19.А.Бақтыгерееваның «Наурыз» лирикасындағы ата дәстүрді аңсау, тарихи жадтың қайта оянуын сипаттап талдаңыз.

15. Ілияс Есенберлиннің «Кө шпенділер» трилогиясындағ ы тарихи тұ лғ алар (қ азақ хандары, би-шешендері жә не батырлары) бейнесін сомдаудағ ы тарихи шындық пен кө ркемдік шешімнің сабақ тастығ ын дә лелдер келтіре талдап жазың ыз.

Кө шпенділер – Ілияс Есенберлиннің алты кітаптан тұ ратын тарихи эпопеясы. Ілияс Есенберлин «кө шпенділерде» тарихи образдарды қ алай сомдағ ан? Оқ ырмандарғ а тарихи шындық ты қ алай жеткізген?

Кө шпенділер – Ілияс Есенберлиннің алты кітаптан тұ ратын тарихи эпопеясы. Бұ л шығ арма – қ азақ сө з ө нерінің ә лемдік нұ сқ асына қ ойылғ ан, тарихты кө ркемдік пайымдаудың ү здік ү лгілерінің бірі, партиялық идеологияның қ ылышынан қ ан тамып тұ рғ ан уақ ытта дү ниеге келген шығ арма. Шығ арма кейіпкерлері – негізінен тарихи тұ лғ алар, Шың ғ ысхан дә уірінен басталып Кенесарымен аяқ талатын қ азақ мемлекетінің бастау кезі мен қ иын-қ ыстаулы тағ дыр-талайының басында тұ рғ ан хандар тізбегі, ел мұ ң ы мен арман-тілегінің хабаршысы – ақ ын-жыраулар, ел мен жер ү шін, ұ рпақ болашағ ы ү шін жан аямай шайқ асып, Отанын қ орғ ай білген арыстан жү рек, атан жілік батырлар. Бұ лар ел есінде аттары жатталып, тарихта қ алғ ан, ө мірде болғ ан тұ лғ алар. Алмас қ ылыш романында – Ә білқ айыр хан, Жә нібек хан, Керей хан. Жанталас романында – Қ асым хан, Хақ назар хан, Абылай хан, Бұ қ ар жырау. Қ аһ ар романында – Асан қ айғ ы, Қ азтуғ ан, Кенесары хан, Ағ ыбай батыр сияқ ты тарихи, аты аң ызғ а айналғ ан тұ лғ алар басты кейіпкерлер болып табылады. Қ азақ тың мұ ндай аумалы-тө кпелі кезінде мұ ндай шығ арманы жазбақ тұ рмақ, қ азақ халқ ының ертеректе ө мір сү рген артында мол мұ ра қ алдырғ ан, елім деп ең іреген, ел ү шін, жер ү шін мерт болғ ан батырлардың, хандардың, шешендердің атын атаудың ө зі, олар жө нінде ә ң гіме қ озғ аудың ө зі қ иын еді, қ ауіпті еді. Ал Ілияс Есенберлин болса, осының бә рін біле тұ рып қ азақ халқ ының ө ткен тарихын бейнелейтін, тарихтан мол мағ лұ мат беретін бір кітап емес, бірнеше роман жазып, оқ ырманғ а ұ сынуы жай ерлік қ ана емес, талантты жазушының саяси жең ісі еді. Бү кіл бір халық тың ө мір-тарихы ұ мытылып бара жатқ андығ ын еске сала отырып, оғ ан кінә лі – коммунистік саясат екендігін ашып айтпаса да, ө мір ағ ысы басқ а арнамен ағ ып бара жатқ андығ ын, тарих беттері бұ рмаланғ андығ ын кө ркем тілмен бейнелеп берді.

Қ орыта келе, Ілияс Есенберлин ешқ андайда тарихи шындық ты бұ рмалағ ан жоқ. Ү кіметтен қ орық қ ан баспа жетекшілер жә не тағ ы да басқ а кітап терушілер қ олынан бұ рмаланғ ан.

16. С. Торайғ ыровтың «Қ амар сұ лу» романындағ ы отбасылық тә рбие мә селесін қ азіргі кездегі отбасындағ ы тә рбиемен салыстыра отырып талдаң ыз.

С. Торайғ ыров (1893-1920) ХХ ғ асыр басындағ ы қ азақ ә дебиетінің аса кө рнекті тұ лғ аларының бірі.

“Қ амар сұ лу” романы – С. Торайғ ыров шығ армашылығ ының жаң а сапағ а ө ткелі тұ рғ анын, кө ркемдік-идеялық ізденістерін анық кө рсететін шығ арма. Онда қ аламгердің қ азақ қ оғ амы алдындағ ы кеселдерді ә шкерелеумен қ атар, оны жан-жақ ты бейнелеуге кү ш салғ аны аң ғ арылады. Осы ү шін ол жаң а формағ а, кү рделі жанрғ а барады. 1913-1914 жылдар роман жанрының қ оғ амдық санадағ ы орны, қ ызметі туралы ә ң гімелердің қ озғ алғ ан шағ ы.

“Қ амар сұ лу” романына келгенде, кө ркем прозада С. Торайғ ыровтың біраз тә жірибесі бар. “Зарландым” (1912), “Ауырмай есімнен жаң ылдым” (1913), “Қ азақ ішінде оқ ыту жайы” (1913), “Қ азақ тіліндегі ө лең кітаптары жайынан” (1913), “Ө лең мен айтушылары” (1913) т. б. шығ армалар жазушы қ аламының кө ркем прозада да қ арымды екенін аң ғ артты. Қ аламгер орыс прозасының небір ү лгілерін, М. Дулатовтың “Бақ ытсыз Жамал” романын жақ сы білген.

“Қ амар сұ лу” С. Торайғ ыров шығ армашылығ ындағ ы алғ ашқ ы кө лемді шығ армалардың бірі. Оның поэмалары кейін жазылғ ан. Сондық тан да кү рделі жаң а жанрдағ ы бұ л романның қ аламгер шығ армашылығ ындағ ы алатын орны да ерекше. Романнан С. Торайғ ыровтың таланты, дү ниетанымы, саяси-ә леуметтік идеялары айқ ын кө рінеді. Бұ л роман да ө мірде болғ ан уақ иғ алар негізінде жазылғ ан. Шығ арма фабуласын Алтай елінде болғ ан кездерінде ел аузынан алғ ан. С. Торайғ ыров қ азақ қ оғ амы ілгері дамуына кесел болып отырғ ан кемшіліктердің ірісі ретінде тамақ ү шін бә ріне кө ніп, сұ мдық қ а кө з жұ мып отырғ ан надан, кө нбіс кө пшілікті кө рсетеді. “Қ амар сұ лу” романының кө ркем мазмұ нында бадырайып кө рініп тұ рғ ан дидактика, тә рбиелік мә н жоқ. Сюжетті пайдалану тә сілдерінде де ерекшелік мол.

Суреттеуге, ә ң гімеге, суретті диалогтерге барып отырғ анмен мақ сат фабуланы жеткізуде. Уақ иғ а мен уақ ытты да мейлінше тығ ыздай баяндайды. Суреттеуден гө рі уақ иғ а желісін, оның себеп салдарын кө рсету басым. С. Торайғ ыров ө з романдарының арқ ауы ретінде ақ ылды, сезімтал жандардың трагедиялық тағ дырын алады. Оның бас қ аһ армандары тұ лғ алық дең гейге дейін даралана кө рсетіледі. Ертең ін ойлаудан гө рі ө ткенді сақ тауды тә уір кө рген ә леуметтік топтардың бү р жара бастағ ан жаң алық тарымен қ арым-қ атынасы, қ ақ тығ ысы, кү рес жан-жақ ты суреттеледі. Мақ сат мү дделері, ой, сезімдері кө рсетіледі. Бірде жаң алық тарды жең іп, жастарды трагедияғ а душар қ ылса, екіншісінде, ө здерінің қ аусағ ан сипаттарын сезеді, рухани жең іліс табады.

Ә леуметтік тұ рмыс пен қ оғ амдық ө мірге, салт-санағ а ене бастағ ан жаң алық, кү рес идеяларын талдау – С. Торайғ ыров ү шін басты мақ сат. Оның ұ лттық ерекшеліктері де осы кү рес ү стінде ашылады. Мысалы, сү ймеген адамына ұ затылып, зар жылағ ан қ ыздың тойындағ ы сый-сияпат пен ет аң дығ ан адамдар бейнесі – қ аламгер шығ армашылығ ында ө зіндік бояуғ а ие. Олар ү шін нақ ты жағ дайда адам қ айғ ысынан гө рі той сияпаты, қ ызығ ы қ ажеттірек. Жылау мен адам трагедиясы – олар ү шін кү нделікті уақ иғ а. Оны кө п кө рген, тойғ ан, кө неген. Солай болғ ан, бола бекрмек деп ойлайды. Оны ө згерту керек-ау деп ойланып жатқ ан да олар жоқ, жолсыздық, заң сыздық -ө мір заң ы. С. Торайғ ыров осы пә лсапағ а қ арсы қ адала жазады. Трагедияның содан екенін айтады, енжарлық пен кө нбістіктің, надандық тың сұ рық сыз сипатын бейнелейді.

Қ ыз бала малды, дә улетті шалғ а тиюге, байғ а баруғ а тиісті. Ол жылайды да кө неді. Ата-бабамыз сө йткен. Одан ө зге жол жоқ. Кө пшілік психологиясы, пікірі осы. “Қ амар сұ лу” романында ата баба жолына кө нбей кү реске кө терілген қ ыз характері, тағ дыры бейнелейді. Қ амар кө птің бірі, надан, кедей қ ызы емес. Текті атаның бетінен қ ақ пай ө сірген ерке қ ызы, есті, ә депті қ ыз. Ата-ана алдына шығ ып, елдің салтын бұ зсам деген ойында да жоқ. Осы жолда сү йгені Ахметке де тоқ тау айтады. Қ осылуғ а мү мкіндік болмаса ә уре болу, сө зге қ алу, тү су мү лде қ ажет емес дейді.

Алайда, тағ дырына Жорғ а Нұ рымның араласуы есті қ ыз жан дү ниесіне, санасына тө ң керіс ә келеді. Қ амар ө зінің хұ қ ының жоқ тығ ын кө реді. Салт-сана, ә деп туралы сенімі шайқ алады. Ашынады, қ арсылық білдіреді, кү реске шығ ады. Бұ л кү рес бірте-бірте ұ лғ айып, ө з басынан асып қ азақ қ ыздары проблемасын қ озғ айды. Қ аламгер осы кө ркем мазмұ нғ а ә келетін сюжет, фабула таң дайды.

17. Ә бдіжә міл Нұ рпейісовтің «Соң ғ ы парыз» романының кө терген тақ ырыбы – ХХ ғ асырдың екінші жартысындағ ы Арал тең ізінің экологиялық тағ дырының ел тағ дырымен сабақ тастығ ын дә лелдең із.

Бү гінгі қ азақ ə дебиетінің ардагері, қ азақ прозасының ұ ас шебері Ə бдіжə міл нұ рпейісов ө з туғ ан жері туралы жазғ ан керемет романының бірі Соң ғ ы парыз романына 20 жылғ а жуық уақ ытын сарп еткен туындысы. Қ азақ Ə дебиетінде жарық кө рген бұ л роман осы кү нге дейін жарық кө ріп келген романдардан жазылу ү лгісімен де, кө ркемдік ə леміменде ерекшеленеді.

Шығ армадағ ы идеялық эстетикалық ə лем кү рделі. Арал тең ізінің тартылуы кү ллі еліміз ү шін экологиялық ə леуметтік апат болса, кейіпкерлер ү шін ө мірлік, ə леуметтік моральдық сынық . Аралдың тартылуы кейбіреулер ү шін қ ызметтің ө суіне қ ажетті мү мкіншілік, тартылғ ан тең іздің орнына, мақ та егіп, пайдағ а кенелу. Ол ү шін туып ө скен жер бə ріде тасының ө рге домалауы ү шін аз кү ндік ө мірінің қ ызығ ын кө ру ү шін ғ ана қ ажет.

Ал кейбіреулері ү шін тең іздің тартылуынан зардап шеккен ауыл аймақ тың азып тозуы. Халық тың жатса да, тұ рсада толғ андыратыны тең із тағ дыры, оның болашағ ы, сол тең ізді. мекендеген елдің ертең і.

Арал тең ізінің тартылуы жергілікті халық қ а кө лдей зардап ə келді. Арал тең ізінің тартылуы балық тың жойылуына, сол балық пен тамақ танатын кө птеген қ ұ стардың жойылуына, балық аулайтын жандардың жұ мыссыздануына себеп болуда. Ең маң ыздысы Арал тең ізі адам тағ дырымен сабақ тас болуда, яғ ни денсаулық тың нашарлауы. Қ ортындылай келе, талғ ампаз жазушының Соң ғ ы парыз атты бұ л романы суреткердің жаң а да батыл ұ мтылысы қ оғ аммен заман, адам табиғ атына толғ ана қ арап, қ ə зіргі қ азақ ə дебиетінің ə лемге танытқ ан асқ ар биіктігіміз. жалпы, адам ү шін бірінші байлық денсаулық . Сондай ақ , ертең ін ойлағ ан ə рбір ел алдымен халқ ының саулығ ын ойлады. Қ ə зіргі кезде аралды қ ұ тқ ару ү шін жұ мыстар жү ргізілуле. Жай ғ ана Аралым ө лең інің ө зі бар дү ниенің ащы шындық етіп айтып тұ р деп ойлаймын.

Арал, сен туралы айттым ə н

Арал, ақ айдыным аң сағ ан

Арал, оралсаң гы қ айтадан

Арал

18. Зейнолла Қ абдоловтың «Жалын» романынан ү зіндідегі кө зқ арастар қ айшылығ ы мен адамдар арасындағ ы психологиялық тартыстың себептерін талдап жазың ыз.

Зейнолла Қ абдоловтың “Жалын” романында санадағ ы тартыстың дамуы арқ ылы қ аһ арманның рухани шың далуы, азаматтық сезімінің терең деуі жақ сы кө рсетілген. Романның басты қ аһ арманы – жоғ ары білімді жас маман Қ абен Оразов Ембі мұ най ө неркә сібі жө нінде кандидаттық диссертация қ орғ амақ болады. Зерттеу тақ ырыбына байланысты жинағ ан кө п сала ғ ылыми дерегі, мол мағ лұ маты бар. Ең бегі жазылып біткен.

Қ абен оң ай даң қ іздеген атақ қ ұ мар жігіт емес, диссертация қ орғ ауды жалаң мақ сат тұ тпағ ан, ісін есепке қ ұ рмағ ан. Тындырғ ан жұ мысым қ оғ амның кә десіне асса екен деп қ ана тілеген жақ сы арманы бар. Міне енді сол арманы жү зеге асқ алы қ алды. Қ абеннің диссертациясы оқ ығ ан оппоненттері, оның ең бегін мадақ тай бастады. Ғ ылым жолына адал берілген жігіттің жастығ ына, тә жірибесіздігіне байланысты, ә уелгі беттегі жү рексінуі, қ обалжуы бә сең деп, кө ң іліне бір сенім ұ ялай бастағ ан еді. Ө зіне ө зінің сенімі арта тү скендей болғ ан. Кенет бір кү дік кеп килікті де, кө ң ілді нілдей бұ зды, ойнап қ орғ асындай ауырлатып жіберді. Бейтаныс біреу мұ ның пә теріне телефон соғ ып, - ө зің Ембіде болып па ең? Мұ ндай кә сіпшілігінде жұ мыс істеп пе ең? – деп оқ ыс сауал берді де, Қ абеннің диссертациясының ө згелер мақ тап жатқ ан жақ сылығ ына шү бә ланғ андай болды. Бірақ кім екенін, аты-жө нін айтқ ан жоқ.

Бұ л – біреудің қ оқ ан лоқ ысы ма? Ә лде жасағ ан бопсасы ма? Сырт кө зге солай кө рінуі мү мкін ғ ой. Ал, Қ абеннің басына мұ ндай ой жоламады. Телефон соқ қ ан адам есер кісі болмауы керек, Қ абенді шошытайын деген ниеті де жоқ шығ ар; қ ойғ ан сауалы орынды; кім де болса, іске жаны ашығ ан азамат болар. Қ абен, міне, тек осылай ойлады.

Ө ндіріс саласына байланысты ғ ылыми ең бек жасау ү шін ө ндірістің ө зіне барып, ондағ ы жұ мыстарғ а тікелей араласып, бү ге-шігесін қ алдырмай мұ қ ият зерттеу керек. Ғ ылыми ең бек сонда ғ ана, шын мә нісінде, сыннан ө тіп, суарылып шығ ады. Бұ л – белгілі ақ иқ ат. Қ абен мұ ны біледі. Ол Ембінің мұ ндай ө ндірісіне келіп жұ мыс істеген жоқ, бірақ, диссертация тақ ырыбына байланысты Ембіге бір-екі рет командировкағ а барып қ айтқ ан. Ә рине, мұ ның аздық ететіні рас. Қ абен бұ ны да біледі. Жә не оның жинап ә келген материалдарының негізінде диссертациясын жазып бітіргенше біраз уақ ыт ө тті. Ал қ азіргі техникалық ө рлеу заманында жаң алық тар кү нбе-кү н туып жатады. Бү гін ғ ана ұ сынғ ан жаң а ү лгің із ертең іне-ақ ескіріп қ ала береді. Қ абен ө з диссертациясында тың ұ сыныстар айтады. Бірақ сол ұ сыныстары уақ ытына кешігіп қ алмас па екен? Қ абен мұ ны да ойлап қ оятын. Енді мына бейтаныс адамның телефон соғ ып, тұ тқ иылдан қ ойғ ан сұ рауы Қ абеннің сол ойын кө сеп жіберіп, қ оздатып кетті.

Қ абен дү дә малданады. Жан дү ние ә лемінде сезімдер тартысы басталады. Сол тартыс Қ абенді біресе оң жағ ына қ арай, біресе сол жағ ына қ арай аудара жаздап, шайқ алтады, бірақ, Қ абен ілгері қ озғ ала береді. Кө ң іліне кү дік кіргенмен, бұ рынғ ы сенімі мұ ны қ олынан ұ стап, алғ а қ арай жетелейді.

Диссертация қ орғ алатын кү ні, ғ ылыми кең ес мә жілісінде Қ абенді сол сенім мінбеге жетелеп шығ ады. Қ абен тиісті ө зін мү дірмей айтып шық ты. Одан соң ғ ылыми жетекшісі, оппоненттері мұ ның диссертациясын мақ тап сө йлеп жатты. Бірақ Қ абеннің ойына кірген кү дігі тарқ амады, кө ң ілді қ обалжытты да тұ рды. Бейтаныс адамның телефонмен қ ойғ ан сұ рағ ы есінен шық пады. Расында да Ембінің мұ най ө ндірісінде жұ мыс істемеген Қ абен, сол ө ндірісті бес саусағ ындай білемін деп айта ала ма? Жоқ, айта алмайды. Ендеше осы ө ндіріс жө нінде диссертация жазуы қ алай? Қ абенді қ инай берген ой осы болды.

Бұ ғ ан телефон соқ қ ан бейтаныс адамның кім екені де анық талды. Ол – атақ ты мұ найшы Сардар Сұ лтанов боп шық ты, Ембінің ең бек ері, ә йгілі кісі. Ғ ылыми кең естің мә жілісінде сө з сө йледі. Ол Қ абеннің диссертациясын сынағ ан жоқ, Ембі мұ най ө ндірісінің бү гінгі жетістігін, ең бек технологиясындағ ы жаң алық тарды айтты да, ө з кө кейінде қ орытылғ ан пікірлерін алғ а тартып, ғ алымдардың талқ ысына ұ сынды.

Қ абеннің кү дігі де ө зіне дә л осы арада айқ ындалды. Ол енді толқ ығ ан ойын азаматтық сезімнің еркіне бағ ындырды да, шұ ғ ыл шешім жасады. Ғ ылыми кең ес кешірім ө тініп, диссертациясын қ орғ ауды тоқ тату жө нінде ұ сыныс қ ылды. Оның бұ л қ ылығ ына таң ырқ ағ ан ғ ылыми жетекшісінің де, жақ ын достарының да сө зіне кө нбеді, диссертациясын мә жілістің кү н тә ртібінен алдыртып тастады.

Ол мұ ны қ орқ ып жасады ма? Жоқ, оның диссертация қ орғ ауына жұ рттың бә рі де тілектес боп отырғ ан. Диссертациясы бекімейді деп қ ауіптенді ме? Жоқ, мұ ның диссертациясын ғ ылыми кең ес қ ұ птағ ан, қ арсы айтылғ ан пікір болмағ ан. Ол диссертацияны ойдағ ыдай қ орғ ап та шығ атын еді, мә ртебесі де зораятын еді, кандидаттық дипломды алғ ан соң, жалақ ысы да ө сетін еді. Қ абен осының бә рін де кейін ысырып тастады. Сардар Сұ лтановтың сө зінен кейін диссертациясына кө ң ілі толмады, олқ ылық тарын сезді. Ең бегін толық тырып, қ айта жазуғ а бекінеді. Жә не бұ л істі Ембінің ө зіне барып, мұ най ө ндірісінің қ айнағ ан ортасында жү ріп жазуғ а аң сары ауады. Қ абеннің осы шешімінен оның азаматтық сезімінің терең дігі танылады.

19. А. Бақ тыгерееваның «Наурыз» лирикасындағ ы ата дә стү рді аң сау, тарихи жадтың қ айта оянуын сипаттап талдаң ыз.

Ақ ұ штап Бақ тыгереева ө зінің ғ ана емес бү кіл халық тың қ алын қ ағ азғ а тү сіре білген тұ лғ а. Ол қ азақ халқ ы аң сап жү рген дү ниені жазды. Сонымен қ азақ халқ ы нені аң сап жү р екен?

Аяулы ақ ын апамыз бұ л ө лең інде ө з ойын кө ркем тілмен жеткізіп, Наурыз мерекесі суретінен, тарихтың тамырына терең бойлай алатынын байқ атқ андай. Наурызды бә ріміз де асығ а кү тетің іміз рас. Алайда бір кездері кесапат заманның кесірінен тө л мерекемізді тойлауғ а тыйым салынғ ан болатын. Сол кездегі заман шындығ ын бү гесіз жеткізе білген ақ ын апамыздың ойынан асқ ан батылдық ты байқ аймыз. Ө лең нің қ ұ рылысына, ерекшелігіне назар аударсақ, ұ йқ асы да, ырғ ағ ы да толық тиянақ ты. Шумақ тағ ы ойды тү йіндеп, қ орытындылайтын нақ ты тұ жырым айтылғ ан. Шумақ тың ырғ ағ ына, дауыс толқ ынының ө згеру ретінде ұ йқ ас та, бірден-бір сә йкес келіп отыр. Осының ө зінен-ақ ақ ынның ұ йқ асқ а, оны тү рлендіріп, шумақ ө рнегін ұ стартып, жетілдіре тү судегі аса қ ажет қ ұ рал етіп пайдалануғ а қ аншалық зор мә н бергенін аң ғ арамыз. Жалпы алғ анда «Наурыз» ө лең і ө те шебер ө рнектелген терең ойлы ө лең. Ақ ұ штап Бақ тыгереева осындай сыршылдығ ымен, ә уезділігімен, кө ркемдік қ уаттылығ ымен тез арада оқ ырман қ ауымның жү регіне жол тартты. Қ аншама кү ткен наурызымыз ғ ой. Біз 1731 жылы Ресей қ ұ рамына кіргеніне байланысты біздің ө з мейрамымызды ө зімізге тойлатпаудан басталды. Содан арада 260 жыл ө ткенде, 1991 жылы тә уелсіздігімізді алдық. Сол тә уелсіздігімізді алғ ан кү ні наурызды тойладық. Қ ыста кө ктемнің мейрамын тойлау біртү рлі естілгенімен, қ азақ тар ү шін, наурыз мейрамын 300 жылғ а жуық уақ ыт сағ ынып, аң сап сабылып кү ткен адамдар ү шін бұ л ү лкен қ уаныш болды. Басынан бақ айшағ ына дейін ұ лттық киім киіп, ұ лттық ойын ойнап, қ азақ деген ұ лттың бар екенін, оның ә лі ө рістейтінін дә лелдеді. Ақ ұ штап Бақ тыгереева «Наурыз» ө лең і арқ ылы осы уақ ыттар аралығ ындағ ы бар мұ ң ды жә не бар қ уанышты жеткізе білді.

Қ орыта келе, дә л осылай Ақ ұ штап Бақ тыгереева халық тың атынан, бү кіл халық рухының атынан, қ аза болғ ан қ ұ рбандар атынан тарихи жадтың қ айта оралуы туралы туынды жазып шығ арды.

⇐ Предыдущая 3 4 5 6 789 10 11 12 Следующая ⇒