II.АУДАРМА ІСІНІҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ ҚИЫНШЫЛЫҚТАРЫ

2. 1. Жазбаша аудармадағ ы грамматикалық мә селелер

Аударма кезіндегі ә ртү рлі факторлардың (шет тілі мен анатілдегі грамматикалық қ ұ рылымдардың сә йкессіздігі, мә тіннің ә ртү рлілігі) ә серінен сө йлем қ ұ рылысының ө згеруі.

Орыс тілінде мү лдем кездеспейтін ағ ылшын сө йлем конструкцияларындағ ыекі жақ ты мең геруді аудару аудармашыдан сө йлемді аудару кезінде онытү пкілікті қ ұ руғ а ә келіп соқ тырады. Екіжақ ты мең геру ә р тү рлі формадакездеседі. Ол етістік те, зат есім де, екі немесе одан да кө п предлогтарменмең герілген сын есім де (предлогсыз да кездеседі) бола алады. Олар ә р тү рлімең герудегі толық тауыш немесе анық тауыштағ ы бірың ғ ай мү шелер де болаалады. Тө мендегімысалдардық арастырайық.

Not a day goes by since I’ve been alive in which I haven’t seen or heard ofthe most startling things… (Th. Dreiser)

Драйзер говорит о потоке изобретений на рубеже ХХ века. Поэтомуне проходит дня с тех пор, как я живу на свете, чтобы мне неприходилась видеть или слышать о самых поразительных вещах. Ведь после глагола видеть требуется дополнение в винительномпадеже без предлога. В русском языке необходимо раздельное управление, свойственное каждому глаголу:

…чтобымненеприходилосьвидетьсамыепоразительныевещиилиG. B. S. showed little concern for, and gave little credit to the working class. Джордж Бернард Шоу проявлял мало интереса к рабочему классу и

недооценивал его значение.

Здесь потребовалась передать раздельно разнопредложное управление,

свойственное английским существительным. В следующем примере разного

управлениятребуетприлагательные:

In 1888 it was again a miner, Keir Hardie, who stood for Mid-Lamark as the

first Labour candidate, independent of, and opposing the Liberals. (W. Gallacher)

В 1888 году другой шахтёр, Кейр Харди, выступал как первый

кандидат из рабочего класса от Мид-Ламарка не только независимо от

либералов, но и противовес им.

Орыс тіліндегі мең геру аудару кезінде шешуші фактор болып табылады. Атау септігіндегі инфинитив. Кейбір жағ дайларда мынандай сө йлемдерді аудару қ иындық тартуғ ыздырады:

Heissaidtoknowthisman. -Говорят, чтоонзнаетэтогочеловека.

Thismanisknowtobeagoodcarpenter. -Известно, чтоэтотчеловек

хорошийплотник.

Thetrainisunderstoodtohavearrived in time. -Поимеющимсясведениям, поездприбывалвовремя. Бұ лсө йлемдерде бастауыштың рө лін «he», « thisman», ғ ана емес сонымен қ атар «he»есімдігімен бірге «to be» инфинитиві де болады. Мұ ндай қ ұ рылыс (you… toknow, this man… to be, the train… to have arrived) атау септігіндегі инфинитивдеп аталады.. Бұ л оралым баяндауыш қ ызметіндегі пікірді, қ анатты сө здердібілдіретін етістіктермен ү йлеседі. Сондай-ақ бұ л етістік ә детте ырық сызформасына қ ойылады. Бұ л оралым мынандай жағ дайларда қ олданады:

1. Етістік-баяндауыштың ұ зақ тығ ын кө рсететін, етістік-баяндауыштың

қ имыл-қ озғ алысын сипаттау ү шін қ олданылады: Mr. Babbit is said to be writing

a book. -Говорят, что мистер Баббит сейчас пишет книгу.

3. Етістік-баяндауыштың алдында болғ ан оқ иғ аларды сипаттау

ү шін: Mr. Babbit is said to have been writing many books. -Говорят, что мистер

Баббит все эти годы писал много книг. Бұ л сө йлемді аудару барысында

аудармашыда етістік-баяндауышты қ алай аудару жайында сұ рақ

туындайды. Тө менде мұ ндай баяндауыш ретінде қ олданылатын етістіктермен

оларғ а сә йкес аудармалардың мысалдары берілген:

To announce it is announced-объявлено, что

To believe it is believed –полагают, что

To consider it is considered-считают, что

To expect it is expected-ожидается, что

To hear it is head-имеются сведения, что

To know it is known-известно, что

To report it is reported-сообщают(имеются сообщения), что…

To say it is said-говорят, что…

To see it is seen-убедились(как убедились), что…

To state it is stated –было указано, что

To suppose it is supposed-предполагается(есть основания

предполагать), что…

To think it is thought-думают(есть основания думать,

считают), что…

To understand it is understood –по имеющимся сведениям(имеются

сведения, что…)

To be certain it is certain-несомненно, что…

To be likeiy it is likely-вероятно, что

To be unlikely it is unlikely-мало вероятно, чтобы…

«To understand» «имеются сведения, что... » деп аударылады, яғ ни бұ л

аударманың мағ ынасы сенімді немесе сенімсіз ақ параттың бар болуы. Яғ ни

мұ ндай қ ұ рылыста ырық сыз септігінің бар екенін ескерген жө н.

Аударманыың ең қ арапайым жә не жең іл тү рі нө лдік аударма, бұ л

дегеніміз эквивалентсіз сө здерді тү сіру. Бұ ғ ан ағ ылшын тіліндегі

артикльдерді аударуды жатқ ызуғ а болады. Орыс тіліне мынадай сө йлемді

аударғ анда мысалы « His extraordinary strong personality powerfully impressed

the imagination of his contrymen», аудармашығ а артикльді аудару қ ажет емес, себебі оның бұ л сө йлемде тек грамматикалық рө лі ғ ана бар «Он поражал

вооброжение соотечествинников беспримерной силой духа».

2. 2. Аударма ісінің грамматикалық қ иыншылық тары

Мә дени фактор аударма элементінің ақ параттық бірізділігінің кө лемін бастапқ ы мә тін негізіндегі ә леуметтік – мә дени дә стү рге сә йкес анық таумен анық талады.

Психологиялық фактор бастапқ ы элементтің ақ параттық бірізділігінің кө лемін жеке тә жірибе жә не бастапқ ы мә тін авторының немесе аударма мә тінін қ абылдаушының тә жірибесі туралы болжамдар негізінде анық тайды. Тілдік кө зқ арас бойынша, стандартқ а сә йкес ү йлестіктерге келмейтін бастапқ ы мә тіннің осындай бірліктерін аудару ү шін аудармашы негізгі ү ш тә сілді: лексикалық, грамматикалық жә не стилистикалық тү рлерін қ олдана алады.

Лексикалық тә сілдер бастапқ ы мә тінде сө з дең гейінде стандартқ а сә йкес емес тілдік бірлік болғ ан жағ дайда қ олданылады. Мә селен: бастапқ ы тілдің мә дениетіне сай келсе де, аударма тілінде жоқ жалқ ы есімдер; белгілі бір кә сіби саладағ ы термин; тү пкі мә дениетке сә йкес, бірақ аударма мә дениетінде қ ұ рылымдық – функционалдық бірізділік бойынша ө згеше жә не аударма тілінде мү лдем жоқ заттар, қ ұ былыстар мен тү сініктерді білдіретін сө здер. Мұ ндай сө здер аударма ү рдісінде басты орын алады, ө йткені салыстырмалы тү рде контекстке тә уелсіз бұ л сө здер аудармашының таң дауына сай аударма мә тініне ә ртү рлі бағ ыттылық ты береді. Мысалы, қ азақ тіліндегі Айсә уле немесе Гү лім есімдері ағ ылшын тіліне транслитерация тә сілі арқ ылы Aisaule, Gulim деп аударылып, мә тін ішіндегі есім рө лін атқ арады. Бірақ, сө зсіз мә тіннен тыс ассоциацияны жояды: Айсә уле – айдың сә улесі жә не Гү лім – гү л. Ағ ылшын тіліндегі Bloody Mary бастапқ ы мә дениетке сай бір уақ ытта коктейль жә не ағ ылшын ханшайымының тарихи титулына сә йкес аллюзия бола отырып, екі мағ ынағ а да бір атау кейпіне ие болады. Қ азақ тілінде бұ л атаудың екі тү рлі формасы берілген: Қ анды Мэри (коктейль) жә не Қ анды Мария (ханшайым). Кө птеген контекстерде бастапқ ы бірлікті біріктіру маң ызды емес, бірақ бастапқ ы мә тін авторы оны кү рделірек мә тіндік дү ние – стандартты тү рде тә уелсіз бірліктер жү йесіне толы бейнелеуде қ олданса, аудармашы қ иын жағ дайда қ алып, ө зінің стилистикалық тә сілін таң дауына апарып соқ тырады. Бұ л дегеніміз – баламаларды лексикалық дә режеден стилистикалық дә режеге ө ткізу арқ ылы таң дау мә селесімен байланысты аударма бірлігінің дең гейін ө згерту.

Бастапқ ы мә тіннің стандартқ а сә йкес емес лексикалық элементтерін аударудың кең тарағ ан тә сілдеріне транслитерация, транскрипция, калькалау, семантикалық модификация, суреттеу, тү сіндірме, аралас аударма жатады.

Грамматикалық тә сілдер морфемадан бастап фразадан жоғ ары бірліктерге дейін, бастапқ ы мә тіннің стандартты тү рде тә уелсіз кез-келген грамматикалық қ ұ рылымы аударма мә тінінің объектісі болғ ан жағ дайында қ олданылады.

Аудармашы ү шін лексикалық мә селелермен салыстырғ анда бұ л мә селелер онша кө п қ иындық тудырмайды. Бірақ, ө зіндік даралығ ы болғ андық тан белгілі бір тә сілдерді қ олдануды талап етеді. Мә селен, ағ ылшын тілінде кө п қ олданылатын есімшені қ азақ тіліне аударуда сө йлемнің грамматикалық қ ұ рылымының қ айта қ ұ рылуын талап етеді:

The work having been done, everybody felt a relief.

Жұ мыс біткен кезде, ә рқ айсысы ө здерін иық тарынан ауыр жү к тү скендей сезінді. Жұ мысты бітіріп, ә рқ айсысы ө здерін иық тарынан ауыр жү к тү скендей сезінді.

Барлық грамматикалық шақ тар, тіпті ө зге контекстерде тура сә йкестіктері болса да қ айта қ ұ рылады.

Ағ ылшын тілінен қ азақ тіліне мә тінді аудару барысында етістік шақ тары қ ызметінің ү йлеспеуі орын алады. Мысалы, ағ ылшындардың тағ ам ә зірлеу мә зірін жазу салтында императив формасы қ олданылса, қ азақ тілінде ауыспалы келер шақ тү рінде беріледі:

Bake the buns till light golden.

Бө лке нан қ ызғ ыш тү с пайда болғ анша пісіріледі.

Бұ л қ айта қ ұ ру тү рі аударма тілінде бастапқ ыдай грамматикалық формасы жоқ болғ ан не ө зге қ ызмет атқ арғ ан жағ дайда қ олданылатын грамматикалық ауыстыруғ а жатады.

Осы мысалда till light golden қ азақ тілінде лексикалық бірліктердің қ осылуын талап ететін синтаксистік орам болып табылады. Мұ ндай тә сіл тарату, қ осу, біріктіру, кең ейту сияқ ты тә сілдерінің қ атарына жатады.

Функционалдық ауыстыру жә не қ осу сияқ ты кең тарағ ан тә сілдердің қ атарына грамматикалық трансформация, антонимдік аударма, нө лдік аударма жә не тағ ы басқ алары жатады.

Стилистикалық аударма тә сілдері аударма нысанасы бастапқ ы мә тіннің белгіленген стилистикалық бірліктері болғ анда қ олданылады. Білуімізше, кейбір стилистикалық бірліктер мү лде аударылмаса, кейбірі кү рделіқ айта қ ұ руғ а жатады. Тек бастапқ ы мә тіннің белгіленген стилистикалық бірліктерінің мардымсыз бө лігі ғ ана аударма барысында стандартты тү рдегі сә йкестікке ие болады.

Кең тарағ ан стилистикалық формалар аудармасы қ атарына бастапқ ы жә не аударма тілдерінің мә дени - тілдік дә стү рінің қ аншалық ты ұ қ сас не ө згеше екендігіне байланысты метафоралар жатады. Ағ ылшын мә тінінде метафора ө згергіш қ алыпта болып, бейнемен бірге мағ ынаның ирониялық кейпіне де ие болады. Жә не мә тіннің бір ғ ана бірлігін талдауда бірнеше стилистикалық тә сілдердің қ олдануын қ амтуы мү мкін.

There was not an organ in his body that had not been drugged and derogated, dusted and dredged, fingered and photographed, removed, plundered and replaced.

Бұ л сө йлемде метафора градация (бірізділік), аллитерация (ә деби кө ркемдеу), гиперболамен (кө ркем бейнені ә серелеу) бірігіп келіп медициналық тексерістің кү лкілі – орынсыз бейнесін тудырады.

Бастапқ ы мә тіннің сө здік қ ұ рамын сақ тау стилистикалық ық палмен келіспей қ алатындық тан, бұ л мә тін аудармада эмоционалдық, бағ алау жә не мағ ыналық ассоциацияның сақ талуы ү шін қ айта қ ұ руды талап етеді. Бастапқ ы бейне негізін қ ұ райтын мұ ндай ассоциациялардың белгілі бір бө лігін сақ тап қ алудағ ы жалғ ыз жол – стилистикалық тә сілдердің негізгі ү йлесімділігін қ айта қ ұ ру. Дегенмен, мұ ндағ ы сө йлемдермен бірге тә сілдер де ө згеруі мү мкін. Мысалы, қ азақ тіліне тә н емес мұ ндай контексттегі аллитерация ритмдік, рифмалық қ айталау тә сілі арқ ылы аударылуы мү мкін. Нә тижесінде негізгі мә тін былай аударылады: Оның барлық ағ за мү шелері тексеріліп желдетілді, алынып кептірілді, сипалып соғ ып кө рілді, ағ ытылып, жө нделіп, орнына келтірілді.

Жалпы негізгі стилистикалық қ айта қ ұ ру тә сілдерінің қ атарына сө здік қ ұ рамның ауыстырылуы, бейнені ауыстыру, тропты ауыстыру, ауыспалы мағ ынаны анық тау, сө збе сө з аудару (тү сіндірмемен не тү сіндірмесіз).

Ә ртү рлі қ айта қ ұ ру тә сілдерінің ішінен бастапқ ы мә тінге сә йкес тә сілді аударма бірлігіне сә йкестендіріп таң дау аудармашының қ ұ зырында болады.

⇐ Предыдущая 1 234 5 6 Следующая ⇒