1.2. Терминтану және оның салалары 6 страница

Сонымен қ атар, шет тілдерінің терминдерін ұ зақ жылдар бойы біз ө з тілімізге орыс тіліндегі қ алпында ө згертпей қ абылдап келеміз. Ондай терминдердің ә деби тілдің жалпы лексикасынан айрық ша оқ шауланып, тілге кірікпей, тұ лғ алық, дыбыстық ө згешелігін кө рсетіп, бө лектеніп тұ ратындығ ы байқ алады. Алаш зиялылары олардың осындай жаттығ ын жасырмай, ө згешеленіп тұ ратын қ асиетін байқ ағ андық тан да кезінде " жат сө здер" деп атағ ан болар. Бұ л тұ рғ ыда сол 80-жылдарда-ақ латыштардың кірме атауларды оз тіліне қ абылдау қ ағ идаттарын дұ рыс белгілегені назар аудартады. Кезінде А. А. Реформатский де " ө з тіліміздің сө здерінің арасында халық аралық терминдер жатжұ рттық болып тү рмауы ү шін, кірген тілінің тиісті қ осымшаларын қ абылдап, септеліп т. б. ө згерістерге ү шырауы керектігін" ^{^[2]} атап кө рсеткеніндей, В. П. Скуиня да ө з мақ аласында былай деп жазады: " Чтобы заимство-вания лучше включилисъ в общую систему заимствую-щего языка, при заимствовании иноязычных терминов следует соблюдать требования фонетико-морфологи-ческого принципа. Фонетический аспект этого принципа предусматривает благозвучность заимство-вания и соответствие его фонетическим нормам заимствующего (система звуков и букв, законы звуко-и буквосочетаемости и т. д. ) морфологический аспект предусматривает соблюдение правил морфологической структуры и грамматикализации слов в заимствущем языке" ^{^[3]}.

Алаш зиялылары белгілеген, сонау XX ғ асырдың басында-ақ жасалғ ан қ ағ идаттарда бізде де солай болғ ан. 30-жылдарда біз мү ндай қ ағ идаттарды қ атты сынғ а алып, кірме сө здерді " қ орламай" орыс тіліндегідей жазу керек деген тү жырымғ а келдік. Содан бері ө зге тілдерден термин қ абылдауда сол жолдан ауытқ ығ ан емеспіз. Соң ғ ы жылдары бірқ атар тілші ғ алымдар тарапынан бұ л мә селе қ айта кө теріліп, орфографиялық ережелерге тиісті ө згерістер енгізу жө нінде нақ ты ұ сыныстар айтылғ анмен, дә стү рге айнала бастағ ан қ ағ идаттар ә лі басшылыкқ а алынып келеді. Жекелеген атаулар мен термин сө здерді (Мә скеу, зауыт, ыстанса, кә біл, режім т. б. ) орфографиялық ережелеріміз бен терминология қ агидаттарына сү йенбей жазып жү ргенімізбен, аталғ ан ереже, қ ағ идаттарғ а ө згертулер мен толық тырулар енгізіліп, олар ресми тү рде заң дастырылғ ан жоқ.

Ү лттық терминқ ор қ алыптастыруда термин сө здердің этно-мә дени, ү лттық мағ ынасын ескеруге де біз жеткілікті кө ң іл бө ліп келдік деп айта алмаймыз. Бү л жө нінде ресейлік тілші ғ алым М. Н. Володинаның осыдан жиырма жыл бү рын кең естік дә уірде айтқ ан тө мендегі пікірі де назар аудартады. " Внутренняя форма " термина нередко несет в себе дополнительное, специфически национальное значение, так называемый " семантический фон ", обусловленный лингвистическими моментами, сопровождающими образование соответствующего термина ". ⁵

Ү лттық терминқ ор қ алыптастыру, терминқ орымыз-дың ү лттық сипатын арттыру туралы сө з қ озғ алғ анда мә селенің осы қ ырын ескерусіз калдыруғ а болмайды.

Жоғ арьща келтірілген В. А. Гречконың пікірімен ү ндесіп, В. Н. Володинаның айтқ ан терминнің " ішкі пішінінің " кірме терминдерге қ атысты қ ьірын аша тү сетін Т. Р. Кияктың тү жырымы да ескеруді қ ажет етеді.

" Следует учитывать тот факт, что внутренняя форма терминов-интернационализмов часто " затемнена" употреблением международных словообразовательных морфем, чрезмерное увеличение которыми может существенно затруднить взаимопонимание" ⁶ — деп жазады ғ алым.

Кө ріп отырғ анымыздай, терминологияны халық аралық тандыру бағ ытын ү станғ ан кездің ө зінде ғ алымдар, ондай терминдерді шектен тыс кө п қ абылдай берудің, қ абылдаушы тілдің заң дылық тарына икемдемеудің ү лт тіліне зиянын тигізетінін дә лелдейтін тү жырымдар жасағ ан. Ө кінішке қ арай бізде жетпіс жыл кө лемінде халық аралық атауларды асыра дә ріптеу, оларды прогрестің жаршысы, ә лемдік ғ ылымды игерудің кілті, халық гар достығ ы мен ғ ылыми ынтымақ гастық тың кө рсеткіші ретінде тү сіндіру орын алып келді. Сө йтіп, шет тілдерінің терминдерін шектен тыс кө п қ абылдап, терминқ орымыздың ү лттық сипатын ә лсіретіп, ө з тіліміздегі термин шығ армашылығ ын дамытуды тежеп келдік.

Кейде " ү лы тіл" деген тіркесті орынсыз қ олданып, немесе кең тарағ ан ү лттардың тілін ү лгі ретінде ү сынып, терминологиямызды дамытуда соларды бетке ү стауымыз керек дейтін де ойлар айтылып жатады. Мү ндай пікірлерді кайсыбір БАҚ беттерінде кездесетін мақ сатты тү рде қ азақ тілінің қ олтығ ын жазбауын қ алайтындар ғ ана емес, ә сіре еуропашыл ө з ғ алымдарымыздың ең бектерінен де ү шыратуғ а болады.

Жалпы алғ анда тіл білімі терминологиясында ресми тү рақ тағ ан " ұ лы тіл" деген термин қ одданылмайды. " Ә лем тілдері" (мировые языки), " халық аралық тілдер" (международные языки) деген атаулар, накты ұ ғ ымдар бар. Тілдердің кең тарағ андығ ына байланысты артық шылық тарын айтқ ымыз келгенде осы терминдер ойымызғ а оралады. Қ ұ қ ық тық тү рғ ыдан зандастырылғ ан БҮ? -ның ресми жә не жұ мыс тілдері болып табылатын алты тілді (ағ ылшын, араб, испан, қ ытай, француз, орыс) халық аралық тілдер дейтініміз белгілі. Бірақ бү л тілдердің мү ндай мә ртебені иеленуі олардың ө зге тілдерден қ ү рылымдық, сө здік қ ү рам немесе стилдік тармақ гарының жақ сы дамығ андығ ы-мен байланысты ғ ана екен деген біржақ гы тү сінік туындамауы керек. Бү л жерде осы тілдердің иесі, тү тынушысы болып табылатын халық тар тү ратын мемлекеттерінің саяси, экономикалық т. б. тү рғ ыдан дамуымен, тілдердің кең таралуымен, яғ ни тілден тыс факторлар ық палының да зор екенін естен шығ аруғ а болмайды.

Кең естік дө уірде жазылғ ан ә дебиеттерде, басылымдарда " ү лы орыс халқ ы", " ү лы орыс мә дениеті", " ү лы орыс тілі" деген тіркестер коп жағ дайда озге халық тармен салыстыра алғ анда орынсыз ә рі жиі қ олданылатын. Кезінде кең естік идеология арқ ылы есімізді білер білместен осы ү ғ ымдар санамызғ а сің іріліп жататындық тан солай қ абылданып, солай болуғ а тиіс сияқ ты болып та корінетін. Кейін байқ ап қ арасақ, оның астарында бір тілдің ү стемдігін орнату пиғ ылы жатыр екен. Бодандық ган арьшып, ү лттық санамыз оянып, біз де оз тіліміздің қ адір-қ асиетін ү ғ ынып, оның да ү лы екенін ү лт ретінде жаппай сезіне бастағ ан кезенде осы тіркестерден, октемдіктің, шовинизмнің иісі аң қ ып тү рғ анын аң ғ ардық десек, артық айтқ андық бола қ оймас. Ә ділетсіздік қ ашанда қ арсылық туғ ызады. Кейінгі жылдарда кешегі " ү лы халық ", " ү лы тіл" деген тіркестердің тырнақ шаның ішіндегі ү ғ ымдар ретінде ү ғ ынылып, жағ ымсыздау рең кке ие болып, " октем халық ", " октем тіл" мағ ынасында қ олданылып жү ргендігі соның айқ ын корінісі.

Шындығ ында ғ асырлар бойы оркендеп, " халық тілі", " ү лт тілі", " ә деби тіл" дә режесіне дейін дами алғ ан тілдердің барлығ ы да ү лы тілдер. Саны жағ ынан

салыстыруғ а келмейтін шағ ын ғ ана ү лттың тілінен ондағ ан, жү здеген миллиондар мен миллиардтар тү тынатын кең тарағ ан тілдерден табьша бермейтін ү ғ ым атаулары мен оралымдар, мақ ал-мә телдер мен тү рақ ты тіркестер табуғ а болады. Сондық ган да ә р тіл озінше бірегей, ә р тіл озінше ү лы. Ә р тү рлі мә лімет коздерінен алғ ан деректерге қ арағ анда қ азір ө лемде 3500-ден 5000 мың ғ а дейін тіл бар деп саналады. Осы тілдердің мү ншасы " ү лы тілдер" ал мү ншасы " қ атардағ ы тілдер" деп ә лемнің ешбір ғ ү ламасы, бірде-бір корнекті тілші ғ алымы жіктеп-жіліктеп, боліп бере алмаса керек. Сондық ган " ү лы тіл" деген тіркесті тілдерді салыстыра айтқ анда қ олданудың реті жоқ. Ал жеке бір ү лт тілінің ерекшелігін, бірегей қ асиетін, создік қ орының байлығ ын айту керек болғ анда қ олдануғ а неге болмасын? Ең алдымен, ә ркімнің дү ниені танып білген озінің ана тілін, ә р халық гың ата-бабаларынан мү ра болып қ алғ ан оз ү лтының тілін қ ымбат та ү лы санауы да табиғ и нә рсе. Сол себепті белгілі бір халық тардың, ү лттардың ғ ана тілін кең тарағ андығ ына немесе куатты, аукдтты мемлекеттің тілі болғ андығ ы ү шін ү лы деп ү лық гаудың негізі жоқ.

Ү лт тілдерін халық аралық терминологияда орнық қ ан создерінің ү лес салмағ ына қ арай бағ алап, терминалмасым кезінде сол тілдерге басымдық беру қ ажет деп санайтындар да бар. Шығ ыс еуропа мен ТМД елдерінің тілдерінде ағ ылшын, француз, неміс сияқ ты еуропа халық гары тілдерінің создері кобірек кездесетіні белгілі. Оны озіміздің терминқ орымыздан да коруге болады. Бірақ оны сол тілдердің ү лылығ ынан деп ү ғ ынуғ а болмайды. Ғ ылым-білімнің, экономика-ның оркендеу дең гейіне, халық тардың ғ ылыми-мә дени қ арым-қ атынасына байланысты белгілі бір халық тардың создері, терминдері озге тілдерге кобірек қ абьщдануы мү мкін. Бодан елдер мен дамушы елдер тілдеріне ү стемдік етуші елдер тілдерінің жекелеген терминдері ғ ана емес қ оғ ам омірінің коптеген

салаларында солардың тілі тұ тастай ү стемдік қ ұ руы да мү мкін екендігі белгілі. Сондай-ақ жазба ескерткіштерде сақ талғ ан қ азіргі қ олданыста жоқ ө лі тілдердің де халық аралық терминологияда ү лесі едә уір болуы мү мкін. Мысалы, латын тілі сө здерінің халық аралық қ олданыстағ ы терминдер қ атарындағ ы ү лесі едә уір. Кейде қ олданыстағ ы ұ лт тілдерінің қ атарында болмағ андық тан да ө лі тіл болса да латын тілінің сө здері терминдік элемент ретінде дайын кү йінде пайдаланылып та жатады. Екінші жағ ынан алып қ арасақ, бір жарым миллиардтан астам адам сө йлейтін БҮ Ү -ның ресми тілдерінің бірі қ ытай тілінің халық аралық терминологиядағ ы ү лесі жоқ тың қ асы. Ал бү л тілді дамымағ ан тіл, ү лы тілдердің қ атарына жатпайды деп ешкім де айта алмайды. Керісінше, терминқ орын ө з тілінің негізінде қ алыптастырып отырғ ан сол қ ытай тілі ү шін " халық аралық терминдер" деген ү ғ ым мойындалмайды. Сол сияқ ты бірнеше араб елдерінің мемлекеттік тілі ә рі халық аралық тілі болып табылатын араб пен Ү ндістандай миллиард халқ ы бар елдің тілі хинди тілдерін де халық аралық терминологиядағ ы ү лесіне қ арап ү лы тілдер қ атарынан алып тастаудың қ андай негізі бар? Ендеше, тілдердің ү лылығ ын олардың халық аралық терминқ орғ а қ осқ ан ү лесіне қ арай анық гауғ а болмайды деген сө з.

Соң ғ ы жыддары халық аралық терминдер туралы бү рынғ ыша біржақ ты айтылмай, олардың табиғ атына терең ірек ү ң ілу нә тижесінде ескеруге тұ рарлық тың пікірлер кө рініс беріп жү р. Сондай пікірлердің бірін біз Ә. Кдйдаровтың ең бегінен кездестіреміз. Ғ алым халық аралық терминдер туралы сө з ете келіп былай дейді: " Тіл-тілдердің арасында ортақ интернацио-нализмдер болмаса, немесе аз болса, ғ ылым дамымайды, ғ ылыми қ арым-қ атынас ү зіледі" деп байбалам салудың бә рі бекер. Жер жү зіндегі терминдік ү ғ ымдардың бә рін шет тіл сө здері арқ ылы емес, ө з тілінің негізінде мең геріп, ғ ылым мен техниканы дамытып отырғ ан қ ытай, жапон т. б. халық тарды біз жақ сы білеміз. Демек, ортақ интернационализмдердің қ ажеттігі ең алдымен елдің саяси-ә леуметік жағ дайына, даму дә режесіне, оларғ а деген сү раным мен қ ажеттілікке, ә р тілдің ө з мү мкіншілігіне

байланысты екен". ⁷

Шындығ ында да, хальгқ аралық терминдерсіз ғ ылым дамымай, ғ ылыми қ арым-қ атынас ә лсірейді деудің негізі жоқ. Біздің халық аралық терминдерге кө п жү гінуіміздің ең басты себебі ғ ылыми ү ғ ымдар жү йесін тілдік тү рғ ыдан жү йелеп берудің қ иындығ ынан туындайды.

Терминология мә селесін арнайы зерттеп жү рген ғ алымдар " Егер қ андай да бір елдегі ү лттық тілдің ғ ылыми терминологиясы болмаса жә не ол жасалып жатпаса, онда ғ алымдар терминологиясы қ алыптасқ ан ө зге тілге жү гінуге мә жбү р", ⁸ — деп кө рсетеді.

Ә рине, солай болып жататыны рас. Бірақ мә селеге екінші қ ырынан қ арайтын болсақ, біздің тілімізде ғ ылыми терминология жасалмағ ан деп ү немі ө зге тілдерге жү гіне беруді еш ақ тауғ а болмайды.

Ө йткені сол ғ ылыми терминологиясы жақ сы дамығ ан, қ алыптасқ ан тілдің терминдерін ү лт тілінде жасағ ан сол елдің ғ алымдары мен салалық мамандары емес пе? Ендеше біз де неге солай істемейміз? Ә лде кейбір ғ алымдарымыз дә лелдеуге тырысып жү ргеніндей, біздің тіліміз шынымен-ақ термин жасауғ а икемсіз тіл ме?

Жоқ, ешбір ү лттың тілін термин жасауғ а мү мкіндігі жетпейтін тіл деуге болмайды.

Мә селе ү лт тілін термин шығ армашылығ ьгнда пайдалануғ а байланысты. Терминжасам процесің де ө з тілімізді пайдаланбай ө зге тілдерден дайын терминдерді ө згеріссіз қ абылдай берсек, онда ә рине, тіліміз ғ ылыми ү ғ ымдарды атауғ а бейімделіп терминологиямыз ұ лт тілінде жасалынбайды. Сондық тан ғ ылыми терминологияны ұ лт тілінде қ алыптастыру сол тілді тұ тынушылардың, ұ лттық кадрлардың қ олындағ ы іс.

Халық аралық терминдер жө нінде соң ғ ы жылдары жазылғ ан ең бектердің ішінде Б. Қ алиү лының мақ алалары кө ң іл аударуды қ ажет етеді.

Ғ алым халық аралық терминдер мө селесіне арнайы тоқ тала келіп, оларды таралуына байланысты 5 аймақ қ а боледі. Ол " Егер халық аралық терминдер бү кіл дү ние жү зі тілдеріне ортақ екендігі рас болса, ол создердің Еуропа тілдеріне ғ ана емес, баска да Азия, Африка, араб, қ ытай, жапон, ү нді, Индонезия тілдеріне де ортақ болулары керек еді ғ ой. Жоқ, олай емес. Халық аралық терминдер делініп жү рген атом, газ, йод, цемент, цех сияқ ты создерді Шығ ыс Азия (қ ытай, жапон, корей, вьетнам), араб, ү нді, Индонезия халық тарының тілдерінен кездестіре алмайсың. Бү л тү рғ ъщан алып қ арағ анда халық аралық терминдер дегеніміз, сайып келгенде, белгілі бір аймақ қ а тө н ортақ создер болып шығ ады" ^{^[4]}, — дейді.

Жалпы мү ндай аймақ қ ү ру жә не ғ ылыми терминологияны ү лт тілінде қ алыптастыру қ ытай, жапон тілдерін былай қ ойғ анда Еуропа елдерінің тілдерінде де анық байқ алып отырғ ан кү былыс.

Ө ткен ғ асырдың 70-жылдарында Европаның герман тілді елдерінде " арнаулы мақ саттар тілі" (язык для специальных целей Ь8Р) деген термин пайда болды. Оның туындау себебі Австрия, Бельгия, ГДР, ФРГ (қ азіргі біртұ тас Германия), Швейцария елдерінің аумағ ында арнаулы салалардың тілі ретінде неміс тілін сақ тау, фонетикалық, орфографиялық, лексикалық сә йкессіздікті жою. Сойтіп, терминология саласында жұ мыс істейтін мамандар ғ ылым мен техника саласындағ ы қ атынастардың неміс тілінде болуы қ ажет деп тапты.

Біздегі халық аралық терминдер оларды озгертуге болмайды деп жү рген, сондай-ақ Еуропа халық тары тілдерінің де копшілігінде біркелкі (орфографиялық жә не орфоэпиялық озгешеліктерді есептемегенде) қ олданылатын радио, телевидение терминдерінің неміс тілінде Ғ шік-, КипгіҒ ипк жә не Ғ егпзеһ еп тү рінде ұ лт тілінің негізінде жасалуы мен осы терминдерден коптеген туынды терминдердің (Ғ ипкап1а§е — " радиоустановка", Ғ ипкзрпісһ — " радиограмма", Ғ егпзеһ зепсшщз — " телепередача", Ғ егпзеһ аррагаі — " телевизор" ) орбуі терминнің халық аралық тығ ының шарттылығ ын кө рсетсе керек.

Чехословакияда 30 жылдардан бастап неміс жә не латын-грек терминдерінің орнын алмастыратын терминдер жасап, терминологияны ү лт тілі негізінде калыптастыру бағ ыты ү стемдік етіп келеді. Ал француз тілді Канадада ғ ылым мен техниканың барлық саласындағ ы ағ ьшшын тілінен алынғ ан терминдерді француз создерімен алмастырып, ғ ылыми терминологияны француз тілі негізінде калыптастыру бағ ытын ү станып отыр. Бү л жү мыс мемлекеттік маң ызы бар іс деп саналады. Соң ғ ы жылдары Францияда да ү лт тілінің тазалығ ын сақ гау мә селесіне айрық ша мә н беріліп, ә сіресе, ағ ылшын тілінің ә серінен арылу жолында белсенді жү мыстар жү ргізілуде.

Тү ркі тілдес халық гардың арасында мү ндай жү мыс тек тү рік тілінде жү ргізілді деуге болады. 1932 жылы Ататү ріктің тікелей араласуымен " Тү рік тілі" қ оғ амының откізген бірінші қ ұ рылтайында бірнеше каулылар қ абылданды.

Онда халық тілінің байлығ ын жинастыру туралы шешім қ абылданды: 1) Халық тіліндегі жә не ескі кітаптардағ ы тү рік тілінің байлық гарын жинастырып оны жарық қ а шығ ару; 2) Тү рікше жаң а соз жасау жолдарын іздестіріп, тү рік тү бірлері негізінде сез тудыру; 3) Тү ріктің жазу тілінде оте коп қ олданылып жү рген шет тшдершен кірген сө здердің орнына таза тү рік сө здерін алып, оларды жарық қ а шығ ару жә не қ алыптастыру¹⁰.

Жалпы тү ркі халық гарынық ортақ терминология-лық қ ор қ ү ра алмауына, терминжасам тә жірибелерін бө лісуге мү мкіндіктің берілмеуіне қ оғ амның саяси жү йесі кедергі болып келді. Тә уелсіз тү ркі тілді мемлекеттердің кү рылуына байланысты бү л мә селе кө теріліп жатқ анымен тү рлі себептерге байланысты ә зірше нақ ты жү мыстар қ олғ а алына қ ойғ ан жоқ.

Біздің " аударуғ а болмайды" деп жү рген халық аралық терминдерімізді монғ ол тілінің игеруі де айрық ша назар аудартады. Олар: микро-, авиа-, аэро, анти-, контр-, транс-, моно-, гидро-, нео-, граф-, грамма-, гипер-, супер-, ультра-, архи - сияқ ты грек, латын терминоэлементтерімен келетін халыкдралық терминдерді ү лт тілі негізінде игеріп отыр. Мә селен, хэт даралат " гипертония", хэт ихэсгэл " гипербола"; бичил харуур " микроскоп", бичил гадаргуу " микрорельеф "; улэмж урцэг " макроспоры ", улэмж бутэц " макроструктура"; нисэх зам " авиатрасса", нисэх шугам " авиалиния", агаар судлал " аэрология"; агараарын эмчйлгээ " аэротерапия", ганц сэдэвт " монография % ганц утгат " моносемия "; шинэ иг хэллэг " неологизм", шин сийвэн " неоплазма" т. б. "

Ә р тү рлі тілдердің термин жасауда ү станғ ан бағ ыттары, терминжасам тә жірибелері оларда біздегідей халық аралық терминдер деп аталатын аударуғ а, ү лт тілінің ерекшелігіне сә йкес ө згертіп жазуғ а болмайтын айрық ша мә ртебесі бар " киелі" сө здер тобының калыптасқ анын кө рсетпейді.

Алайда ү лт тілдерінде халық аралық терминдердің орнын алмастыра алатын терминдер жасаумен бірге халық аралық терминологиялық қ ор қ ү руғ а деген ү мтылыстың да бар екенін айтпасқ а болмайды. Ә зірге дү ние жү зі халық тарының барлығ ына ортақ ресми мойындалғ ан терминдер қ оры қ алыптаса қ ойғ ан жоқ. Тек бірнеше тілдерде сол тілдердің фоно-морфологиялық зандылық тарына сә йкес тү рлі дең гейде ө згеріске ү шырау арқ ылы қ олданылып жү рген терминдер тобы — халық аралық терминдер деп аталынып жү р. Бү л қ атарғ а ә сіресе грек, латын терминдік элементтерімен келетін терминдер кө бірек кіреді. Ө йткені терминолог ғ алымдар дү рыс кө рсетіп жү ргеніндей, ондай терминдік элементтердің кдзіргі ү лт тілдерінің ешкдйсысына қ атыссыздығ ы, бірнеше тілге ортақ тығ ы, ү ғ ымдар жү йесін бірізділікпен беруге бейімділігі сияқ гы артық шылық тарының бар екендігі рас.

Қ азақ терминологиялық лексикасының елеулі бө лігін халық аралық терминдер қ ү райтыны белгілі. Ондай терминдерді " аударуғ а болмайды", " ондай терминдермен таң баланатын ү ғ ымдарды біздің ө з сө здеріміз бере алмайды" немесе " халық аралық терминдерсіз ғ ылымымыз дамымайды, ө ркениеттен шеттеп қ аламыз" деген пікірлердің біржақ тылығ ы сияқ ты " бірде-бір шет тілінің сө зін қ алдырмай тап-таза ү лттық терминология жасаймыз" деген пікірді де терең зерттеу барысында қ ол жеткен тү бегейлі ғ ылыми тү жырым деп тану қ иын. Бү л мә селенің жан-жақ ты қ арастырылып ғ ылыми тү рғ ыдан толық шешімін таба алмай отырғ аны ақ икдт.

Сондық тан да халық аралық терминдер мә селесін арнайы зерттеп, оларды қ абылдау, аудару жә не жазу тә ртібін белгілеу қ азақ терминологиясының даму бағ ытын белгілеу ү шін ө те қ ажет.

Осы тү ста " Сө здің халық аралық терминдер қ атарына енуі немен байланысты?, " Кдзақ тың тө л создері қ андай жағ дайда халық аралық қ олданысқ а тү суі мү мкін? " - деген сү рақ гардың туындауы занды.

Тү ркілер дү рілдеп тү рғ ан замандарда біздің сө здеріміз де ө зге тілдерге жү здеп, мындап енгені тарихтан белгілі. Мә селен, Е. Н. Шипова 1976 жылы жарық кө рген " Словарь тюркизмов в русском языке" деп аталатын сө здігінде бір ғ ана орыс тілінде екі мың цай тү рік сө зі қ олданылып жү ргенін кө рсетеді. Кейіннен тарих аренасындағ ы иеленген орнымызғ а карай біздің тіліміздің ық палы да ә лсіреді. Ал соң ғ ы 70 жылдың кө лемінде термин шығ армашылығ ын дамытудан гө рі дайын терминдерді кдбьшдауғ а ә бден дағ дьшандық. Терминологияны халық аралық тандыру бағ ытын ү станып келгендіктен терминқ орымыздың басым бө лігін ө зге тілдерден дайын кү йінде орыс тіліндегі қ алпын сақ тап қ абылданғ ан терминдер қ ү райтын болды. Терминтануда осы терминқ орды халық аралық тандыруғ а қ арсы деинтернационализация деген процестің бар екендігін жоғ арьща айттық. Бү л бү рын тарихи, саяси-экономикалық немесе басқ а да жағ дайларғ а байланысты ө зге тілдерден дайын терминдерді шектен тыс кө п қ абылдап келген халық тардың сол халыкдралық терминдердің орнын ө з тілдерінің сө здерімен жаппай алмастыру процесі. Мү ндай процесс ә детте қ абылдаушы тілдердің иесі болып табылатын халық тың ғ ылым-білімі, экономикасы дамып, ү лттық мемлекеттің негізі нығ ая бастағ ан уақ ытта қ ылаң береді. Тә уелсіздік алғ аннан кейінгі кезең де бізде де бү л қ ү былыс пайда бола бастады. Ү лттық мемлекетіміздің сипаты мен тіліміздің қ оғ ам ө мірінде алып отырғ ан орнына, яғ ни елдегі тілдік ахуалғ а сә йкес деинтернационализация процесі бізде ө те ә лсіз, мардымсыз тү рде жү ріп жатқ аны байқ алады. Терминолог ғ алым В. А. Татаринов бү л жө ніде -" Деинтернационализация терминологии — это понятийный рост на национальной почве. (қ ою ә ріппен ерекшелеген біз — Ш. Қ. ) Интернациональная терминология не бывает наднациональной, с ее помощью можно проследить особенности технологи-ческой конкуренции между культурами и сделать выводы о жизнестойкости той или иной национальной культуры" - деп жазады. (Татаринов В. А. Теория терминоведения. Том І. С. 226-227. )

Ғ алым пікіріне сү йенсек, біз ү ғ ымдарды ү лт тілінде атау арқ ылы ү ғ ымдар жү йесін ө з тілімізде игере бастағ ан болып шығ амыз. Алайда ө леуметтік лингвистикалық факторларғ а сә йкес бізде бү л процестің жандануына қ арсьшық та бар. Ү лт тіліндегі термин шығ армашылығ ы жандана бастаса оны ггуризмге жол беріп жатырмыз деп дабырайта кө рсетуге қ ү мар немесе объективтік, субъективтік тү рлі себептерге байланысты соғ ан мү дделі адамдар да жоқ емес. Тү птеп келгенде, осының ө зі ү лттық негізі берік калыптасқ ан елге тә н нә рсе емес. Кез келген ү лттық мемлекет ө з тілінің кең таралуын кө здейді, мү мкіндігінің жеткенінше сол бағ ытта мақ сатты жү мыс жү ргізеді. Олар терминологияда деинтернационализация процесінің ө з тілдерінің ішінде жү зеге асып, халық аралық тандыру процесінің ө здері тарапынан ө зге тілдерге қ атысты жү ргізілгенін қ алайды. Оны терминологияны халық аралық тандыру ғ ылым қ ажеттілігі деп сө з жү зінде ө згелерге қ атысты ғ ана айтқ анымен, ө здері керісінше бағ ыт ү станып отырғ ан кө птеген дамығ ан ү лттық мемлекеттердің ә рекетінен кө руге болады. Айталық, француздар неге ағ ылшын сө здерін тіліне қ абылдаудан қ ашады? Біз неліктен кө ршісі ә рі туыстығ ы жағ ынан бізден гө рі ә лдекдйда жақ ын француз тілі іргесін аулақ салып отырғ ан сол ағ ылшын сө здерін қ абьшдауғ а тиіспіз?

⇐ Предыдущая 1 2 3 4 567 Следующая ⇒