Главная

Контакты

Случайная статья

• Автоматизация
• Антропология
• Археология
• Архитектура
• Биология
• Ботаника
• Бухгалтерия
• Военная наука
• Генетика
• География
• Геология
• Демография
• Деревообработка
• Журналистика
• Зоология
• Изобретательство
• Информатика
• Искусство
• История
• Кинематография
• Компьютеризация
• Косметика
• Кулинария
• Культура
• Лексикология
• Лингвистика
• Литература
• Логика
• Маркетинг
• Математика
• Материаловедение
• Медицина
• Менеджмент
• Металлургия
• Метрология
• Механика
• Музыка
• Науковедение
• Образование
• Охрана Труда
• Педагогика
• Полиграфия
• Политология
• Право
• Предпринимательство
• Приборостроение
• Программирование
• Производство
• Промышленность
• Психология
• Радиосвязь
• Религия
• Риторика
• Социология
• Спорт
• Стандартизация
• Статистика
• Строительство
• Технологии
• Торговля
• Транспорт
• Фармакология
• Физика
• Физиология
• Философия
• Финансы
• Химия
• Хозяйство
• Черчение
• Экология
• Экономика
• Электроника
• Электротехника
• Энергетика

1.2. Терминтану және оның салалары 5 страница

Жалпы термин жө нінде нақ ты мыналарды айтуғ а болады:

1. Терминдер негізінен сө з немесе сө з тіркестері болады.

2. Терминдер негізінен тілдік бірліктер (символ-сө з, сан, географиялық таң ба тү ріндегі терминдер де бар. Бірақ терминологиядағ ы олардың ү лес салмағ ы термин-сө здерге қ арағ анда ә лдеқ айда тө мен. )

3. Термин — белгілі бір терминологияның мү шесі. (АЛ. Реформатский)

6. есімдер болады.

7. Терминдер атауыштық қ ызмет атқ арып, негізінен ғ ылым тілінде, белгілі бір арнаулы сала шең берінде қ олданылады.

Бү л аталғ андарды терминтану саласындағ ы ғ ылыми ең бектердің кө пшілігінде аталып кө рсетілетін, мамандар мойындағ ан терминнің басты белгілері деуге болады. Терминтану саласындағ ы зерттеу ең бектерінде, лингвистикалық ғ ылыми ә дебиеттерде терминнің ө зге де қ асиеттері, ө зіндік қ ырлары мен ерекшеліктері аталып жатады. Олардың бә рін тізіп жату міндетті болмағ андық ган, біз негізгілерін ғ ана атап кө рсеттік.

Термин кү рамы жағ ынан тү бір сө з де, туынды сө з де, кү рделі сө з де, терминологиялық тіркес те болуы мү мкін. Мысалы:

Тү бір терминдер: сө з (лингв. ), тау (геогр. ), ә н (муз. ), тап (тарих), сан (матем. ) т. б.

Туынды терминдер: а) айдауыл (ә скери), шағ ылдыр-ғ ыш (физ. ) қ осынды (мат. ) есімдік (лингв. ), балқ ынды (хим. ), буландырғ ыш (машин. ) т. б. ә ) біріккен атаулар — асқ азан (мед. ), ішперде (биол), шымтезек (хим. ) сө зжасам (лингв. ), қ олжазба (ө деб. ) т. б.

Тіркесті терминдер: сө з тіркесі (лингв. ), атыс аймагы (ә скери), айналмалы жиілік (тех. ), айньшалы қ озғ алыс (физ. ), бү тін сан (мат. ), егіз ү йқ ас (ә деб. ) т. б.

Терминдер ү лт тіліндегі сө зжасам ү лгілерімен катар шет тілдерінің термин жасаушы терминбө лшектері (терминдік элемент) қ атысуы арқ ылы да жасалады.

Терминбө лшек (терминоэлемент) дегеніміз — терминологиялық мағ ынасы бар ең кіші бірлік.

Терминболшектің мағ ынасын бү дан да толық ырақ аша тү сетін анық тама бар. Мысалы, В. Ф. Новодранованың терминбө лшекке берген мына анық гамасын айтуғ а болады:

Терминбө лшек — ә детте терминнің қ ү рамында белгілі бір орынды иеленіп, мейілінше тү рақ тағ ан жалпы мағ ынаны білдіретін, туынды терминдердің ү немі қ айталанып отыратын жә не жаң а терминдер жасауғ а қ абілетті болшегі.

Терминдер негізінен жалпы есімдер болатыны белгілі. Сонымен қ атар жалқ ы есімдер қ атысуымен жасалғ ан терминдер де болады. Олар негізінен эпонимдер немесе фамилия терминдер (фамильные термины) болып келеді. Кобінесе жалқ ы есімдер кү рделі терминнің сың ары ретінде қ олданылады. Мө селен, В. Даниленко ө з зерттеуінде мына мысалдарды келтіреді: Ньютон заң ы, Пифагор теоремасы, Ом заң ы, Мотросов тежеуіші (тормоз Матросова), Бэр заң ы, Вильда буландырғ ышы (испаритель Вильда), Есаки эффекті (эффект Есаки), Ферми энергиясы (энергия Ферми), Бриллюэн аймағ ы (зона Бриллюэна) т. б. тіркесті терминдер кү рамында — Вольт доғ асы (Вольтва дуга), Торичелли бостығ ы (Торичеллиева пустота), аристофанов ө лең і (аристофанов стих), горациев шумағ ы (горациева строфа), пифагор жү йесі (пифагорова система) т. б.

Ғ алым атап кө рсеткен мү ндай терминдер қ атарына Френель аумағ ы (зона Френеля), Вавилов-Черенков сә уле шығ аруы (излучение Вавилова-Черенкова), де Бройль гипотезасы, де Бройль толқ ындары, Мюллер-Редже талдауы, Гельмгольцтің сығ ылу гипотезасы,

Ферми шекарасы, Бойль-Мариотт изотермі, Больцман тү рақ гысы, Гейзенберг кө рінісі, Кюри принципі, Бойль нү ктесі, Керр эффекті, Майкельсон эшалоны, Архимед спиралі немесе жалқ ы есімдердің метонимиялануы аркылы жасалғ ан вольт, ватт, ампер, герц, кюрий, генри, ом, джоул сияқ ты терминдерді қ осуымызғ а болады. Соң ғ ылары жалпы есімдер қ атарына ө ткенімен олардың кө бінің жалқ ы есімдердер негізінде туындағ анын аң ғ ару қ иынғ а соқ пайды.

Сондай-ақ аты аталғ ан зерттеуші кө птеген зат есімдер мен сын есімдердің сө зжасам ү лгісі сө з тудырушы негіз ретінде жалқ ы есімдердің пайдаланылатынын атап кө рсетеді. Мысалы, мынадай геология терминдері: байкалит (Байкал), астраханит (Астрахань), бианкит (Бианки - фамилия), глинкит (Глинка — фамилия), валуевит (Валуев), воробьевит (Воробьев — фамилия), гетит (Гете — фамилия), т. б. химия терминологиясында менделевий, кюрий, курчатовский сияқ ты элементтер атаулары; философия терминологиясында ғ ылыми ағ ымдар атаулары: (марксизм, ленинизм, тоизм) т. б.

Терминологияда мағ ыналары бірдей терминдер де аз қ олданылмайды. Оларды жеке ү ғ ымдар атаулары ретінде қ абылдап, шатастырып алмағ ан жө н. Ондай термиң цер " тең мағ ыналы терминдер" деп аталып жү р.

Тең мағ ыналы терминдер (равнозначные термины) - бір ү ғ ымның атауы ретінде пайдаланылатын мағ ыналары бірдей (немесе дә л сондай) терминдер.

Терминтанушылар тарапынан терминге берілген анық тамалар ө те кө п. Олардың бірін-бірі толық гыратындары да, қ айшы келетіндері де, бірін-бірі белгілі дә режеде қ айталайтындары да бар. Жалпы термин мә селесін зерттеп, термин жайлы сө з қ озғ ағ ан ғ алымдардың оғ ан анық тама бермегені кемде-кем. Ондай анық тамалардың бө рін бірдей тізе берсек, студенттердің, сала мамандарының кай анық таманың терминнің лингвистикалық табиғ атын толық сипаттап беретінін ажыратуы қ иынғ а соқ қ ан болар еді. Ә зірге терминтанушылардың бә рі бірдей мойындап немесе ортақ мә мілеге келіп, ғ ылыми, анық тамалық ә дебиеттерде бірізді қ олданылып жү рген анық тама мынау деп корсету қ иын. Сол себепті терминнің негізгі белгілерінің кө бін қ амтығ ын, терминді тү рлі қ ырынан қ арастырып, ә р тү рлі аспектіде зерттеп жү рген ғ алымдардың берген мына анық гамаларын білген абзал.

Лингвистикалық анық тама:

Термин — ғ ылыми немесе ондірістік-технологиялық ү ғ ым атауы болып табылатын арнайы қ олданыетағ ы дефинициясы (анық тамасы) бар соз немесе соз тіркесі. Терминтанушылық анық гама:

Термин — терминологиялық жү йенің элементі. Арнаулы мақ саттар тілі теориясы тү рғ ысынан берілген анық тама:

Термин — адам қ ызметі мен білімнің арнаулы салаларының жалпы, нақ ты немесе абстракті ү ғ ымдарын белгілейтін белгілі бір арнаулы мақ саттар тілінің лексикалық бірлігі.

Термин ү ғ ым атауы болса, терминнің дефинициясы еген — сол ү ғ ым атауына берілген дә л ғ ылыми нық тама. Термин сө здің мағ ынасы оның ефинициясы арқ ылы анық талады.

II. 3. Терминге қ ойылатын талаптар

" Термин қ андай болуы керек? " деген сү рақ қ ойылғ анда оның мағ ынасы ү ғ ым мазмү нын дә л қ амтуы тиіс, қ ысқ а да нү сқ а болуы керек, бір мағ ыналы болуы керек, жарыспалылық тан, синонимдерден ада болуы керек деген коп керектерден тү ратын талаптар қ ойылып жатады. Жалпы терминнің қ андай болуы керектігі женінде айтыльш, жазылып жататын талаптар аз емес. Олардьгң бә рін тізе берудің де реті де, қ ажеті де бола қ оймас. Дегенмен солардың ішінен басты-басты саналатындары аталып кө рсетілгені, оларды сала мамандарының терминологиялық жұ мыстарғ а араласу барысында ескергені жө н деп білеміз. Тіл мамандары мен терминтанушылардың кө пшілігінің ең бектерінде атап кө рсетіліп жү рген терминге қ ойылатын негізгі талаптар мыналар:

1) Терминнің бірмағ ыналылығ ы. Термин негізінен бір арнаулы сала ішінде ғ ана бір мағ ынаны білдіруі, синонимдерінің болмауы керек. " Бір таң баланушығ а — бір таң ба, бір таң бағ а — бір таң баланушы" сә йкес келуі керек деген қ ағ идаттан туындағ ан бұ л талапты орындауғ а салалық мамандардың қ ай-қ айсысы да мү дделі. Кейде бұ л талаптың да орындалмай қ алып жататындығ ын кездестіруге болады.

2)   Термин мағ ынасының дә лдігі. Термин атаудың ө зі белгілейтін ұ ғ ымның мазмү нын қ амтып, ұ ғ ымның негізгі басты белгілерінің термин мағ ынасы арқ ылы берілуі. Терминологиядағ ы шарттьшық тү рғ ысынан келгенде бү л талап та ү немі орындала бермеуі мү мкін. Біз термин мағ ынасының дә лдігі туралы сө з қ озғ ағ анда бү л талапты оның дефинициясының дә л берілуіне қ атысты қ ойғ ан дү рыс деп пайымдаймыз.

3)   Терминнің қ ысқ алығ ы немесе ық шамдылығ ы. Бірнеше сө здің тіркесуінен тұ ратын кө п сың арлы терминді ұ ғ ым атауы ретінде, атаусө з ретінде қ олдану қ олайлылық туғ ыза бермейді. Атау сө здердің қ ысқ а да нұ сқ а болғ аны жақ сы-ақ. Тіл ү немділікті ү натады. Тіліміздегі кө птеген кө п қ ү ранды тіркестердің лексикалануы, біріккен, кіріккен сө здердің пайда болуы, кү рделі атаулардың ық шамдалуы осы ү нем заң ының талаптары. Алайда терминологияда бү л талап ү немі орындала бермейді. Терминологиялық тіркестер, терминдер жү йесінде кө птеп кездеседі. Терминнің кө п қ ү рамдылығ ы оның кемшілігі емес, қ айта ондай атаулардың ү ғ ым мазмү нын дә л беру тү рғ ысынан артық шылыктары бар деп санайтын ғ алымдар да бар. Бү л тү рғ ыдан келгенде " Термин мағ ынасының дә лдігі оның қ ысқ алығ ынан маң ызды. Сондық тан да терминнің кө п сың арлы болуын оның кемшілігі деп есептеуге болмайды. Егер қ андай да бір ұ ғ ым бір-бірімен ө зара жақ сы ү ндескен сө здерден тү ратын тіркеспен аталса, онда ол терминнің жү йелілігін жә не сол ү ғ ымның ө зге ү ғ ымдармен байланысын кө рсетеді".

4) Терминнің тілдегі сө зжасам заң дылық тарына сә йкес келуі. Терминдер де негізінен жалпы ә деби тілдегі атау сө здер сияқ ты ү лт тілінің сө зжасам тә сілдерін пайдалану арқ ьшы туындайды. Салалық терминдердің кө пшілігі ө р саланың ғ алымдарының, практик мамандарының қ аламынан туындайды. Салалық мамандардың барлығ ы бірдей ү лт тілінің сө зжасам тә сілдерін, тілдік заң дылық тарды, дыбыстардың тіркесімі мен қ осымшалардың жү мсалу ерекшелігін, сө здердің тіркесу қ абілетін жетік біледі деп айту қ иын. Оның ү стіне ұ тымды атау жасау ү лкен талғ ампаздық пен шығ армашылық қ абілетті қ ажет ететін кү рделі жұ мыс. Сондыктан да терминологияда сезжасам зандьшық гарын қ анағ аттандыра бермейтін термин-создер ұ шырасып қ алып жатады.

5) Терминнің туынды сө з жасауғ а қ олайлы болуы. Бұ л талап терминнің ық шам болуы қ ажет деген талаппен ү ндеседі. Қ азақ тілі жалғ амалы тілдер қ атарына кіретіндіктен неғ ү рлым қ ысқ а, ық шам атауларғ а соз тудырушы жү рнақ тарды ү сті-ү стіне жалғ ау арқ ылы бір тү бірден немесе негізден бірнеше туынды соз, жаң а атау жасауғ а болады. Ал кө п қ ү рамды атаулар бү л талапқ а жауап бере бермейді. Бү л талапты терминнің сө з тудыруғ а (деривациялык) кабілеттілігі деп те атайды.

6) Терминде эмоционалдылық пен экспрессиялық -тың болмауы. Жалпы ғ ылым тілі бейнелілікті, образдылық гы емес, ә р ү ғ ымды оз атымен атауды кажет ететін дә лдікті, нақ тылық ты қ алайды. Сол себептен де ғ ылым тілінің негізін қ ү райтын терминдердің эмоциональдық тү рғ ыдан бейтараптық танытып, оларғ а экспрессияның тә н болмауы талап етіледі. Терминге эмоционалдылық пен экспрессиялық жат емес деп санайтын тілші-терминолог ғ алымдар да бар. Солардың бірі В. Н. Прохорова " Терминнің эмоционалдылығ ы туралы" деген мақ аласында лексика-семантикалық жолмен жасалғ ан терминдердің метафоралылығ ы мен метонимиялылығ ы оның эмоциялылығ ын білдіреді... Сондай-ақ егер термин белсенді қ олданыстағ ы эмоционалды сө здерден жасалса, онда термин де сол эмоционалдық бояуды сақ тайды" — дейді.

7) Эстетикалық талаптарғ а сай келуі. Терминнің дыбысталуы айтуга қ олайсыздық туғ ызбай, естуге жағ ымды болуы. Қ ұ лақ қ а қ ораштау естілетін, айтуғ а ауыр қ арапайым лексика қ атарынан, жаргон, арго сө здердің термин ретінде тандалмағ аны жө н.

Байқ ап отырғ анымыздай, терминге қ ойылатын талаптардың қ аи-қ айсына қ атысты да қ арсы айтылғ ан уө ждер, олар туралы ғ алымдар арасында тү рлі кө зқ арастар бар. Ендеше, бү л талаптар барлық жағ дайда бірдей орындалуғ а тиіс деп ү зілді-кесілді айту қ иын. Жалпы талап деген нә рсенің ө зі мү лтіксіз орындалуғ а тиісті заң немесе айнымайтын аксиома, бү лжымас қ ағ идат емес. Дей тү рғ анмен де, адамзат қ оғ амының қ ай саласын алсақ та, белгілі бір талаптарды айқ ындап, сол талаптарғ а ү мтылу арқ ылы бейберекеттікке, ретсіздікке, жү йесіздікке, тә ртіпсіздікке жол бермеу ү шін мақ сатты жү мыстар жү ргізіледі. Сондық тан да терминге қ ойылатын жоғ арыда аталып корсетілген талаптар ә рқ ашан мү лтіксіз орындала бермегенімен, термин шығ армашылығ ьшда осы талаптардың ү ддесінен шығ у козделіп отырады. Мә селенің осындай қ ырларын ескере отырып, мү ндай талаптарды мінсіз, идеалды терминдерге арналғ ан деп санайтын тілші-лингвист ғ алымдардың кейбір тү жырымдарын негізсіз деуге болмайды. Бірақ барлық терминологиялық жү мыстардың негізгі мақ саты — жетілдірілген, барынша ретке келтірілген, бір ізге тү сірілген, стандартталғ ан терминологиялық қ ор қ алыптастыру болғ андық тан, мү мкіндігінше аталғ ан талаптардың орындалуына ү мтылу міндет саналады. Терминмен жү мыс істеуді, термин шығ армашылығ ымен айналысуды міндетіне алғ ан ә р маманның осыны назарында ү стағ аны абзал.

Жоғ арыда аталғ ан талаптарды терминнің мағ ынасына, тү лғ асы мен қ олданысына қ арай -семантикалық талаптар, терминнің тү лғ асына қ ойылатын талаптар жә не прагматикалық талаптар деп ү шке жіктеп қ арастыру жиі ү шырасады. Ол ү ш топтың ішіне жоғ арыда біз тоқ талғ аннан озге де кейбір талаптарды да қ осатын ғ алымдар бар. Алайда терминологиялық ә дебиеттердің копшілігінде негізінен жоғ арыдағ ы талаптар аталады.

Кейде жекелеген ғ алымдар тарапынан бү л талаптардан ө зге талаптар да аталып жатады. Мә селен, прагматикалық талаптардың қ атарына терминнің қ азіргі уақ ытқ а лайық заманауилығ ы (современность), ә лем ғ алымдары арасындағ ы қ арым-қ атынасты жең ілдетуге қ ызмет ететін халық аралық тығ ы (интернациональностъ) жә не кейбір сала мамандарының (медицина т. б. ) ө здері ғ ана тү сінуге тиіс қ ү пиялығ ы (эзотеричность) жатады деп санайтын ғ алымдар да бар. Бірақ бү л кө рсетілгендерді терминге қ ойылатын негізгі талаптар қ атарына қ осудың реті жоқ.

II. 4. Халық аралық терминдер туралы

Қ азіргі қ азақ терминологиясында арнайы назар аударуды қ ажет ететін мә селенің бірі — тілімізге ө зге тілдерден орыс тілі арқ ылы еніп, " халық аралық терминдер" деген атқ а ие болып жү рген атаулар. Мү ндай атаулар кө бінесе Еуропа мен ТМД елдерінің бірқ атарында қ олданылады. Бү л санатқ а жататын атауларды аудару-аудармау, қ абылдау, жазу туралы тілші ғ алымдар мен салалық мамандардың пікірлері сан қ илы. Бізде бү л мә селе соң ғ ы жылдары мамандар назарына жиірек іліге бастады. Дегенмен, жан-жақ ты зерттелген, ғ ылыми тү рғ ыдан толық шешімін тапқ ан мө селелердің қ атарына қ осуғ а ә лі ертерек. Нақ тылайтын тү стары баршылық.

Жалпы шет тілдерінен қ абылданғ ан терминдерге деген кө зқ арастың терминология дамуының ә р кезең інде ә р тү рлі болғ андығ ы байқ алады. Оны терминология дамуының ә р кезең інде осы терминдердің калай аталғ андығ ынан да кө руге болады. Жиырмасыншы жылдың бас кезіндегі қ азақ оқ ығ андары ө зге тілден қ абылданғ ан сө здерді " жат сө здер", " кірме сө здер", " бү ратана сө здер ", " бө где сө здер ", " қ отыр сө здер ", " бү ралқ ы сө здер " деп атап, бү л сө здердің тілімізге кө ггтеп кіруін тілімізді шү барлау ретінде қ абылдаса, 30-жылдардан бастап бү л атауларғ а " интернационалдык терминдер ", " халық аралық терминдер" деген ат беріп, мү ндай атаулардың кө птеген халық тардың тілдеріне ортақ тығ ын, ғ ылым-білім саласындағ ы қ арым-кдтынасты жең ілдететін-дігін баса айта бастадық.

Ө зге тілдерден енген сө здерді тө л сө здеріміздей кө рмей, оларды жат, кірме, бө где, қ отыр, бү ралқ ы, бү ратана деген анық тауыштармен беру тіл тү тынушыларының, зиялылардың бұ л сө здерге деген сол кезендегі кө зқ арасын білдіреді. Бертінде ондай сө здерді белгілі бір халық тілінің шең берімен ғ ана шектелмейтін, бірнеше тілге қ ызмет ететін ә мбебап сө здер ретінде оларғ а " халық аралық " деген айрық ша статус беріп тілімізге кө птеп қ абылдаудың прогрессивтік жағ ын атап айтатын болдық. Қ оғ ам дамуының, терминология қ алыптасуының ә р кезең індегі шет тілдерінен енген сө здердің тү рліше аталуы бір қ арағ анда соншалық ты назар аудара қ оятындай мә селе сияқ ты кө рінбеуі де мү мкін. Ал шын мә нінде бү ғ ан елеусіз калдыра салатын ү сақ -тү йек нә рсе деп қ арауғ а да болмайды. Ө йткені дә л сол атаулар арқ ылы ү лт зиялыларының, ғ ылыми жү ртшылық тың, кө пшілік қ ауымның кірме сө здерге берген бағ асын кө руге болады. Ө зге тілден енген терминдердің мү ндай атаулары тек атауыштық қ ана емес, сонымен бірге бағ алауыштық қ ызмет те атқ арып тү р. Бү л ә леуметтік лингвистикалық, психо-лингвистикалық тү рғ ьщан қ арастыруды, арнайы мә н беруді қ ажет ететін тіл ү шін маң ызды мә селе. Мү ндай нә рсеге қ оғ амдық сананың экстралингвистикалық факторлардың ық палымен немесе табиғ и жолмен ө згергендігін, болмаса мә жбү рлеу жолымен ө згертілгендігін анық тауғ а негіз болатын тілдік-тарихи дерек ретінде қ арағ ан абзал деп ойлаймыз. А. Байтү рсынү лы, Н. Тө реқ ү лү лы, Х. Досмү хамедү лы сияқ ты ү лт зияльшары бастағ ан қ азақ қ ауымы ө зге тілден енген термин сө здерді " жат сө здер" десе, біз неліктен оларды " интернационализмдер", " халық аралық терминдер" деп атайтын болғ анымыз жө нінде шындап ойланып, мү ны назар аударатын мә селе ретінде қ арамағ ан да екенбіз.

Бізде сонау отызыншы жылдардан бастап кү ні кешеге дейін терминдерді ө зге тілдерден ө згеріссіз кабылдауды професшілдіктің, интернационалистіктің белгісі ретінде

қ абылдау, солай насихаттау орын алып келді. Тек 90-жылдардан бермен карай ғ ана Ә. Кайдар, Б. Калиү лы, Ә. Жү нісбек сынды тілші ғ алымдар мен салалық мамандар, жалпы зиялы қ ауымның жекелеген ө кілдері ө згеше пікірлер айта бастады. Мү ны да қ оғ ам ө мірінде болғ ан ө згерістердің қ оғ амдық санағ а ә сері, санадағ ы сілкіністердің кө рінісі деп танып, ә леуметтік лингвистикалық мә селе ретінде карауғ а болады. Дегенмен, кешегі кең естік білім беру жү йесі миллиондардың санасына халық аралық терминдер туралы біржақ ты тү сінік қ алыптастырғ аны анық. Сондық тан да бү гінгі таң да ондай атауларды орынды-орынсыз қ орғ аштап, бү рынғ ыша ө зге тілдерден дайын терминдерді лек-легімен қ абылдай беруге бейілділердің аз болмауы да табиғ и нә рсе. Оғ ан таң данудың қ ажеті жоқ. Біздің қ азіргі міндетіміз — кешегіміздің кемшілігі мен жетістіктерін сараптай отырып, бү л мә селеде алдағ ы уақ ытта ү станатын ғ ылыми негізделген байыпты бағ ытымызды белгілеу. Ә рине, бү л тү ста бізге кешегідей терминологиямызды шектен тыс халық аралық тандырамыз, советтік терминқ ор жасаймыз деп, біржақ тылық қ а ү рынғ анымыз сияқ ты, тап-таза ү лттық терминология қ альштастырамыз, тілімізді тазалаймыз деп, шет тілдері сө здерінің бә рін жау кө ретін екінші бір шеткерілікке, біржақ тылық қ а бой алдырып алмау жағ ын да ү мытпауымыз керек.

Ө зге тілдерден сө з кабылдамай, сө з алмасу, термин алмасу процесіне мү лде тосқ ауыл қ ойып тастау мү мкін де, кажет те емес. Тілдер арасындағ ы ө зара сө з алмасу қ ашан да болғ ан, бола да береді. Шет тілдері терминқ ор қ алыптастырудың сыртқ ы кө зі ретінде орнымен пайдаланылса дү рыс, ал ү лт тіліндегі термин шығ армашылығ ын шектеп, ө зге тілдерден термин қ абылдауғ а жаппай жол беріп қ арап отыру — шарасыздық. Тілдің бағ ын байлайтын, мү мкіндігін шектейтін ондай ә рекетсіздіктің жалғ аса беруіне немқ ү райды қ арауғ а болмайды.

Кең естік кезенде терминологияны халық аралық -тандыруғ а баса назар аударылғ анына қ арамастан, сол 70-80-жылдарда да идеология мен жалпы ағ ымның ың ғ айында кете бермей, ө зіндік пікірлерін айта білген, қ ұ нды тұ жырымдар жасағ ан ғ алымдардың да болғ анын айту керек. Мә селен, В. А. Гречконың терминнің қ андай болуы қ ажеттігі жө ніндегі макаласындағ ы мына тұ жырымына назар аударып кө релік. Ғ алым " Геология и минералогия, например, располагают многими тысячами заимствованных терминов. И что же? Безоглядное заимствование иноязычных слов обрекло все грядущие поколения на изучение геологии как науки и как какого-то малознакомого языка. Это, конечно, создает дополнительные трудности в освоении науки. Выдержанные на национальной русской основе понятия и концепции этих наук усваивались бы легче". ^[1] - деп жазды.

Біз ғ алымның бұ л пікірі ө те орынды айтылғ ан деп санаймыз. Ғ ылымды игеру сол ғ ылым тілінің негізгі кілті болып табылатын жү мбақ атауларды (терминдерді) жаттаудан, жадың а токудан, алдымен сол атаулардың мә нін ашып, не мағ ына беретіндігін біліп алудан басталатынын бізде мектеп окушысынан бастап академикке дейін білсе керек. " Бастауыш" деген терминнің сө йлемнің басында тү ратын бас мү ше екендігін, ал " анық тауыштың " анық тайтын сө здің алдынан келетін сө йлем мү шесі екенін, ана тілінде тілі шыкқ ан кез келген оқ ушының алғ аш естігенде-ақ тү лғ асына қ арап тү спалдайтынын, ал кейін оның сө йлемдегі қ ызметі мен анық тамасын білген соң ешқ ашан ү мытпайтынын дә лелдеп жату артық болар. Себебі бастау, анық тау сө здерінің мағ ынасын тіл ғ ылымын ә лі оқ ымағ анына қ арамастан ә р бала біледі. Термин мағ ынасының ү ғ ынық тылығ ы (прозрачность термина) мен тұ лғ асы таныстығ ы ғ ылым-білімді игеру кезінде ғ ана емес, оның ұ зақ уақ ыт есте сақ талуына, оң айлық пен ұ мытылмауына да себеп болады деп ойлаймыз.