынның қ аржылық тұ рақ тылығ ына қ ауіп тө ндіруі мү мкін.

А3 Баяу ө ткізілетін активтер - баланс активінің II бө лімінің «Қ орлар» бабы жә не баланс активінің I бө ліміндегі «Ұ зақ мерзімді қ аржы инвестициялары» бабы жатады. Бірақ бұ л кезде «Алдағ ы кезең шығ ындары» бабы есепке алынбайды. Бұ л топтың активтерін ақ шағ а айналдыру қ иынырақ: біріншісі сатып алушыны тауып алу қ ажет, ал бұ л оң ай емес жә не белгілі бір уақ ытты керек етеді. Ә сіресе бұ л аяқ талмағ ан ө ндіріске тиісті. Мысалы, темір қ аң ылтырды стапы алушыны оң ай болса, одан жасалғ ан штампталғ ан жартылай ө німді сатып алушыны табу анағ ұ рлым қ иын. Бұ л белгілі бір бұ йымды дайныдауғ а арналғ ан жартылай ө нім барлық адамғ а бірдей керек емес болуы мү мкін. Сондық тан немістер ө тімді активтерді есепке алғ анда аяқ талмағ ан ө ндірістің қ ұ нын қ оспайды. Алайда американдық кә міпорындарда аяө талмағ ан ө ндіріс қ ұ нын активтердің қ ұ нына қ осуғ а жол беріледі.

А4 Қ иын ө ткізілетін активтер – баланс активінің I бө лімінің алдындағ ы топтарғ а енгізілген баптарынан басқ а барлық баптары.

П1 Неғ ұ рлым тезірек тө ленуге тиісті міндеттемелер – бұ ларғ а уақ ытанда тө ленбеген кредиторлық берешек, қ арыздар, басқ а да қ ысқ а мерзімді міндеттемелер, жұ мыскерлермен олардың алғ ан қ арыздары бойынша есеп айырысу кө лемімен асқ ан мө лшерде жұ мыскерлерге берілген қ арыздар жатады. Бұ л берілген мө лшерден асу банктің мақ сатты қ арыздарын ө з мақ саты бойынша пайдаланбағ андығ ан білдіреді жә не сондық тан тезірек ө теу ү шін неғ ұ рлым ө тімді активтермен қ амтамсыз етілуі тиіс.

П2 Қ ысқ а мерзімді міндеттемелер – қ ысқ а мерзімді несиелер мен заемдар жә не жұ мыскерлерге арналғ ан қ арыздар.

П3 Ұ зақ мезімді міндеттемелер – ұ зақ мерзімді неселер мен заемдар.

П4 Тұ рақ ты міндеттемелер – пассивтің I бө лімінің «меншікті капитал» баптары. Актив пен пассивтің балансын сақ тау ү шін бұ л топтың жиыны баланс активінің «Алдағ ы кезең шығ ындары» бабы бойынша сомағ а азайтылады.

Баланс ө тімділігін анық тау ү шін актив пен пассив бойынша келтірілген топтар жиындарын салыстыру керек [28, 225б. ].

Сурет 27. Баланс бойынша ө тімділік қ атынастары

Ескерту - Дү йсенбаев К. Ш., Тө легенов Э. Т., Жұ мағ алиева Ж. Г. Кә сіпорынның қ аржылық жағ дайын талдау. –Алматы: Экономика, 2010. -467 б. негізінде автормен қ ұ растырылғ ан

Басқ а сө збен айтқ анда, егер активтің сол алғ ашқ ы ү ш тең сіздігінің ә рбір тобы кә сіпорынның сә йкес міндеттемелер тобын жапса немесе оғ ан тең болса баланс ө тімді болады, кері жағ дайда баланс ө тімді емес.

Жоғ арыда келтірілген жү йедегі алғ ашқ ы ү ш тең сіздіктің орындалуы тө ртінші тең сіздікті орындау қ ажеттілігн туғ ызады, сондық тан актив пен пассив бойынша алғ ашқ ы ү ш топтың жиындарын салыстыру маң ызды орын алады.

Келтірілген талдаудың дамуы ү шін қ иын сатылатын активтер мен активтердің жалпы кө лемінің қ атынасының, сондай-ақ қ иын сатылатын жә не оң ай сатылатын активтердің ө згеру қ арқ ынын бағ алағ ан дұ рыс. Осы айтылғ ан қ арқ ындардың ө суі ө тімділіктің тө мендегендігін кө рсетеді.

Мұ ндай талдау жү ргізген кезде айналым қ ұ ралдарындағ ы сатылатын жә не оң ай сатылатын деп жіктеу тұ рақ ты болмайтындығ ын естен шығ армағ ан жө н. ол нақ ты экономикалық шарттардың ө згеруімен ауысып отырады. Мысалы, қ амтамасыз ету тұ рақ сыз болғ аң да жә не ақ шасының қ ұ нсыздануы жалғ асқ анда кә сіпорындар ақ ша қ аражаттарын ө ндірістік қ орларғ а жә не тауарлы-материалдық қ ұ ндылық тардың басқ а тү рлеріне салуғ а ынталы болуы мү мкін. Оғ ан деген нарық бағ асы тұ рақ ты ө суде. Ол аталғ ан топтың активтерін оң ай ө ткізілетіндерге қ осуғ а негіз болады [29, 17б. ].

Кә сіпорын балансындағ ы қ иын ө тетін активтердің кө лемінің кө птігінің бұ дан да ауыр жағ ымсыз салдарлары болады. Ө лі капитал деп аталатын бұ л қ аржы кә сіпорындағ ы қ ұ ралдардың айналымдылығ ын тежейді. Нә тижесінде оның қ ызметінің тиімділігін тө мендетеді. Біздің кә сіпорындарда кө бінесе рентабельділік кө рсеткіштерінің қ ұ лдырауы кө п жағ дайда қ иын ө тетін активтердің барлығ ы мен ү лесінің ө суімен анық талады [30, 115б. ].

Соң ында, айналым қ ұ ралдарының жеке элементтерінің қ ұ рамында кө рінетін қ иын ө тетін активтер кә сіпорынның ө тімділігінің шынайылығ ын бұ рмалап кө рсетеді. Бұ л оның басшылары мен іскер серіктестерін тура жолдан адастыруы мү мкін. Кө птеген кә сіпорындарда тауарлы-материалдық қ ұ ндылық тардың сақ талуын қ адағ алаудың едә уір ә лсіреуі жағ дайды одан ары ұ шық тыра тү седі. Формалді тү рде жү ргізілген инвентаризация кә сіпорын басшысы мен бухгалтериясына материалдык қ ұ ндылық тардың саны мен сақ галуының айқ ын бейнесін ашпайды [31, 468б. ].

Америка Қ ұ рама Штаттары (АҚ Ш) елінің экономист мамандары Белверд Нитлз, Хенри Анцерсон жә не Джеймс Колдуэл – активтерді қ аржылық активтер жә не жұ мсалмағ ан шығ ындар деп екі топқ а бө лген.

Ал, М. А. Федотов ө зінің “Кә сіпорынның табысын талдау” атты ең бегінде ө тімділікті арттырудың келесі ә дістерін ұ сынады:

Сурет 28. Ө тімділікті арттыру жолдары

Ескерту - Федотов М. А. «Кә сіпорынның табысын талдау» - Москва 2009, 295 б. оқ улығ ы негізінде автормен қ ұ растырылғ ан

Кө птеген кә сіпорындар ү шін аралық ө тімділіктің тө мен коэффициентінің жалпы ө тіміділіктің жоғ ары коэфициентіне сай келуі тә н тә н екенін атап ө ту керек. Бұ л кә сіпорында шикізат, материал, дайын ө німнің шектен тыс барлығ ына байланысты болады. Бұ л шығ ындардың негізделмеуі ақ ырында ақ ша қ аражатының жетіспеуіне ә келеді. Осы мақ сатта, ө ндірістік қ орлардың, дайын ө німнің, аяқ талмағ ан ө ндірістің айналымын есептеу керек [32].

Кесте 5

«Бетон-А» ЖШС-нің 2012 қ ысқ а мерзімді активтерінің ө тімділік кө рсеткіштері (мың тең ге)

№	Кө рсеткіштер	2011 жыл	2012 жыл	Ө згеріс (+, -) (2гр. -1гр. )
	Қ ысқ а мерзімді активтер, тең ге, оның ішінде:	2 197 862	2 777 119	+579257
1. 1	Ақ ша қ аражаттары	448 655	1 173 396	+724741
1. 2	Дебиторлық борыш	760 990	737 859	-23131
1. 3	Қ орлар	502 115	531 724
1. 4	Ағ ымдағ ы салық тық активтер	1 080		-419
1. 5	Ө зге де ұ зақ мерзімді активтер	485 022	333 479	-151543
	Қ ысқ а мерзімді міндеттемелер	935 152	833 838	-101314
2. 1	Салық тар бойынша міндеттемелер	32 124	25 519	-6605
2. 2	Басқ а да міндетті жә не ерікті тө лемдер бойынша міндеттмелер	8 567	11 019	+2452
2. 3	Қ ысқ а мерзімді кредиторлық берешек	257 800	279 282	+21482
2. 4	Қ ысқ а мерзімді бағ алау міндеттемелері	52 549	61 567	+9018
2. 5	Ө зге де қ ысқ а мерзімді міндеттмелер	584 112	456 451	-127661
	Ө тімділік кө рсеткіштері	-	-	-
3. 1	Абсолютті ө тімділік кө рсеткіштері (1. 1қ /2қ )	0, 497	1, 407	+0, 91
3. 2	Аралық ө тімділік коэффициенті (1. 1қ +1. 2қ /2қ )	1, 293	2, 292	+0, 99
3. 3	Жалпы (ағ ымдағ ы) ө тімділік коэффициенті (1. 1қ +1. 2+1. 3+1. 4)/2қ	2, 350	3, 330	+0, 98

Ескерту - «Бетон-А» ЖШС-нің бухгалтерлік балансы негізінде автормен қ ұ растырылғ ан

5 кестенің мә ліметтері жыл аяғ ындағ ы ө тімділік жыл басына қ арағ анда біршама жоғ арлағ анын кө рсетеді. Осылай, абсолютті ө тімділік коэффициенті 0, 91, аралық + 0, 99 жә не ағ ымдағ ы + 0, 98 коэффициенттерге жоғ арлады. Жалпы ө теу, яғ ни ағ ымдағ ы ө тімділік коэффициенті жыл басында да, жыл аяғ ында да талап етілген шектеуге жауап берді. Яғ ни кә сіпорын активтерінің ө тімділігі жоғ ары деп айтуғ а болады. Кә сіпорының тө лем қ абілеттілігі бар. Ө здерінің қ ысқ а мерзімді активтерін шебер пайдалана алатын кә сіпорындар қ атарына жатқ ызуғ а болады.

Жалпы ө тімділік коэффициентінің ұ тымды мә ні 0, 9-дан, ал абсолютті ө тімділік коэффициенті 0, 2-0, 5-тен кем болмауы керек жә не аралық ө тімділік коэффициентінің ұ тымды мә ні 1-ден кем емес.

Ал енді 2013 жылғ ы активтердің ө тімділігін есептеп кө рейік.

Кесте 6

«Бетон-А» ЖШС-нің 2013 қ ысқ а мерзімді активтерінің ө тімділік кө рсеткіштері (мың тең ге)

№	Кө рсеткіштер	2012 жыл	2013 жыл	Ө згеріс (+, -) (2гр. -1гр. )
	Қ ысқ а мерзімді активтер, тең ге, оның ішінде:	2 777 119	2 040 926	-736193
1. 1	Ақ ша қ аражаттары	1 173 396	362 001	-811395
1. 2	Дебиторлық борыш	737 859	1 055 117
1. 3	Қ орлар	531 724	247 316	-284408
1. 4	Ағ ымдағ ы салық тық активтер
1. 5	Ө зге де қ ысқ а мерзімді активтер	333 479	376 077
	Қ ысқ а мерзімді міндеттемелер	833 838	842 628	+8790
2. 1	Салық тар бойынша міндеттемелер	25 519	76 863	+51344
2. 2	Басқ а да міндетті жә не ерікті тө лемдер бойынша міндеттмелер	11 019	8 076	-2943
2. 3	Қ ысқ а мерзімді кредиторлық берешек	279 282	300 050	+20768
2. 4	Қ ысқ а мерзімді бағ алау міндеттемелері	61 567	58 297	-3270
2. 5	Ө зге де қ ысқ а мерзімді міндеттмелер	456 451	399 342	-57109
	Ө тімділік кө рсеткіштері	-	-	-
3. 1	Абсолютті ө тімділік кө рсеткіштері (1. 1қ /2қ )	1, 407	0, 429	-0, 978
3. 2	Аралық ө тімділік коэффициенті (1. 1қ +1. 2қ /2қ )	2, 292	1, 681	-0, 611
3. 3	Жалпы (ағ ымдағ ы) ө тімділік коэффициенті (1. 1қ +1. 2+1. 3+1. 4)/2қ	3, 330	2, 422	-0, 908

Ескерту - «Бетон-А» ЖШС-нің бухгалтерлік балансы негізінде автормен қ ұ растырылғ ан

6 кесте мә ліметтерін бағ алайтын болсақ, мұ нда абсолютті ө тімділік коэффициенті -0, 978-ге, аралық ө тімділік коэффициенті -0, 611-ге жә не жалпы ө тімділік коэффициенті -0, 908 коэффициенттерге тө мендегенін кө ріп отырмыз.

Бұ л дегеніміз жалпы ө теу жыл басында да, жыл аяғ ында да талап етілген шектеуге жауап береді. Қ ысқ а мерзімді активтердің қ ысқ а мерзімді міндеттмелерден екі есе артық болуы орынсыз болып есептеледі, себебі бұ л компанияның ө з қ аражаттарын рационалды салмауы жә не олардың тиімсіз пайдалануын кө рсетеді.

Кесте 7

«Бетон-А» ЖШС-нің 2014 қ ысқ а мерзімді активтерінің ө тімділік кө рсеткіштері (мың тең ге)

№	Кө рсеткіштер	2013 жыл	2014 жыл	Ө згеріс (+, -) (2гр. -1гр. )
	Қ ысқ а мерзімді активтер, тең ге, оның ішінде:	2 040 926	2 548 005	+507079
1. 1	Ақ ша қ аражаттары	362 001	783 026	+421025
1. 2	Дебиторлық борыш	1 055 117	961 954	-93163
1. 3	Қ орлар	247 316	445 540	+198224
1. 4	Ағ ымдағ ы салық тық активтер			-16
1. 5	Ө зге де қ ысқ а мерзімді акт	376 077	357 086	-18991
	Қ ысқ а мерзімді міндеттемелер	842 628	808 286	-34342
2. 1	Салық тар бойынша міндеттемелер	76 863	59 682	-17181
2. 2	Басқ а да міндетті жә не ерікті тө лемдер бойынша міндеттмелер	8 076	9 843	+1767
2. 3	Қ ысқ а мерзімді кредиторлық берешек	300 050	314 241	+14191
2. 4	Қ ысқ а мерзімді бағ алау міндеттемелері	58 297	56 020	-2277
2. 5	Ө зге де қ ысқ а мерзімді міндетмелер	399 342	368 500	-30842
	Ө тімділік кө рсеткіштері	-	-	-
3. 1	Абсолютті ө тімділік кө рсеткіштері (1. 1қ /2қ )	0, 429	0, 968	+0, 539
3. 2	Аралық ө тімділік коэффициенті (1. 1қ +1. 2қ /2қ )	1, 681	2, 158	+0, 477
3. 3	Жалпы (ағ ымдағ ы) ө тімділік коэффициенті (1. 1қ +1. 2+1. 3+1. 4)/2қ	2, 422	3, 152	+0, 73

Ескерту - «Бетон-А» ЖШС-нің бухгалтерлік балансы негізінде автормен қ ұ растырылғ ан

7 кесте мә ліметтерін талдайтын болсақ қ ысқ а мерзімді активтердің ө тімділігі шекті номағ а сай, ол дегеніміз кә сіпорынның тө лем қ абылеттілігі бар екенін байқ ауғ а болады. 2012 жылмен салыстыра айтатын болсақ 2014 жылы кә сіпорын ө з активтерін тиімді қ олдана алды деген сө з. Нарық қ атынасы жағ дайында кә сіпорынның қ ызметі жә не оның дамуы кө біне ө зін-ө зі қ аржыландырумен, яғ ни меншікті капиталдың кө мегімен жү зеге асырылады. Тек ол капитал жетпегенде ғ ана шеттен капитал тартылады. Бұ л кезде қ иын болса да сырттан тартылғ ан капиталдан қ аржылық тә уелсіздік аса маң ызды орын алады, бірақ онсыз ә рине мү мкін емес [33, 27б. ].

⇐ Предыдущая 2 3 4 5 678 9 10 11 Следующая ⇒