I.АУДАРМАНЫҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ЛЕКСИКАЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ

1. 1. Аударма ісінің ғ ылым ретінде қ алыптасуының алғ ышарттары

Адамдар аударма жасаумен ө те ерте кезден бастап айналыса бастағ ан, сол кездің ө зінде-ақ олар басқ а тілдерде сө йлеушілермен қ арым-қ атынас орнату мен оларды тү сінісудің қ ажеттігін жақ сы ұ ғ ына білген. Алайда, алғ ашқ ы қ ауымының тілі бір болмағ аны айғ ақ. Осындай жағ дайда адамдардың тү рлі топтары арасында қ арым-қ атынас орнату ү шін тез тү сінетін, жылдам ойлай алатын, есте сақ тау қ абілеттері жақ сы, сө йлеушіні тү сініп, оның айтқ анын аударып бере алатын адамдар болғ аны белгілі.

Осылайша, аударманың бастапқ ы қ арапайым тү рі жазу пайда болғ анғ а дейін шық қ андығ ын болжауғ а болады. Олай болса, аудармашылық ты ең кө не кә сіптердің бірі деп есептеуге негіз бар.

Белгілі Ресей аударматанушысы В. Н. Комиссаров «Современное переводоведение» атты ең бегінде тө мендегідей қ ызық ты деректер келтіреді: * «Аударманың мың жылдық тарихы бар екендігіне кө птеген деректер куә. Ежелгі Вавилон мен Ассирияда ә міршінің айтқ андарын бағ ынушы халық қ а жеткізетін аудармашы топтары болғ ан. Жалпы, тілдері бө лек халық тарды жаулап алу нә тижесінде пайда болғ ан ежелгі империялар аудармашылардың кө мегінсіз қ ұ рылуы мү мкін емес еді. Ал Ежелгі Египетте кө рші елдермен байланыс орнату ү шін аудармашыларды даярлайтын арнайы мектептер болғ ан» [Комиссаров: 2002. Б. 84-85].

В. Н. Комиссаровтың ғ ылыми болжамы бойынша, алғ ашқ ы қ ауымда ө зге диалектілерді зерттеудің алғ ашқ ы ұ стаздары мен мамандары ә йел адамдар болса керек. Тұ тқ ынғ а тү скен немесе басқ а тайпа ө кіліне тұ рмысқ а шық қ ан олар еріксіз басқ а тайпа тілін ү йренуге мә жбү р болып, қ арым-қ атынас пен ө зара тү сіністік орнату мақ сатында делдал аудармашы қ ызметін атқ арғ ан. Сонымен қ атар, олар балаларын да ө здерінің ана тіліне ү йреткен. Сө йтіп, оларда алғ ашқ ы қ остілділік қ алыптаса бастағ ан.

Аудармашылық қ ызмет ә ртү рлі тілдерде сө йлейтін қ оғ амдастық тағ ы адамдардың арасындағ ы қ ажеттіліктің негізінде туындады. Мұ ндай қ арым-қ атынастың аясы ә ртү рлі болды: сауда-саттық, саясат, елшілік, мә дениет жә не т. б. Осы байланыстардың дамуында Александрия, Рим, Иерусалим, Константинополь, Самарқ анд жә не кө птеген басқ а да қ алалар ү лкен рө л атқ арды. Бұ л аймақ тады экономикалық жә не саяси себептерге байланысты ә ртү рлі халық ө кілдері мекендеді. Оларғ а арнайы делдалдар, яғ ни аудармашылар қ ызмет кө рсетті.

Аудармашылық қ ызметтің кө не жә дігерлері Месопотамия қ алашығ ынан (бірнеше тілдегі сө здердің тізімі берілген қ ыш тақ тайшалардағ ы кестелер), Кө не Мысырдан (аудармашылардың іс-ә рекеттері бейнеленген тастағ ы барельефтер) табылғ ан.

Жазу пайда болғ аннан кейін ауызша «тілмаштарғ а» ресми, діни жә не іскери сипаттағ ы мә тіндерді жазбаша тә ржімелейтін аудармашылар қ осылды. Ежелден-ақ аударма адамдардың тіларалық қ атынасын жү зеге асыра отырып, маң ызды ә леуметтік рө л атқ арғ ан. Жазбаша аудармалардың таралуы адамдарғ а басқ а халық тардың мә дени мұ расына қ ол жеткізуге мү мкіндік берді.

Аударма ғ ылымының алғ ашқ ы теоретиктері аудармашылардың ө здері болды. Ә р кезең нің аудармашылары ө здерінің «тә ржімелік ұ станымдары» туралы баяндағ аны белгілі, дегенмен, олардың айтқ ан ойлары ғ ылымның қ азіргі талаптарына, дә лелдеріне жауап бермесе де, бірізді теориялық тұ жырымдамағ а жү йеленбесе де, сондай бірқ атар ойлар қ азіргі таң да қ ызығ ушылық тудырып отырғ аны сө зсіз.

Грек-рим ө ркениеті кезең інде алғ аш рет аударманың негізін қ ұ райтын кейбір ұ станымдары анық талып, оның ағ артушылық қ ызметі таныла бастады. Кө не дә уірден бастап аударма Еуропа, Таяу жә не Орта Шығ ыс, сондай-ақ Ү ндістан ө ркениеттерінің арасындағ ы делдал пайда бола бастады. Кейінірек ІX-X ғ ғ. кө не грек жә не ислам ө ркениеттерінің арасындағ ы делдал қ ызметін Бағ даттағ ы аудармашылық мектеп атқ арды. Ал XІІ-XІІІ ғ ғ. Испанияда арабша аудармалар жасала бастады. Бұ л дә уірде негізінен медицина, математика, астрономия бойынша трактаттар аударылды.

Аталғ ан кезең дерде кө бінесе аударманың екі тү рі орын алғ ан. Олар: 1) сө збе-сө з аударма – аударма тілінің ерекшеліктерін ескерместен, тү пнұ сқ аны ө зге тілде кө шіруге; 2) еркін аударма - ө з тілінің талаптары мен нормаларын қ адағ алауды кө здеп, тү пнұ сқ аның мә нін, «рухын» жеткізуге негізделеді.

Діни мә тіндерді аудару барысында бұ рмалаушылық тың орын алуы ық тимал немесе тілдер арасындағ ы ө згешеліктер сө збе-сө з аударманың пайда болуына тү рткі болғ ан еді.

Еркін аударма діни емес мә тіндерді аударуда жиі қ олданылды. Оның міндеттерінің теориялық тұ жырымдарын грек тілінен латын тіліне аударушы Цицеронда (б. з. д. І ғ. ), Библия мә тінін ежелгі еврей тү пнұ сқ асынан латын тіліне аударуды жү зеге асырушы Иеронимде (б. з. д. ІҮ ғ. ) кездеседі. Кейініректе Рожер Бекон (ХІІІ ғ. ) мә тін мазмұ нын дұ рыс беруге мү мкіндік беретін тү рлі тілдер мен ғ ылымды білу негізінде ғ ана аудармағ а саналы тү рде келу талабын ұ сынды.

Сө збе-сө з аударманы шеттетіп, мә тін мазмұ ны бойынша аударуғ а жоғ ары бағ а беретін осы сияқ ты пайымдаулардың арқ асында аудармағ а сыни пікірлер пайда бола бастады, бұ дан былай ол кү рделі тұ жырымдардың бастамасы болды.

Қ айта Ө рлеу (Ренессанс) дә уірінен бастап Еуропаның Мартин Лютер (M. Luther), Этьен Доле (E. Dolet) жә не т. б. аудармашыларының есімдері танымал бола бастады.

Діни жә не философиялық ә дебиеттерді аудару туралы екі тү рлі тә сілдің жақ таушылары арасындағ ы кү рес зор саяси шиеленіс тудырды. Мә селен, француз ойшылы, ақ ын ә рі аудармашы Этьен Доле (1509-1546) шіркеу сотының шешімімен ө лім жазасына кесіліп, Платон шығ армаларындағ ы Сократтың сө зін еркін аударғ аны ү шін отқ а ө ртелді.

Этьен Доле аудару кезінде тө мендегі бес негізгі ұ станымды қ адағ алау керек деп есептеді:

1) аударылып отырғ ан мә тін мазмұ ны мен оның авторының ойын жетік тү сіну;

2) пайдаланылып отырғ ан тілдердің қ ай-қ айсысын болса да жетік білу;

3) сө бе-сө з аударудан аулақ болу, ө йткені аударманың бұ л тү рі тү пнұ сқ а мазмұ нын бұ рмалап, оның пішін кө ркемдігін жояды;

4) аударма барысында тілдің жалпы қ олданыстағ ы формаларын пайдалану;

5) сө здерді дұ рыс таң дап, олардың сө йлемдегі орын тә ртібін қ адағ алай отырып, тү пнұ сқ а беретін жалпы ә сер қ алдыру.

Сондай-ақ, діни қ ызметкер Мартин Лютер (Германия) сө збе-сө з аудармағ а ү зілді-кесілді қ арсы шық ты. Ол қ алың кө пшілікке мә тіні тү сінікті болсын деген мақ сатта Библияны неміс тілінде сө йлетті (1522-1534). Бұ л аударманы қ оғ амдық тұ рғ ыдан танудың бір ғ ана мысалы.

Кейінірек ХҮ ІІ-ХҮ ІІІ ғ асырларда еркін аударма кең қ анат жая бастады.

ХҮ ІІІ ғ асыр аударма ә леміне ерекше қ ұ былыс алып келді. Бұ л кезең де тү пнұ сқ аларды дә уір талаптарына толық тай бейімдейтін еуропалық ә дебиеттердегі аудармалардың ү стемдік етуі, басқ аша айтқ анда, аудармаларды қ айта «безендіру» ұ йғ арылды.

Аударманың мұ ндай тә сілінде тү пнұ сқ аның ұ лттық жә не дербес ерекшеліктері ескерілмеді (мә селен, француз аудармаларында Шекспир шығ армаларының ө рескел бұ рмалануы, оның трагедиясының композициясы мен қ ұ рылымының, сюжетінің ө згеруі сияқ ты қ ателіктерге ә келіп соқ ты).

Аударманың А. Ф. Тайтлер (A. F. Tytler) сияқ ты ірі ағ ылшын теоретигі тү пнұ сқ аны безендіруде еркін аударманың орындылығ ын танығ ан, алайда, сонымен қ атар ол тү пнұ сқ а мазмұ нының дә л жеткізілуі мен ө зіндік авторлық нақ ышын ұ стануды талап еткен.

1. 2. Аударманың грамматикалық жә не лексикалық мә селелері

Аударма практикасында грамматикалық аудармалар ә детте лексикалық аудармалармен бірігіп жатады. Кө п жағ дайларда сө йлемнің конструкциясын ө згерту грамматикалық себептерге емес, лексикалық себептерге байланысты болып жатады. Сө йлемнің коммуникативтік мақ саты бә рінен бұ рын сө зді немесе бірнеше сө здерді мұ қ ият таң дауды талап ететіндіктен, аудармада сө йлемнің дә л жә не дұ рыс бейнесін беру ү шін аудармалық міндетті шешу сонымен бірге сө здердің формасын, яғ ни оның грамматикалық категориясын дұ рыс таң дауғ а да байланысты болады, ағ ылшын тілінің зат есімін қ азақ тілінің етістігімен ауыстыру аудармада бү кіл сө йлем қ ұ рылысын ө згертуге алып келуі мү мкін. Ә р тү рлі системадағ ы тілдер арасындағ ы грамматикалық сә йкестіктер кө п жағ дайларда ауыспалы факторларғ а байланысты болатын тек қ ана функциональды бола алады. Аудармада тіпті барлық факторларды ескертетін тиімді сө йлем структурасы табылғ ан кү нде де сө йлемнің ең дұ рыс, жақ сы орын тә ртібін қ алай таң дау керектігі жайлы сұ рақ тар туындауы мү мкін. Орыс тілі мен ағ ылшын тілінің синтактикалық конструкциясының арасындағ ы ұ қ састық кейде сө збе-сө з аударуғ а, яғ ни сө йлемнің структурасын, сө здердің орын тә ртібін ө згертусіз аударуғ а мү мкіндік береді. Бірақ кейбір факторлардың ә серімен аудармашының грамматикалық ө згертулерге жү гінуіне тура келеді, яғ ни аудармашы сө йлемді жартылай немесе толық тай қ айта қ ұ руына немесе сө йлем мү шелерін ауыстырғ анда, сө з таптарын ауыстыруғ а тура келеді. Кейде грамматикалық ө згерту тіпті ұ қ сас структуралар болғ ан кү нде де қ ажет болады. Грамматикалық форма мен синтактикалық конструкция аударма процесі кезінде олардың лексикалық толығ уынсыз жеке бола алмайды. Ағ ылшын текстерін аудару барысында, ол ә деби, публицистикалық болсын тіпті газеттік болсын, сө йлемнің грамматикалық структурасынан жекеленген сө здер мен сө з тіркестерінің мағ ыналарын ашуғ а кө п уақ ыт кетеді. Кө п жағ дайларда ағ ылшын тілі мен орыс тілінің синтактикалық конструктуралары бір-біріне ұ қ сас болғ андық тан аудармада кө п қ иындық келтірмейді. Аудармашы ү шін тек ағ ылшын жә не орыс тілдерінің кейбір структуралары қ иындық келтіреді. Олар қ осымша ішкі семантикалық жә не стилистикалық қ асиеттері бар синтактикалық конструкциялар. Мұ ндай структураларғ а ағ ылшын тіліндегі абсолютті конструкциялар жатады. Аудармада синтактикалық конструкцияларды берудің функциональды принципі сө йлемнің семантикалық жә не экспрессивті - (бейнесі) негізделеді. Сө йлем формасы, типі жағ ынан европалық тілдер бір-біріне ө те ұ қ сас келеді. Сондық тан аудармада ағ ылщын тілін жақ сы білетін аудармашы ү шін ағ ылшын тілінің орыс тілінде синтактикалық конструктураларын, атап айтқ анда герундийлік комл-ді* аудару ө те-мө те қ иындық келтіре қ оймайды. Бірақ ішкі қ осымша функциясы яғ ни мағ ыналық немесе экспрессивті стилистикалық функциясы бар синтактикалық структураларды аудару қ иындық келтіреді. Грамматикалық трансформация - сө здің формасын, сө з табын, сө йлем мү шелерін немесе грамматикалық конструкцияларды ө згертіп, ауыстырып қ олдану тә сілі. Ең кө п тарағ ан грамматикалық трансформациялар: синтактикалық ұ қ сау, (уподавление), сө йлемді бө ліп аудару, бір немесе бірнеше сө йлемді біріктіріп бір сө йлем арқ ылы беру тә сілдері. Сө йлемді мү шелерге бө ліп аудару тә сілі - оригинал сө йлемнің синтактикалық структурасын аударма тілінің екі немесе одан да кө п баяндауышты структуралармен қ айта жасау тә сілі. Сө йлемді мү шелерге бө ліп ауыстыру бастапқ ы тілдің жай сө йлемін аударма тіліндегі кү рделі сө йлеммен ө згертуге немесе жай сө йлемді кү рделі екі немесе одан да кө п жеке сө йлемдермен ауыстыруғ а мү мкіндік береді: The annual surveys of the Labour Government were not discussed with the workers at any stage, but only with the employers. Лейбористік ө кімметің жыл сайынғ ы жасайтын шолуы ешбір кезең де жұ мысшылар арсында талқ ыланғ ан емес. Олар тек қ ана кә сіпкерлер арсында талқ ыланатын. Сө йлемдерді біріктіру тә сілі - оригиналдың синтактикалық қ ұ рылысын аудармада екі жай сө йлемді бір кү рделі сө йлемге біріктіру арқ ылы аудару: That was a long time ago. It seemed like fifty years ago. Бұ л бұ рын болса да 50 жыл ө ткендей кө рінді.

Аударма кезінде аудармашылардың неліктен лексикалық трансформацияларғ а жү гінулеріне тура келеді деген сұ рақ қ а ә р тү рлі себептер бар. Олар екі тілдің семантикалық ерекшеліктерімен тығ ыз байланысты. Сө здердің мағ ыналық қ ұ рылымдары олардың қ олданыстары, бір – бірімен сә йкес болу шарттары, ә рбір тілдің сө здік қ орлары-міне осы факторлар аудармашығ а қ иындық тар туғ ызуы мү мкін. Бұ л мә селелердің бірден шешу жолдарын табу да мү мкін емес. Сондық тан жас аудармашыларғ а осы мә селелермен жеке-жеке танысып, олардың ә рқ айсысының ерекшеліктерін аударма барысында жә не теория жү зінде бө лек танысуғ а тура келеді. Лексикалық трансформация бө ліміне лексикалық – стилистикалық қ ұ былыстардың тек кейбіреулері ғ ана енгізілген.

Халық аралық сө здер дегеніміз – бірнеше тілдерде бірдей дыбысталатын, яғ ни дыбыстық, мағ ыналық жә не грамматикалық қ ұ рылымғ а ие сө здер. Кө біне мұ ндай сө здер қ оғ амдық саяси немее ғ ылыми мағ ыналарда айтылады. Мысалы: capitalism, astronomy, constitution, system, diameter. Олардың қ атарында қ оғ амдық сө здерді де кө ре аламыз: occupant, delicate, elegant, scandal.

Халық аралық сө здердің кө бісі латын немесе француз тілдерінен енгізілген, ө йткені орта ғ асырлар кезінде латын тілі халық аралық болып, ә дебиет, дипломатия жә не ғ ылым тә лә болып саналғ ан. Мысалы Томас Мордың «Утопия» шығ армасы латын тілінде жазылды. Ал француз тілінен енгізілген халық аралық сө здер кішкене кейінірек зерттелген. Ағ ылшын жә не орыс/қ азақ тілдерінде халық аралық сө здерінің логикалық мағ ына жағ ынан сай келмейді. Осындай сө здердің сә йкес келуі немесе келмеуі globe жә не planеt сө здерін мысалғ а ала отырып кө руге болады, яғ ни мағ ынасы жағ ынан planеt жә не планета сө здері бірдей болса, globe сө зі глобус деген мағ ынамен қ атар жер шары, держава, ә йнекті абажур дегенді білдіреді. Ағ ылшын тілінде латын тілінен енгізілген халық аралық сө здердің саны ө те кө п болғ анына байланысты, сө здердің кө бісі қ осымша мағ ыналарына ие болды. Мысалы: detail сө зі подробность, деталь, вникание в подробности, детализацияь деген мағ ыналарғ а ие. Сондық тан бұ л сө з арнайы ә скери термин ретінде отряд ретінде немесе солдат сө здерін білдіру арқ ылы қ олданылады. Detail зат есімі кө мегімен to detail етістігін тудыруғ а болады. Agony сө зі ағ ылшын тілінде жанның қ ысылуы деген мағ ынағ а ие болса, орыс тілінде агония сө зі ө лім алдындағ ы қ ысылу деген мағ ынаны береді. Сондық тан ағ ылшын тіліндегі аgony сө зі сө йлеу қ ұ рылымы ретінде де қ олданылады. Мысалы: agony column деген іздестіріп жатқ ан туысқ андар жө ніндегі газет мақ аласы деп аударылады. Жоғ арыда айтылып кеткендей ағ ылшын жә не орыс/қ азақ тілдерінде халық аралық сө здер ә ртү рлі стилистикалық мағ ыналарғ а ие.

Лексикалық аударулар. Бұ л туралы негізгі мә селелер аударманың лексикалогиялық тұ рғ ысына қ атысты айтылды. Екі тілдегі сө здердің мағ ыналық ауқ ымы ә р тү рлі болады, соғ ан байланысты тү пнұ сқ а тіліндегі кең мағ ыналы сө здерді аударуда нақ тыландыруғ а тура келеді немесе, керісінше, тү пнұ сқ а тілдегі тар мағ ыналы сө зді аудармада кең мағ ыналы сө збен береміз. Бұ ның бірінші тә сілін — нақ тыландыру (конкретизация), екіншісін жалпыландыру (генерализация) деп атайды.

Аударма кезінде аудармашылардың неліктен лексикалық трансформацияларғ а жү гінулеріне тура келеді?

Олар екі тілдің семантикалық ерекшеліктерімен тығ ыз байланысты. Сө здердің мағ ыналық қ ұ рылымдары олардың қ олданыстары, бір – бірімен сә йкес болу шарттары, ә рбір тілдің сө здік қ орлары-міне осы факторлар аудармашығ а қ иындық тар туғ ызуы мү мкін.

Аударманың трансформациялық теориясының мә ні аударма ү дерісі барысында ой-мазмұ нды толық қ анды беру мақ сатында тү пнұ сқ алық лексикалық бірліктің ішкі формасын тү рлендіруде немесе оны аударма тілінің лексикалық бірлігімен ауыстыруда. Аударманың трансформациялық ү лгісін жасауда аудармашы аударма ү дерісі кезінде қ иыншылық тудырғ ан кү рделі мә селені тауып, оның шешімін табу ү шін аударманың басты мақ саты оның адекватты болуы екенін ескере отырып, қ ажетті аудармалық трансформацияларды жасауы тиіс.

Лексикалық трансформацияларды аударудың ерекшеліктері

Ағ ылшын тілінен қ азақ шағ а аударуда лексикалық трансформациялардың қ олдану ерекшеліктерін анық тау болады.

Аударма барысында келесі міндеттерді орындау керек:

Аударманың трансформациялық теориясын қ арастыру;

Аудармадағ ы трансформацияның тү рлерін анық тау;

Аудармадағ ы лексикалық трансформациялардың жіктемелерін қ арастыру;

Лексикалық трансформация жасаудың тә сілдерін белгілеу;

Лексикалық трансформацияларғ а сипаттама беру;

Лексикалық трансформацияларғ а кө ркем ә дебиеттен мысалдар қ арастырып, оларды талдау.

Жоғ арыда қ ойылғ ан міндеттерді орындау барысында ғ ылыми зерттеу ә дістерінің келесі тү рлері болу керек:

Жалпылама таң дау ә дісі;

Грамматикалық талдау;

Лексикалық талдау;

Синтаксистік талдау;

Семантикалық талдау;

Кешенді талдау ә дісі;

Салыстырмалы анализ.

Қ андай да бір қ алыптағ ыдан тыс ерекше шарт қ оятын контекстіде функционалдық қ ызметінен ауытқ ығ ан басқ а бір бірліктер қ олданылуы тиіс. Басқ аша айтқ анда, трансформация жасау қ ажет.

⇐ Предыдущая 123 4 5 6 Следующая ⇒