1.2. Терминтану және оның салалары 2 страница

Бір нә рсенің басы ашық. Ол - терминтанудың тіл білімімен, лексикологиямен тығ ыз байланыстьшығ ы жә не оның дербес ғ ылым саласы ретінде лингвистикадан бастау алып, содан ө рбіп, тармақ талып шыкқ андығ ы. Сол себептен де жә не терминтанудың негізгі бірлігі термин сө з немесе сө з тіркесі ретінде тіл білімінің зерттеу нысаны, тілдік бірлік болғ андық тан да терминтану ең алдымен, лингвистикамен тығ ыз байланысты, онымен тү бі бір ө рі ешкдшан одан біржолата іргесін аулақ салып кете алмайтын ғ ылым саласы болып қ ала бермек. Егер бү кіл терминология немесе оның басым бө лігі мағ ыналы сө здер емес тек шартты таң балар, символдар, формулалар мен сан-таң балардан кү ралатын болса, онда оны лингвистикадан бө лек кдрап, семиотика немесе логика, ғ ьшымтану сияқ ты басқ а да ғ ылым салаларының бірінің шең берінде қ арауғ а болар еді. Алайда қ азір, тіпті жақ ын болашақ га олай бола қ ояды деп ешкім болжам жасай алмайды. Сондық тан терминтану таза лингвистикалық пә н болмағ анның ө зінде, оның тіл білімінің қ ойнауында туындағ аны жө не терминнің, терминологияның, жалпы ғ ьшым тілінің кө птеген мә селелерінің тілдік тү рғ ьщан зерттеле беретіндігі даусыз. Терминтануды біз бірнеше ғ ъшымның тоғ ыскан жерінде пайда болғ ан кешенді ғ ьшыми пә н ретінде танысақ та, соғ ан сә йкес терминологиялық лексиканы бірнеше аспектіде кдрастырсақ та, оның ішінде лингвистиканың алар орны айрық ша (басты орында) болып қ ала береді. Ө йткені термин дегеніміз - сә з, терминология дегеніміз - сө здер жиынтығ ы. Терминдер қ анша жерден айрық ша мә ртебесі бар, қ аншалық ты арнайы қ олданыстағ ы сездер болса да, олардың мағ ынасын, жасалуын, қ олданысьш зерттеуде тіл біліміне жү гінбеу мү мкін емес.

Терминологияның бү кіл ә лемде негізінен тіл білімі тү рғ ысынан, тілші ғ алымдар тарапынан кө бірек зерттелуі де занды. Алайда терминтану лингвистика-ның қ ойнауында пайда болғ анымен, оны қ азір таза лингвистикалық пә н деп оқ шаулап алудың да негізі жоқ. Терминтанушы ғ алымдар атап кө рсеткеніндей, оның логикамен, семиотикамен, информатикамен, жү йелердің жалпы теориясы жә не бірқ атар салалық пә ндермен тығ ыз байланыстылығ ын да жоқ қ а шығ арудың реті бар деп санамаймыз. Ал салалық терминдерді жасауда, терминжү йелерді қ алыптас-тыруда тү рлі сала мамандарының ү лесі қ ашан да ү лкен болғ ан, ол солай бола да береді.

Сонымен лингвистиканың негізінде қ алыптасқ ан кешенді ғ ьшыми пә н терминтанудың зерттеу нысаны - термин жә не олардың жиынтығ ы терминжү йе мен терминологиялар, сондай-ақ, сол терминдер жиынтығ ының жинастырылу, қ ү растырьшу, қ ьізмет етуі мен пайдалану заң цылық тары болып табылады.

Ә дебиеттер

Реформатский А. А. Что такое термин и терминология. Ин-т языкознания АН ССР. М., 1959. - 14с.

Головин Б. Н. О некоторых аспектах лингвистического и информационного изучения терминов// Место терминологии в системе современных наук. Научный симпозиум. - М., 1970.

Место терминологии в системе современных наук Научный симпозиум. - М., Изд. Моск. универ-та, 1970. - 247 с.

Хаютин А. Д. Термин, терминология, номенклатура. СамГУ. Самарканд, 1972. - 129 с.

Агапова Г. Н. О лингвистических основах терминологии //Филология. - М., 1974 - С. 21-28.

Будагов Р. А. Терминология и семиотяка// Будагов Р. А. Человек и его язык. 2-ое изд. М., 1976. С. 245-252.

Реформатский А. А. Мысли о терминологии// Современные проблемы русской терминологии. М.: Наука, 1986. С. 163-198.

Головин Б. Н., Кобрин Р. Ю. Лингвистические основы учения о терминах. - Горкий, 1987 -104 с.

Гринев С. В. Введение в терминоведение. - М., 1993. - 309 с.

Лейчик В. М. Место терминологии в системе современных наук (к постановке вопроса)//Начно-техническая информация. Сер. 1. 1969. №8. С. 5-8.

Лейчик В. М., Смирнов И. П., Современные состояние и тенденции дальнейшего развития терминологической работы в СССР//Научно-техническая информация. Сер. 1. 1981. №3. С. 4-7

Лейчик В. М. Предмет, методы и структура терминоведения: Автореф. дис. ... докт. филол. наук. -М., 1989. - 47 с.

Петушков В. П. Лингвистика и терминоведение// Терминология и норма. - М., 1972.

Суперанская А. В., Подольская Н. В., Васильева Н. В. Место общей теории терминологии в ряду научных дисциплин//Общая терминология. Вопросы теории. М., 1989. - С. 17-24.

Суперанская А. В., Подольская Н. В., Васильева Н. В. Общая терминология. Вопросы теории. М., 1989. - 246 с.

Суперанская А. В., Подольская Н. В., Васильева Н. В. Общая терминология. Терминологическая деятельность. М., 1993. - 289 с.

Татаринов В. А. Тероия терминоведения. Том 1. Теория термина: история и современное состояние. М., 1996. — ЗПс.

Білә л Ш. Терминология - ғ ылымтану ілімінің негізгі саласы//" Ана тілі" газеті. 2003, мамырдың 22-сі.

Момынова Б. Терминология дербес ғ ылым емес//" Ана тілі" газеті. 2004, наурыздың 18-і.

1. 2. Терминтану жә не оның салалары

Дербес ғ ылыми пә н ретінде танылып жү рген терминтану іштей бірнеше тармақ тарғ а бө лінеді.

В. М. Лейчик докторлық диссертациясында терминтану ө з ішінде теориялық терминтану, практикалык (тә жірибелік), салгастырмалы термин-тану, тарихи (диахрондык) терминтану, термин-танушылык мә тін теориясы, терминтану тарихы деп аталатын бө лімдерден тү рады десе, С. В. Гринев жә не ө зге де ғ алымдар оның басқ а да салаларын атап кө рсетеді. Олар тө мендегідей:

Теориялық терминтану — жекелеген терминдер мен олардың жиынтығ ының мазмү ндық, тү лғ алық жә не функционалдық қ ү рылымын зерттейтін терминтану-дың саласы.

Практикалық терминтану — терминологиялық қ ызмет нә тижелерін алу мен оларды пайдалану мә селелерін қ арастыратын терминтанудың саласы.

Терминтанушылық мә тін теориясы — терминтану мен жеке мә тін теориясының тоғ ысқ ан тү сында пайда болғ ан, кү рамында терминдер кездесетін мә тіндер типологиясын жә не мә тіндердегі терминдер қ олданысының тү рлі аспектілерін (мә тінді терминологиялық талдау мен терминді мә тін арқ ылы талдау) қ арастыратын теория.

Жалпы терминтану — арнаулы лексиканың барынша жалпы қ асиеттері, тү рлі мә селелері мен онда болып жататын процестерді зерттейді.

Жеке терминтану — терминтанудың белгілі бір ү лт тіліндегі жекелеген салалардың арнаулы лексикасы мен ү ғ ымдарын зерттейді.

Типологиялық терминтану — терминологияның жалпы қ асиеттері мен ә р сала терминологиясының ө зіндік сипатынан туындайтын ерекшеліктерін айқ ындау ү шін жекелеген сала терминологияларын салыстыра зерттейтін терминтанудың бір тармағ ы.

Салғ астырмалы терминтану - ә р тү рлі тілдердің арнаулы лексикасының жалпы қ асиеттері мен айырмашьшық тарын салыстыра зерттейді.

Семасиологиялық терминтану — арнаулы лексема-лардың мағ ынасын (семантикасын), мағ ынаның ө згеруі мен кө пмағ ыналылық, омонимия, синонимия, антонимия сияқ ты тү рлі семантикалық қ ү бьшыстарғ а қ атысты мә селелерді зерттейді.

Ономасиологиялық терминтану - арнаулы лексемалардың қ ү рьшымдық формаларын, арнаулы ү ғ ымдарғ а ат беру процестері мен атаулардың тиімді формасын таң дауды зерттейді.

Тарихи терминтану - терминологияның жасалу жә не даму ү рдісін анық тай отырып, соның негізінде оны ретке келтіруге арналғ ан дү рыс ү сыныстар беру ү шін зерттейтін терминтанудың бір саласы.

Функциональды терминтану - терминдердің ә р тү рлі мә тіндер мен кө сіби қ арым-қ атынас жағ даят-тарындағ ы, мамандар даярлаудағ ы қ азіргі кезендегі қ ызметін, сондай-ақ терминдердің сө йлеу процесі мен компьютерлік жү йелерде пайдаланьшу ерекшеліктерін қ арастырады.

Гносеологиялық (когнитивтік) терминтану — ғ ьшыми таным мен ойлау процесіндегі терминдердің рө лін зерттейді.

Қ олданбалы терминтану - теориялық терминтану қ ағ идаттарының тү рлі бағ ыттағ ы терминологиялық жү мыстарды жү ргізуде пайдаланьшуын қ арастырады.

Терминография - арнаулы сездіктер тү зудің жалпы ә діснамасы мен нақ ты тә сілдерін жасауды, терминологиялық сө здіктерді тү ріне карай топтастыру мен жіктеудің қ ағ идаттарын жасауды, жекелеген типтегі сездіктерге арнаулы лексиканы тандап алу мен оларды сездікте берудің, сипаттаудың, мағ ынасын тү сіндірудің ғ ылыми негізделген қ ағ идаттарын жасауды қ арастыратын терминтанудың саласы. (Гринев, 1993)

Бізде терминологияны негізінен семасиологиялық терминтану, тарихи терминтану, салғ астырмалы терминтану, қ олданбалы терминтану тұ рғ ысынан зерттеу біршама қ олғ а алына бастады. Жарық кө рген ғ ылыми ең бектердің терминология мә селелерін осы аспектілерде қ арастырғ анын айту керек. Терминография саласын зерттеуге арналғ ан Е. Ә бдірә сіловтің " Қ азақ терминографиясының жү йесі" (2005) атты алғ ашқ ы монографиялық ең бегі жарық кө рді. Ал терминтанудың қ алғ ан аспектілері тү рғ ысынан жү ргізілуге тиісті зерттеулер ә лі ө з кезегін кү тіп тү р деуге болады.

1. 3. Отандық терминтанудың даму тарихына қ ысқ аша шолу

Бізде кү ні бү гінге дейін " терминология" термині " тілдегі бү кіл терминдер жиынтығ ы" жә не сол " терминдер туралы ілім" деген ү ғ ымдарды білдіріп келді. Сондық тан да болса керек термин жайын сө з еткен ең бектерде ү лттық терминологиялық лексика мен термин туралы ғ ылым терминтанудың даму тарихын, қ алыптасуын тү тастық та, оларды бө лмей, бір атаумен белгілей отырып қ арастыру байкалады. Біздің ше, мү ның ара жігін ажыратып, ә р ү ғ ымды ө зінің негізгі белгілеріне қ арай атаумен айрық шалағ анымыз жө н. Ә детте кез келген ғ ылым ө зінің қ арастыратын нысанын зерттеу, оның кү пияларын ашу, даму жә не ө згеру зандылық тарын анық тау кажеттілігінен туындайды, пайда болады. Сол сияқ ты ғ ьшым мен техниканың дамуына байланысты жаң а ү ғ ымдардың атаулары, терминдер саны арта келіп терминологиялық лексика қ алыптасты. Ал терминдердің жасалуын, олардың мағ ыналарының ө здері белгілейтін ү ғ ымдарына сә йкес келуін, ө зге тілдерден қ абылдануын, тілдік жө не логикалық тү рғ ыдан жү йеленуін қ амтамасыз ету қ ажеттілігінен терминтану ілімі пайда болды. Ендеше, бізге терминологиялық лексиканың қ алыптасуы мен оны зерттейтін ілімнің пайда болу, даму тарихын да соғ ан сә йкес нақ тылай отырып қ арастырғ ан қ исынды болса керек. Ә рине, бү дан оларды бір-бірінен мү лде бө лек, байланыссыз қ арау керек деген тү сінік тумауғ а тиіс.

Ү лттық терминқ ордың қ алыптасу тарихы ү лттық ә деби тілдің дамуымен тығ ыз байланысты. Ол терминологиялық лексиканы қ ү райтын атауларды шығ у тегіне (қ ай тілден енгендігіне), жасалу жолы мен кезең іне қ арай бірнеше дә уірге бө ле отырып, тарихи тү рғ ыдан зерттеуді қ ажет етеді. Ал термин туралы ғ ъшым терминтанудың қ алыптасу, даму тарихы XX ғ асырдан бастау алады. Алайда терминтану тарихын XV ғ асырдан бастауды ү сынатын да ғ алымдар бар. Мө селен, физиолог ғ алым Жандар Керімбектің Ермаханы Ө тейбойдақ Тілеуқ абылү лының " Шипагерлік баян" атты ең бегінде кездесетін атауларды келтіре отырып, терминтану тарихын осы ең бек жарық керген кезең нен бастау керек деп санайды. Терминтану ғ ылымын қ азақ ша атаутану деп атауды ү сынатын ол " Алғ ашқ ы қ азақ атаутану ғ ылымының негізі 1468 жылы қ аланғ анын білдік. Қ азақ атаутануының мың жылдық тарихы бар, яғ ни Ресейді былай қ ойғ анда, ә лі Еуропада терминология ғ ылымы жоқ кезде, қ азақ елінде негізі қ аланғ ан" деген пікір айтады. Ғ алым пікірі терминтану ғ ылымының емес қ азақ терминологиясының, оның ішінде медициналық терминологияның даму тарихы туралы сө з болғ анда ескерілгені жө н болса керек. Кдзақ тіліндегі термин шығ армашылығ ының бастауларын іздегенде " Шипагерлік баянды" ескерусіз қ алдырмау керектігі анық. Жалпы О. Тілеуқ абылү лының бү л ең бегінің тілі мен ондағ ы терминдерді арнайы зерттеген орынды. Сонда ғ ана біз нақ ты деректерге сү йене отырып, тиісті тү жырымдар жасай аламыз.

" Қ азақ терминологиясының жасалуын, дамуын жә не қ алыптасуын зерттеуді, біздің ше, Октябрь революциясынан бастау керек. Бү л кезең де мал шаруашылығ ы, халық медицинасы; жер бедері, ө сімдіктер дү ниесі т. б. салалардан жасалғ ан халық тық кә сіби сө здер, атаулар болды, бү лар революциядан кейінгі дә уірде ғ ьшыми терминологияғ а ү лкен бір сала болып енгенін айқ ындау қ ажет". (Ә бдірахманов А. Термин қ алыптастыру тә жірибесінен//Қ азақ терминологиясының мә селелері. А., 1986. 65-71. )

Тілші ғ алым А. Ә бдірахмановтың бү л пікірі де жеке салалардың терминдерінің, терминологиясының қ алыптасуына қ атысты айтылғ ан. Мү ны терминтанудың ғ ылым ретінде қ алыптасуы деп қ араудың жә не оны Октябрь революциясымен байланыстырудың негізі бар деп айту қ иын.

Бізде қ азақ тіл білімінің ғ ылыми негізінің қ алануын Ахаң есімімен байланыстырып, оны XX ғ асырдың басынан басталады деген пікір бар. Ал терминтанудың тіл білімінің, оның ішінде лексикологияның қ ойнауында пайда болғ ан ғ ылым екендігін мойындасақ, онда терминтанудың тарихын да казақ лингвистикасының тарихымен байланыста қ арау керек. Сол тү рғ ыдан келгенде терминтанудың ө ткен жү зжылдық тағ ы дамуын бірнеше кезең ге бө ліп қ арауғ а болады. Отандық терминтанудың негізінің қ алана бастауының алғ ашқ ы кезең і қ азақ тіл білімінің негізін қ алаушы ғ ү лама ғ алым Ахмет Байтү рсынү лы есімімен тығ ыз байланыста қ арағ ан жө н. Ғ алым ө зі жасап қ олданысқ а енгізген жү здеген терминдері арқ ылы терминжасам тә сілдерін анық тап, оларды термин шығ армашьшығ ында ү тымды пайдаланудың, ү лттық терминжасам ү лгілерін қ алыптастырудың жолын кө рсетті. 20-жылдары Ахаң термин комиссиясының тө рағ асы бола жү ріп, кө птеген жаң а терминдерді салалық мамандармен қ осыла талқ ылап, оларды бекітіп, қ олданысқ а енгізді. Ө зі басқ арғ ан комиссия бекіткен терминдерді сө здік тү рінде бастырып шығ арып, кө пшілік қ ауымғ а, мамандарғ а ү сынды. 1926 жылы Қ ызылордада " Орысша-қ азақ ша ә скерлік атаулары" (Русско-казакская военная терминология) 5000 дана таралыммен, 1927 жылы " Пә н сө здері" 10 000 дана таралыммен басылып шық гы. 1931 жылы жарық кө рген " Атаулар сө здігі" де сол жылдардың жемісі. Оның бү л ең бектері терминографияны дамытудың алғ ашқ ы ізденістері болумен бірге, терминологиялық жү мыстарды жү ргізудің, оны бір орталық тан басқ ару мен ү йымдастырудың, оның ішінде, терминологияны біріздендіру мен оны ретке келтірудің де бастамасы еді. Сонымен қ атар А. Байтү рсынү лы тө л терминдер мен кірме терминдерді ү лт тілінің фонетикалық, орфографиялық заң дылық тарына сә йкес дү рыс жазудың, ө зге тілдерден термин қ абылдау мен термин алмасудың жолдарын, тө ртібін атап корсеткен ғ алым. Бү л айтьшғ андардың барлығ ы да кдзіргі терминтану ғ ылымының қ олданбалы терминтану, семасиология-лық терминтану, ономасиологиялық терминтану деп аталып жү рген салаларының қ арастыратын мә селелері. Ал Ахмет Байтү рсынү лының 1926 жылғ ы Бакуде откен Бірінші бү кілодақ тық тү ркология сиезінде жасағ ан баяндамасында қ азақ зиялыларының терминологияны жасауда қ андай қ ағ идаттарды басшьшық қ а алып отырғ андығ ын ортағ а салып, осы қ ағ идаттарды озге тү ркі халық тарының да басшылық -қ а алу керектігін ү сынуы — терминологияның сол кезең ге тә н даму ү рдісін айқ ындап, терминтанудың қ ай бағ ытта даму керектігін корсету болып табьшады. Бү л аталғ андар - жалпы терминтану мен салғ астыр-малы терминтану ауқ ымында қ арастырылатын мә селелер. Осы себептен де отандық терминтанудың пә н ретінде қ алыптасу тарихында Ахмет Байтү рсынү лының алатьш орны айрық ша болмақ. Соз болып отырғ ан кезең дегі терминологиялық лексиканың жасалуы мен қ алыптасуына Ахаң мен замандас Н. Тө реқ ұ лұ лы, Е. Омарү лы, Х. Досмұ хамедү лы, Қ. Кемең герү лы, Ж. Кү дерин, М. Жү мабайұ лы, Ж. Аймауытұ лы, М. Дулатұ лы, Т. Шонанү лы сынды алаш зиялыларының да елеулі ү лес қ осқ анын айту керек. Мысалы, Нә зір Тө реқ ү лұ лы кірме терминдерді қ абылдау, оларды ү лт тілінің дыбыстық жү йесіне сә йкестендіріп жазуғ а арналғ ан " Жат сө здер туралы" (Мә скеу, 1926. - 38 бет) деп аталатын ең бек жазса, 1924 жылы қ азақ білімпаздарының тұ ң ғ ыш сиезінде Елдес Омарұ лы " Қ азақ ша пә н сө здер" (Қ азақ білімпаздарының тұ ң ғ ышсиезі. Орынбор, 1925. -75-6. ) деген тақ ырыпта баяндама жасап, терминология қ ағ идаттарын сиез қ арауына ү сынғ ан. Сондай-ақ ө зге аталғ ан алаш зиялылары да кө птеген салалық терминдерді жасап, термин мә селесіне арналғ ан мақ алалар жариялағ ан. XX ғ асыр басындағ ы қ азақ терминологиясының жай-кү йі туралы сө з еткенде 20-жьшдарғ а дейін-ақ жарық кө рген М. Ә уезовтің " Қ айсысын қ олданамыз? " (" Сарыарқ а" газеті. 1917 жылғ ы қ азанның 9-ы. №17) жә не " Ғ ьшым тілі (научный термин)" деп аталатын (" Абай" журналы. 1918 жыл, №7. 4-7 беттерде) мақ алаларын атамай ө туге болмайды. Ғ алымның бү л аталғ ан мақ алалары терминдерді біріздендіру мен ұ лттық ғ ылым тілінің болашағ ы туралы мә селе кө терген алғ ашқ ы жарияланымдардың бірі.

Осы кезең це қ азақ зиялылары бірнеше арнаулы саланың негізгі ү ғ ымдарының атауларын ө з тілімізде жасап, қ олданысқ а енгізді. Бұ л істен қ азақ оқ ыгандарының ешқ айсысы да шет қ алмай, кө пшілігі ондағ ан, бірқ атары жү здеген қ азақ ша жаң а терминдер жасағ ан. Олар маманданғ ан салаларының ү ғ ымдарын ү лт тілінде атап, кә сіби қ ызметінде қ азақ тілін кең інен пайдаланып, оны ғ ылым мен білімнің тілі ретінде дамытуды ө здерінің тө л міндеті санады. Казақ тілінің қ оғ ам ө мірінің барлық салаларындағ ы қ олданысын кең ейтіп, ғ ылым тілін, терминологиялық лексиканы ү лттық тіл негізінде қ алыптастыру, ұ лт тіліндегі термин шығ армашылығ ын дамыту - бұ л кезең нің басты ерекшелігі болып табылады.

30-жылдардан бастап қ азақ терминологиялық лексикасын қ алыптастыру мен дамытудың жаң а кезең і басталды. Бұ л кезең ді " қ азақ терминологиясы дамуының кең естік дә уірі" деуге болады. А. Байтұ рсынү лы кезең індегі қ азақ зиялыларының ғ ылым тілі мен терминологиялық қ орды қ алыптастыруда ү станғ ан бағ ыттары мен олардың негізге алғ ан қ агидаттары қ атты сынғ а алынды. Олар ұ лт тілінің дамуына ү лкен нү қ сан келтіретін, қ азақ ү лтын совет халқ ынан оқ шаулап кері тартатын " тү ркішіл", " пантү ркішіл", " ү лтшылдық ", " пуристік" бағ ыт ү станды делініп, сол 30-жылдарғ а дейінгі жиырма жылдай уақ ытты қ амтитын алаш оқ ығ андарының терминологияны дамытуда ұ станғ ан бағ ыт-бағ дары басқ а арнағ а бү рылды. Ендігі жерде кең ес одағ ы халық тарына ортақ жалпыкең естік терминологиялық қ ор қ ұ ру мақ саты қ ойьшды. Одақ ты қ ү райтын барлық ү лттық республикалар орыс тілінің терминологиясын ү лгі ете отырып, ұ лтаралық тіл мә ртебесіне ие осы тілмен ортақ тығ ы мол терминологиялық қ ор қ алыптастыру кө зделді. КСРО-да терминологияның халық аралық сипатын арттыруғ а баса мә н берілді. Ү лттық республикалардың кө пшілігі кең естік тіл саясатына сә йкес белгіленіп отырғ ан осы бағ ытқ а қ арай бетбұ рыс жасады. Қ азақ стан да 30-жылдардан бастап ұ лттық терминологиялық қ орын осы жаң а бағ ытқ а сә йкес калыптастыруды бірден қ олғ а алып, осы іске белсене араласқ ан республикалардың бірі болды. Қ азақ терминологиясын дамытудың осы кезең талаптарына жауап беретін жаң а қ ағ идаттары белгіленді. Сө йтіп, барлық терминологиялық жұ мыстар кең естік тіл саясатының талаптарына лайық талып жасалғ ан терминология қ ағ идаттарына сай жү ргізіле бастады. XX ғ асырдың 30-90 жылдары аралығ ын қ амтитын 60 жылдай уақ ыт ішінде терминология дамуының негізгі бағ ытын белгілеп отырғ ан мемлекеттің саяси курсы, оғ ан негізделіп белгіленген тіл саясаты да айтарлық тай ө зергіске ұ шырағ ан жоқ. Сол себептен де жалпы кең ес одағ ындағ ы терминологияны дамытудың бағ ыты, ұ лттық республикаларда да сол бағ ыттағ ы жұ мыстардың жү ргізілу тә ртібі мен бағ дары да басқ а арнағ а бү рыла қ оймады. Қ айта жыл ө ткен сайын орнығ а тү сті. Біздің қ азіргі қ олданыстағ ы терминологиялық қ орымызды қ ү райтын термин-деріміздің елеулі бө лігі дә л осы кезенде жалпыкең естік терминқ ор қ алыптастыруды мақ сат еткен уақ ытта жасалып, қ алыптастырылды. Сондық тан да ү лттық терминологиялық қ орымыздың даму, қ алыптасу тарихындағ ы бү л кезең нің ө зіндік орны бар.

Қ азақ терминологиясы дамуының бү л кезең іне тоқ талғ анда белгілі тілші ғ алым Қ ұ дайберген Жұ банов есімін атамай ө те алмаймыз. Ол 30-жылдардың басынан бастап, ө зі жаппай куғ ын-сү ргін кұ рбаны болғ ан 1937-жылғ а дейінгі бірнеше жыл аралығ ында ғ ана терминология саласында барынша ө німді жү мыс атқ арды. Мемтерминком жұ мысына басшылық етті, Мемлекеттік терминология комиссиясы Бюллетенінің тө рт санын шығ арды. Онда ә леуметтік экономика, математика, физика, ботаника сияқ ты ғ ылым салаларының терминдері мен терминология, орфография мә селелеріне арналғ ан мақ алалар жарияланды. Ол ұ сынғ ан термиология қ ағ идаттары 1935 жылы Мә дениет қ ызметкерлерінің съезінде қ абылданды. Ғ алым ү сынғ ан қ ағ идаттардың ресми бекітілуі Кдзақ стандағ ы терминологияны дамытудың жаң а бағ ытының лингвистикалық негізі бар дегенді зандастыру еді.

Ж. Молдажаровтың " Қ. Жү банов ең бектері сол жылдардағ ы тіл қ ұ рылысы саласындағ ы идеологияльгқ кү ресті қ орытындылайды" деген пікірінің негізі бар. Шындығ ында да солай. Қ. Жү банов ө з кезең інің талаптарына жауап беретін жаң а қ ағ идаттар жасап, оны съезде ресми бекіту арқ ьілы казақ терминологиясы дамуының жаң а кезең інің басталуына, ендігі жерде республикадағ ы терминологиялық жү мыстардың КСРО-ның белгілеп отырғ ан тіл саясатына сә йкес жү ргізілуіне негіз қ алады. 30-жылдардың орта тү сынан бастап термин жасау, терминдерді шет тілдерінен қ абылдау, терминдерді жазу, бір сө збен айтқ анда барлық терминологиялық жү мыстар ғ алым ү сынғ ан қ ағ идаттарды негізге ала отырып жү ргізілді.

Тілші ғ алым А. Ә бдірахманов " Қ. Жү бановтың осы айтылғ ан идеялары мен қ ағ идалары тіл майданындағ ы кү ресте жең іп шық ты. ... интернационалдық терминдердің орыс тіліндегідей вариантта жазылуы Қ. Жү бановтың дә йекті кү ресінің арқ асында 1935 жылы республика Мө дениет қ ызметкерлерінің съезінде қ абылданып, қ азақ тілінің дамуы барысында омірден бекем орын тепті. Сойтіп, Қ. Жү бановтың ғ ылым жолындағ ы табанды кү ресінің арқ асында орфографияның негізгі мә селелері мен терминология программаларында нағ ыз тоң керіс жасалды, жаң а бағ ыт жү зеге асырылды" ¹ — деп жазады.

А. Ә бдірахмановтың " ғ алымның табанды кү ресінің арқ асында орфографияның негізгі мә селелері мен терминология программаларында нағ ыз тоң керіс жасалды, жаң а бағ ыт жү зеге асырылды" деген тү жырымын сол кезең нің шындығ ы ретінде қ абылдағ ан орынды. Қ Жү банов жасағ ан қ ағ идаттар коп ү лтты мемлекетті кұ раушы халық тардың тілдерін, олардың терминқ орын қ алыптастыруда кө здеп отырғ ан мақ сатына, жаң а заман талабына сай жасалды. Сондық тан да замана сү ранысын ескере отырып жасалғ ан бү л қ ағ идаттар терминологиялық жұ мыстарды жү ргізу барысында ұ зақ жылдар бойы басшылық қ а алынып келді. Кең естік кезең де терминология қ ағ идаттары жө нінде ә ң гіме қ озғ ап, ө зіндік ұ сыныстарын айтқ ан ғ алымдар болды. Н. Сауранбаев, С. Бә йішев, М. Балақ аев сынды ғ алымдар тарапынан жазылғ ан қ ағ идаттар жө ніндегі мақ алаларды солардың қ атарына қ осуғ а болады. Алайда бұ л мақ алалар Қ. Жұ банов қ ағ идаттарының одан ә рі орнығ а тү суіне, осы саладағ ы жү мыстарды нақ тылай тү суге септігін тигізгенімен, терминқ ор қ алыптастыруда ү станып отырғ ан бағ ытымызды ө згерте қ ойғ ан жоқ. Ондай ө згерістерді уақ ыттың ө зі де қ ажетсіне қ оймап еді. Сонымен терминология дамуының бұ л кезең інде қ азақ совет тіл білімінің кө рнекті ө кілі профессор Қ ү дайберген Жұ банов жасағ ан қ ағ идаттар жалпысоветтік терминқ ор қ алыптастыру бағ ытындағ ы терминологиялық жү мыстады жү ргізуде бағ дар беруші негізгі ғ ылыми лингвистикалық қ ү жат ретінде басшылық қ а алынды. Қ азақ тілінің бү гінгі қ олданыстағ ы терминдерінің елеулі бө лігі кең естік кезең де осы кағ идаттарғ а сү йене отырып жасалды, ө зге тілдерден қ абылданды жә не жазылды. Сол себепті қ азақ терминологиясының даму тарихында Қ Жү бановтың, ол жасағ ан қ ағ идаттардың ө зіндік орны бар.

⇐ Предыдущая 123 4 5 6 7 Следующая ⇒