1.2. Терминтану және оның салалары 4 страница

Қ азіргі уақ ытта да Ресей ғ алымдары терминтану саласындағ ы сол басымдығ ын сақ тап қ алып отыр. Себебі оларда қ алыптасқ ан ғ ылыми мектеп жә не сол мектептен тә рбиеленіп, ө сіп шық қ ан терминтанушы ғ алымдар шоғ ыры бар.

Прага терминтану мектебі де аталғ ан екі ірі мектептен кейінгі ү лкен ғ ылыми орталық ретінде мойындалады. Прага лингвистикалық ү йірмесінің негізінде қ алыптасқ ан бү л мектеп терминдердің мө тіндердегі қ олданысына мә н бере отырып, терминологиялық лексикағ а функциональдық жө не ө леуметтік мә дени тү рғ ыдан келетіндігімен ерекшеленеді. Ғ ылым тілін зерттеу оларда тілді мә дениет, ө ркениет пен технология саласындағ ы кдтынас кү ралы ретінде карастыра отырып жү ргізіледі. Прага терминтану мектебінің дамуына елеулі ү лес қ осқ ан ғ алымдар чехиялық Л. Дрозд бен словакиялық Я. Горецки.

Прага мектебінің Австрия жә не КСРО терминтану мектептерінен басты ө згешелігі — олардың ү лттық термиқ ор қ ү ру бағ ытын ү станғ андығ ы. Кең ес одағ ының термитану мектебі де О. Вюстер негізін қ алағ ан австрия-германиялық терминтану мектебі де терминологияны халық аралық тандыру бағ ытын ү станып отырғ анда олардың арасында орналасқ ан Прага терминтанушылар мектебі латын-грек жә не неміс терминдерінің орнына ү лттық, славяндық терминдер жасауғ а басымдық берді. Бү л жағ ынан олар француздар мен француз тілді Канада терминтанушылар мектебіне ұ қ сайды. Казақ станда бұ л бағ ыт 20-жылдары алаш зиялылары қ ауымдасып ең бек еткен, терминқ ор қ алыптастыру ісінің басында Ахмет Байтұ рсынұ лы тұ рғ ан кезең це басымдыкқ а ие болғ аны белгілі.

Терминтану саласындағ ы жұ мыстар жақ сы атқ арьшып жатқ ан елдердің бірі — Канада. Канадада терминтанушылар ең алдымен терминнің лингвистикалық мә селелеріне кө п кө ң іл бө леді. Мысалы, тү рлі тілдердегі терминдерді аудару мен салғ астыру, терминжасам, терминологиялық деректер қ орын жасау т. б. Терминжасам мә селесі Г. Рондо " Неонимия" (терминтанудың саласы) деп атауды ү сынғ ан ғ ылым аясында қ арастырьшады.

Скандинавия елдерінде де терминологиялық жү мыстар қ арқ ынды жү ргізіліп, терминтанушыларды дайың цау дұ рыс жолғ а қ ойьшғ ан. Онда Х. Пихт сияқ ты ірі терминтанушы ғ алымдар жұ мыс істейді.

Терминтануды дамытуда елеулі жү мыстар атқ арып отырғ ан Польшада С. Гайда, В. Новицки, З. Строберски сияқ гы белгілі мамандар қ ызмет етеді.

Жалпы қ азір ә лем елдерінің барлығ ында дерлік терминологиялық орталық тар қ ү рылғ ан. Термин-танушы ғ алымдар ә лемде ғ ылыми терминологиясы дамығ ан 60 тіл (ағ ылшын, неміс, орыс, француз, итальян т. б. ) бар деп жү р. Ол дегеніміз — ә лемнің сол 60 елінде терминологиялық жү мыстар жоғ ары дең гейде жү ргізіледі дегенді білдіреді. Терминология-лық жү мыстарды жү ргізуді жолғ а қ оймайынша, дамығ ан, жетілдірілген, қ оғ ам ө мірінің тү рлі салаларындағ ы ақ парат алмасу мен кә сіби қ арым-қ атынасты қ амтамасыз етуге жарайтын терминология қ алыптастыру ө те қ иын шаруа. Тү ркі халық тарының ішіндегі ең бай тіл деп саналатын қ азақ тілінің терминологиясын ә зірге ғ алымдардың ешқ айсысы дамығ ан деп кө рсетпейді. Ендеше, қ азақ терминологиясын жетілдіру қ азақ зиялыларының, ғ ылыми қ ауымның, ә сіресе, тілшілер мен бү кіл салалық мамаң цардың алдынца тү рғ ан зор мінцет.

Ә лемнің терминтанушы ғ алымцары мен терминтану орталық тарының арасынца тығ ыз байланыс орнап, оларцың арасың цағ ы ақ парат алмасу, тә жірибе бө лісу ә лі це ө з цең гейің це жолғ а қ ойьшмағ ан. Ө зге елцерцің терминтану орталық тары мен халық аралық терминологиялық органцарымен байланыс орнату бізце мү дце қ олғ а алынбай отыр цеуге болацы. Қ азіргіцей ақ параттық -технологиялық мү мкінціктер мол уақ ытта бү лай болуы ү лкен кемшілік. Сонцық тан ца цү ние жү зі елцерінің терминологиялық орталық тарымен еларалық, халық аралық байланыстарды орнатып, терминтану саласындағ ы ә лем ғ алымдарының іргелі ғ ылыми ең бектерімен дер кезінде танысып отыру арқ ылы терминологиялық жү мыстардың жоғ ары дең гейце жү ргізілуіне, отанцық терминтануцың цамуына мү мкінцік туғ ызу аса қ ажет іс болып табылады.

II. ТЕРМИНТАНУДЫҢ НЫСАНЫ МЕН ПӘ НІ - ТЕРМИН

II. 1. " Термин" ү ғ ымының атауы туралы

" Термин" атауының ө зі ә р кезең де ұ лт тіліне тү рліше аударылып, оның бірнеше балама нұ сқ асы ү сынылды. О баста қ азақ терминологиясы дамуының Байтұ рсынү лы кезең інде " пә н сө з" деп аталды. Ө ткен ғ асырдың жиырмасыншы жылдары жарық кө рген алаш оқ ығ андарының ең бектерінде, сол жьшдардың мерзімді басылымдарында осы термин жиі қ олданьша бастағ ан еді. Ахаң да " пә н сө зі" деп қ олданғ ан. Елдес Омарү лы, Нә зір Тө реқ ү лү лы, Халел Досмү хамедү лдарының ең бектерінде де осы атау пайдаланылды. Е. Омарү лының 1924 жылы Орынборда ө ткен қ азақ білімпаздарының тү ң ғ ыш сиезінде жасағ ан баяндамасы " Казақ ша пә н сө здер" деп аталса, А. Байтү рсынұ лы 1926 жылы Бакуде ө ткен бү кілодақ тық конференцияда жасағ ан баяндамасында " пә н сө з" терминін қ олданғ ан. Білім ордасы бекіткен терминдер сө здігі 1927 жьшы Н. Қ аратышқ анү лының қ ұ растыруымен " Пә н сө здері" деген атпен жарық кө рді. Бұ л атау сол қ алпымен бірізді қ олданыла бергенде қ азіргі кү нге дейін қ алыптасып, тө л терминдеріміздің бірі болып та кеткен болар еді. Алайда отызыншы жылдардың бас кезінен бастап терминологияны халық аралық тандыру, орыс тілінің терминологиясын ү лгі етіп алу бағ ытына бет бұ рғ андық тан, " пә н сө зді" — " термин" атауы алмастырды. Дә лірек айтқ анда, ұ лттық терминқ орды қ алыптастыруда Ахаң цар ұ станғ ан бағ ыттан ө зге жолды таң дап, сол жолдың прогресшілдігіне сенген қ азақ совет оқ ығ андары, терминология тізгінін ұ стағ ан ғ алымдар мамандар алмастырды. Отызыншы жылдардан бастап тоқ саныншы жылдарғ а дейін

" термин" сө зі барлық ә дебиеттерде баламасыз бірізді қ олданылып келді. Елдегі орнық қ ан тілдік жағ даят пен терминологияны дамытуда ұ станғ ан кдғ идаттарымызғ а сә йкес отызыншы жылдардан кейін оны ұ лт тіліне аударуды, оғ ан қ азақ ша балама табуды ойлап кө п ешкім бас қ атыра да қ оймады. Уақ ыттың талабына бағ ыну, заман ағ ымынан шық пау — жаң аша жол іздеуді, қ андайда бір ө згеріс жасауғ а талпынуды қ ажет етпейтіні белгілі. Сол себепті бұ л сө з аталғ ан кезенде (1930-1990 жылдар аралығ ы) білім алғ ан екі-ү ш ү рпақ тың қ ұ лағ ына қ ұ йылып, санасына сің іп, ү йреншікті атауымызғ а айналды десек те болады.

Отызыншы жылдары " пә н сө з" терминінің " пә н атаулары" деген нү сқ асын қ олданғ ан жекелеген зиялылар да болды. Мысалы, Ә лкей Марғ ү лан 1930 жылғ ы " Ең бекші қ азақ " газетінің наурыз, сә уір айларында жарық кө рген бірнеше санында (№60, 64, 72, 73, 75, 82, 87) " Осы пә н атаулары дү рыс па? " деген атпен жү ртшылық талқ ысына кө птеген терминдерді ү сынды. Бірақ бү л атау жаппай қ олданыла қ оймады. Сондай-ақ сол жылдары " пә н атаулары" терминінің пә нге қ атысын кө рсетпей-ақ " атау" тү рінде қ олдану да болды. Мысалы, 1931 жылы Халық ағ арту комиссариаты білім кең есінің терминология комиссиясы бекіткен терминдерін " Атаулар сө здігі" деген атпен шығ арды. Осьгдан бьшайғ ы уақ ытта, яғ ни 30-жылдардың басынан бастап " термин" сө зі жаппай қ олданысқ а кө ше бастады. Совет халқ ына ортақ терминологиялық қ орды қ алыптастыру бағ ыты белгіленгендіктен, бізде ғ ана емес ө зге ү лттық республикаларда да бү л атау біркелкі қ олданыла бастады. Сонау 20-30-жылдардан кейін " термин" сө зіне қ азақ ша балама табу, оны қ азактың тө л сө зімен атау мә селесі арағ а 60-70 жыл салып барып, тек 90-жылдары ғ ана қ айта сө з бола бастады. Кең ес одағ ын қ ү рағ ан ү лттық республикалар тә уелсіздіктерін жариялап, тілдері мемлекеттік тіл мә ртебесін алуына байланысты сол кең ес дә уірінде қ алыптасқ ан терминқ орғ а да жаң аша қ арау кө рініс берді. Дә л осы соң ғ ы он-он бес жыл кө лемінде " термин" атауына байланысты тү рлі ү сыныстар айтылды. Ү сыныс білдірушілердің арасында отызыншы жылдарғ а дейін қ олданыста болғ ан " пә нсө з" немесе " атау" терминін қ айта жаң ғ ыртып қ олдануды ү сынушылар да, " термин" атауын қ алдырғ ан дү рыс деушілер де, " аталым", " атаусө з", " ү ғ ымсө з" сынды жаң а баламалар жасап ү сынғ андар да болды. Сондай-ақ сө з болып отырғ ан атауды 30-жылдары фонетикалық ө згеріске ү шыратып " термін" тү рінде қ олданғ андар да болды, бү гін де осы нү сқ ага тоқ талғ анымыз дү рыс деп санайтын мамандар бар.

Сонымен ғ асырғ а жуық уақ ыт аралығ ында арнаулы лексиканың бірлігі болып табылатын бір ғ ана ү ғ ым атын — пә н сө з, пә н атаулары, атау, аталым, атаусө з, ү ғ ымсө з, термин//термін//термен тү рінде тоғ ыз тү рлі нү сқ ада атау жө нінде ү сыныс жасалып, олардың бірнешеуі ә р кезең це қ олданыс тапқ ан екен. Бү лардың арасынан нақ ты қ олданыс тапқ андары — пә н сө з бен термин. Калғ андары жеке авторлар қ олданысы мен кейбір басьшым беттерінде ғ ана ү шырасқ аны болмаса, жалпы қ олданысқ а кө ше алмады. Ал ү ғ ым мазмү нын қ амту жағ ынан да ретімен атар болсақ, пә нсө з, термин, атау сө здерін атауғ а болады. Бү гінгі біздің тілдік қ олданысымыздағ ы " термин" сө зінің ұ сынылғ ан баламаларының қ айсысына басымдық берген жө н дегенге келер болсақ, ә зірге бұ л жө нінде мамандар тарапынан бір тоқ тамғ а келген ортақ шешімнің жоқ екендігін айту керек.

Жоғ арьщағ ы кө рсетілген нү сқ алардың ә рқ айсына ө з тарапымыздан қ ысқ аша тоқ талсақ, мынаны айтуғ а болады:

" Пө н сө з" атауы туралы. Термин " пә н" жә не " сө з" деген екі сө здің тіркесуі арқ ылы жасалғ ан. Ертеректе араб тілінен еніп, ө з сө зімізге айналып кеткен пә н

о⁹ (арабша —.... фә н, орысша — предмет) сө зі " білімнің, ғ ьшымның, ө нердің жеке бір саласы" деген мағ ынаны білдіреді. Терминнің ғ ылым мен техниканың немесе ө зге де арнаулы салалардың ү ғ ымдарының атауы екені белгілі. Ендеше ғ асыр басында жасалғ ан бү л сө з ө зі білдіретін ү ғ ымның негізгі белгілерін қ амтығ ан. Терминнің белгілі бір пә нге тә н, белгілі бір саланың сө зі екендігі оның басты ерекшелігі ретінде ү ғ ым атауынан кө рініс тапқ ан. Термин сә тті жасалғ ан. Сондық тан да болса керек, жаң а жасалғ ан атау екендігіне карамастан, бү л сө з жиырмасыншы жьшдары зиялылар тарапынан қ олдау тауып, жаппай қ олданысқ а кө ше бастағ ан еді. Бү л атаудың терминқ орымыздан берік орын алмай, қ олданыстан шеттетілуі оның сә тсіз жасалғ андығ ынан емес, терминологияны халық аралық тандыру бағ ытының басталып кеткендігінен болды. Ә рине, екі сө зді біріктіріп " пә нсө з" тү рінде жазғ анда атаудың ық шамдылығ ы артып, қ олданылу, сө з тудыру мү мкіндігі арта тү сер еді деп ойлаймыз.

" Атау" туралы. " Атау" жаң а сө з емес, тілімізде бү рыннан қ олданьшады. Терминнің де атау екені рас. Оғ ан таласудың еш реті жоқ. Бірақ " атау" сө зі ө те кең ү ғ ымды білдіреді. Атау тек термин сө зді емес, атауыштық қ ызмет атқ аратын ө зге сө здер тү рлерін де қ амтиды. Сондық тан да оларды іштей бір-бірінен ажырату ү шін " термин" атауы пайдаланылады. Сонау жиырмасыншы ғ асырдың басында-ақ Ахаң бастағ ан алаш зиялылары " атау" сө зі тү рғ анда, " пә н сө з" атауын бекерден-бекер ойлап тапқ ан жоқ. Олар ұ ғ ымдар арасын ажырату қ ажеттігін сол кезде-ақ жақ сы тү сінген. Мысалы, тілімізде мал атаулары, ө сімдік атаулары, жер-су, елді мекен атаулары, аң -қ ү с, жануарлар атаулары, балық атаулары, газет-журнал атаулары сияқ ты т. б. атаулар кө п. Олардың бірі жалпы есімдер болса, екіншілері — жалқ ы есім сө здер. Бү лардың барлығ ы да атау сө здер. Осы секілді атау сө здердің бә рін терминдер қ атарына қ оса алмасымыз белгілі. Сондай-ақ терминге бір табан жақ ын номен деп аталып жү рген сө здер де бар. Олар да атау сө здер қ атарына кіреді. Термин " атау" деген жалпы ұ ғ ымның ішіне кіргенмен, оның ө зге атау сө здерден ө зіндік ерекшеліктері бар екендігі сө зсіз. Сол себептен де терминді — атау, терминтануды (терминологияны) — атаутану деп атайық деген ұ сыныс туралы ойланғ анда мә селенің осы қ ырын ескерген жө н болар деп білеміз. Біздің ше, тіліміздегі " атау" сө зі орыс тіліндегі — название, нименование сө зінің, ал " атаутану" — номинация ұ ғ ымдарына дә лірек сә йкес келеді. Сондай-ақ атаутану тек терминдерді ғ ана емес, бү кіл атау сө здерді зерттейтін ғ ьшым саласы деген ү ғ ымды кдмтып тұ р.

" Пә н атаулары" туралы. Бү л " пә н сө з" терминінің ү лгісімен жасалғ ан. Алайда форма сә йкестігі болғ анмен мү нда мағ ына дә лдігі, ү ғ ым мазмү нын қ амту жетісің кірей бермейді. Олай дейтініміз бү л атау термин сө зінің баламасы емес, ғ ьшым, техника, білім салаларының, яғ ни пә ннің ө зінің атауы деген ү ғ ымды білдіріп тү р. Мысалы, ө сімдіктану, тә нтану, табиғ аттану, тілтану, ә дебиеттану, елтану немесе физика, химия десек, пә ннің, ғ ьшым салаларының атаулары болады. Сондай-ақ мү нда атау сө зден гө рі сипаттау басым, шү балаң қ ьшығ ы жә не бар.

" Аталым" туралы. Бү л балама 90-жылдардан кейін ү сынылғ ан жаң а сө з. Ол осы кезең де -м, -ым/-ім жү рнағ ының кө мегімен туындағ ан айтылым, жазылым, тың далым, естілім сияқ ты тіл білімі терминдерінің ү лгісімен жасалғ ан. Алғ ашқ ы ү сынылғ ан кезде жекелеген авторлар тарапынан қ олданылғ анмен, қ азір ө те сирек аталып, ү мытыла бастады. Бү л ү лгімен жасалғ ан терминдер қ азір біршама қ олданыла бастады. Термин шығ арма-шылығ ында бір нә рсені ү мытпағ ан дү рыс. Ол — негізгі, тірек терминдердің мейлінше қ ьісқ а болуын ескеру. Сонда солардың негізінде сө з тудыру, ү ялас терминдер жасау, жаң а атаулар ө рбіту мү мкіндігі сақ галады. Тірек терминдер қ ай саланың да басты, негізгі ү ғ ымдарын білдіретіндіктен, олардан туындайтын, олармен байланысты болатын тектік, тү рлік ү ғ ым атаулары кө п болатыны анық. Жалғ амалы тіл ү шін, сө з тудырушы жү рнақ тар сө з соң ына ғ ана жалғ анатын біздің тіліміз ү шін бү л маң ызды мә селе. Мү мкіндігінше бір немесе екі буынды болғ аны жө н. Ү ш буыннан асқ аннан кейін сө з ық шамдьшығ ынан, сө з тудыру қ абілетінен айрыла бастайтындығ ы байкалады. Сө з шығ армашьшығ ымен айналысушьшар мү ны ескермеуіне болмайды. Бү л тү рғ ъщан келгенде пә нсө з, атау, термин сө здерінің мү мкіндіктері бірдей. Айталық пә нсө зтану, атаутану, терминтану сынды атаулардың аталымтану, атаусө зтану, ү ғ ымсө зтану терминдеріне қ арағ анда айтуғ а, жазуғ а, қ олдануғ а қ олайлы екендігі сө зсіз.

Қ азір терминологияда шү балаң қ ы, кө п сың арлы терминдер ө те мол. Салалық терминологиялардың бірқ атарында 60-70 пайызғ а дейін, жекелеген салаларда одан да жоғ ары мө лшерді қ ү рап жатады. Ал шү балаң қ ьі терминдердің атау ретінде қ олдануғ а қ олайлы бола алмайтыны белгілі.

" Атаусө з, ү ғ ымсө з" баламалары туралы. Бү л сө здерді ү сынғ ан авторлардың ө здерінен басқ а кө п ешкім қ олдана қ ойғ ан жоқ. Біздің ше, " атауды білдіретін, атау болатын сө з" деген мағ ынаны беретін " атаусө з" баламасының екі сө здің бірігуінен жасалғ ан тү лғ алық жаң алығ ы болмаса, тіліміздегі бү рыннан бар " атау" сө зінен мағ ыналық -семантикалық жағ ынан еш айырмасы жоқ. Дә лірек айтсақ, тіддегі терминнен ө зге де атауыштық қ ызмет атқ аратын сө здердің барлығ ы да " атаусө з" бола алады. Яғ ни бү л атау терминнің ө зіне ғ ана тә н басты ерекшелігін білдіріп тү р дей алмаймыз. " Ү ғ ымсө з" де осы ү лгімен жасалғ ан. " Ү ғ ымды білдіретін сө з" деген бү л атаудың мағ ынасы терминге сә йкес келе алмайды. Терминнің заттық немесе абстракты ү ғ ымдарды білдіретіні рас. Бірақ термин емес, ө зге сө здер де ғ ылыми, техникалық болмаса да қ арапайым ү ғ ымдарды білдіре алады. Екінші сың ары " сө з" де мағ ыналық тү рғ ыдан ү йлесіп тү рғ ан жоқ, бү л жерде оның орнына " ат", " атау" сө здері ә лдеқ айда дә л келер еді. Қ ысқ асы, бү л екі атауды да сә тті баламалар кдтарына қ оса алмаймыз.

" Термин" атауы туралы. Бү л атаудың латын тілінде " шек", " шекара" деген мағ ынаны білдіретіні белгілі. Біздің тілімізде орыс тіліндегі таң балануына сә йкес XIX ғ асырда жарық кө рген кейбір ең бектер мен басылымдарда кездесе бастаса, XX ғ асырдың басында жү ртшылық қ а біршама жақ сы таныс болды. Жиырмасыншы жылдары ү лт тілінде жасалғ ан баламасына жарыспалы нү сқ а ретінде сиректеу қ олданылып жү рсе, 30-жылдардан бастап " термин" сө зі жаппай қ олданылатын, тұ рақ тағ ан атауғ а айналды. 90-жылдарғ а дейін алпыс жылдай уақ ыт бұ л терминді ү лттық баламамен алмастыру туралы ә ң гіме қ озғ алғ ан емес. Тек қ оғ ам ө мірінде елеулі ө згерістер болғ ан сол 90-жылдардан бастап қ ана оны ө з тілімізде бұ рыннан бар сө збен немесе жаң а жасалғ ан баламамен алмастыру мә селесі кө теріле бастады. Тілімізде қ азір фонетика, фонема, лексика, лексема, морфология, морфема, синтаксис, фразеология сияқ ты ондағ ан ө зге тілдерден қ абылданғ ан тіл білімі терминдері ө згеріссіз қ олданылып жү ргенде неге солардың ішінен " термин" атауына ерекше кө ң іл аударьшып отыр? Оның себебін мына мә селелермен байланысты деп тү сінген жө н. Біріншіден, орыс тілін ү лгі ете отырып жалпыкең естік терминқ ор қ алыптастыру бағ ытына деген кө зқ арас ө згеріп, ү лт тіліндегі термин шығ армашылығ ын дамыту мә селесінің кү н тә ртібіне қ ойылып отыруы кө пшілік санасына жалпы ә сер етті. Екіншіден, бү л сү рақ тың туындауына негізінен терминкің тілшілердің қ олданысымен, бір ғ ана лингвистиканың шең берімен шектелмей, бү кіл сала мамандарының, кө пшшік қ ауымның назарын аудартып отырғ ан ө зекті мә селе ретінде кө рініс беруі басты себеп болды. Жалпы термин, терминология мә селелерінің қ оғ ам назарын айрық ша аудартып, қ алың қ ауымның ә ң гіме арқ ауына айналып отыруына байланысты ү ғ ым атауының ө зі де жү ртшылық талқ ысына тү сті. Ә йтпесе, бү л атау да алпыс жылдан астам тілдік қ олданысымызда болып келген ө зге де кірме сө здер сияқ ты лингвистикалық ә дебиеттерде ө згеріссіз қ олданьша берген болар еді немесе тіл мамандарының ө з арасың да ғ ана талқ ыланар еді.

" Термин" атауын ө згертуді ү сынушьшардың оғ ан тағ атын негізгі " міні" оның кірме сө з екендігі. Біз ү лт тіліндегі термин шығ армашылығ ын толық қ олдаймыз. Ү лттық терминқ орымызды қ алыптас-тыруда қ азақ тілінің лексикалық байлығ ы мен сө зжасам тә сілдерін барынша тиімді пайдалану қ ағ идатын бірінші орынғ а қ ою қ ажет деп санаймыз. Алайда тіліміздегі кірме сө здердің бә рін тө л сө зімізбен алмастыру жә не алдағ ы уақ ытта шет тілдерінен сө з қ абылдамау мү мкін емес екендігін тү сінуге тиіспіз. Сондық ган да " термин" сө зінің қ олданьша бергені жө н. Ал " термін" тү рінде тіліміздің дыбыстық жү йесіне икемдеп алайық деген ү сыныспен келісуге негіз бар. 20-30 жылдар аралығ ында жарық кө рген кейбір басьшымдарда " термін" тү рінде қ олданьшғ ан да болатын. Сол жылдары жарық кө рген кейбір газет мақ алаларында " термен" нү сқ асы да қ олданьшғ ан болатын. Араб тілінен еніп тілімізге ә бден сің істі болып кеткен аумин (" айтқ аның ыз келсін, тілек қ абыл болсын" деген мағ ьшада қ одцанылатын) сияқ ты бірілі-жарым сө з болмаса бү л ү лгімен жасалғ ан сө здердің лексикалық қ орымызда аз ү шырасатыны рас. Соң ғ ы кезде реліс, тә біл, режім, кә біл сияқ ты терминдерді ресми бекіте бастағ анымыз белгілі.

Сонымен қ орыта айтқ анда, " термин" (немесе " термін" ) сө зінің терминқ орымызда қ ала беруіне мынадай себептер бар:

Біріншіден, " термин" тілімізде сексен жылдай уақ ыт қ олданылып, миллиондардың санасына сің іп, кө зі ү йреніп, қ ү лағ ы тосырқ амайтын жағ дайғ а жеткен сө з. Бү л — психолингвистикалық фактор. Мү нымен санаспауғ а болмайды.

Екіншіден, бү л " термин" атауын халық жаппай қ олданып келді. Соң ғ ы ү ш ү рпақ қ ай ә леуметтік топкд жататындығ ына қ арамастан, білім беру жү йесі, БАҚ қ ұ ралдары арқ ылы осы сө зді тілдік норма ретінде кдбылдады. Бү л — ә леуметтік лингвистикалық фактор. Онымен де санасуғ а тура келеді.

Ү шіншіден, бү л атау терминтану саласының тірек термині болып табылады. Терминологияны зерттейтін ғ ылымның атынан бастап, ондағ ан, жү здеген терминдер осы атаудан туындағ ан немесе онымен тіркесу арқ ылы жасалғ ан. Мысалы, терминтану, терминология, терминография, терминжасам, терминжү йе, термин шығ армашылығ ы, терминология-лық лексика, терминоид, терминбө лшек сияқ ты кө птеген терминдерді ө згеріске ү шыратып, бү кіл саланың атауларын алмастыру оң ай жү зеге асатын іс емес.

Тө ртіншіден, жоғ арыда ү сынылғ ан баламалардың барлығ ы дерлік терминге қ ойылатын талаптарғ а сай жасалып, ү ғ ым мазмү нын дә л қ амтып тү рғ ан сә тті атаулар деп айта алмаймыз. " Пә нсө з" бен " атау" сө здерінен ө згелері ү ғ ым мазмү нын қ амту жағ ынан да, атау сө зге тә н қ асиеттері жағ ынан да сә тті жасалғ ан сө здер қ атарына қ осылып тү рғ ан жоқ. Ол баламалар жө нінде жоғ арыда қ ысқ аша тоқ талдық жә не осы соң ғ ы аталып кө рсетілген факторлар да бар.

II. 2. Терминнің тілдік сипаты

Терминді ә детте біз ең алдымен, адам қ ызметінің белгілі бір арнаулы саланың шең берінде, негізінен кә сіби мамандар тілінде, арнаулы ә дебиеттерде қ олданылатын сө з деп ү ғ амыз. Ал терминтанушы мамандар арасында терминнің тілдік табиғ атын танытатын ө р тү рлі белгілері атап кө рсетіледі. Термин жө нінде сө з қ озғ алғ анда " Барлық термин — сө з. Бірақ сө здің бә рі термин емес" деген тү жырым жиі қ айталанып жатады. Бү л тү жырымды тілдегі сө з деп танылатын тілдік бірліктерге қ атысты дү рыс айтылғ ан деуге болады. Алайда терминнің тілдік бірлік болып табьшмайтын кү рамына сандар, графикалық таң балар кіретін символ-сө з тү рлері де болатындық тан, мү ндай тү жырымды терминнің барлық типтеріне қ атысты жалпы сипат ретінде қ абылдауғ а келе бермейді. Сонымен қ атар, терминнің тек қ ана сө з емес, терминологияда сө з тіркесі тү ріндегі терминдердің мол екенін жә не кейбір тілші-терминолог ғ алымдар атап кө рсетіп жү ргеніндей, сө йлем терминдердің де болатынын ескерсек, " Барлық термин — сө з. Бірақ сө здің бә рі термин емес. " деген пайымдаудың термин табиғ атын жан-жақ ты ашып тү р дей алмасақ керек. Сондай терминнің тілдік табиғ атын тү сіндіру кезінде ө те жиі қ айталанатын тү жырымдардың бірі Н. З. Котелованың " Терминдер — сө здер, тілдік ешнә рсе оларғ а жат емес" (" Термины — это слова, и ничто языковое им не чуждо" ) деген сө зі. Ғ алымның сө зін тү пнү сқ а тілдегі калпына байланып жоғ арыдағ ыдай сө збе-сө з, дә лме-дә л кө шірмей, автордың айтпақ ойы мен сө йлем мағ ынасын сақ тай отырып, ө з тү сінігімізге лайық тап, тілімізге жатық тау етіп сә л басқ ашалау аударсақ, " Термин деген — сө з, тілдегі сө зге тә н қ асиеттердің ешқ айсысы да оғ ан жат емес" деген болар едік. Термин-сө здің лингвистикалық табиғ атын тану тү рғ ысынан келгенде ғ алымның пікірі орынды айтьшғ ан. Оны соң ғ ы жьшдары терминтану саласында жү ргізілген кө птеген лингвистикалық зерттеулер нә тижелері растап отыр. Бірақ терминнің жасалуы, қ олданылуы, қ ызметі тү рғ ысынан жалпы ә деби тілдегі атаулардан ө зіндік айырмашылық тары бар екендігін атап кө рсетіп жү рген ғ алымдар пікірлерін де ескерусіз қ алдыруғ а болмайды.

⇐ Предыдущая 1 2 345 6 7 Следующая ⇒