1.2. Терминтану және оның салалары 3 страница

30-90 жылдары Қ азақ станда терминтану пә н ретінде қ арқ ынды дамыды немесе терминтанудың теориялық, ө діснамалық, ә дістемелік негізі жасалды, отандық терминтанудың ғ ылыми мектептері қ алыптасты, ү лт тіліндегі термин шығ армашьшығ ы дамытылды деп айта алмаймыз. Алайда бірқ атар практикалық жү мыстардың жү ргізілгенін, термино-логиялық сө здіктер жасалғ анын, терминдерді қ олдану мен біріздендіруге қ атысты мақ алалардың жарық кө ргенін айту керек.

Сө з болып отырғ ан кезенде Ә. Кайдаров, К. Мү саев, О. Айтбаев, Т. Жанү зақ ов, А. Ә бдірахманов, Ж. Молдажаров сынды тілші ғ алымдар мен

Ә. Сатыбалдиев Е. Ақ қ ошқ аров сияқ ты сала мамандарының термин мә селелеріне арнап қ алам тартқ ан озге де авторлардың жекелеген ғ ьшыми жә не ғ ьшыми-копшілік макалалары жарық корді. Ал арнайы зерттеулерге келер болсақ, Г. Қ ошқ арбаев (1949), Т. Мү сакү лов (1958), М. Исамбаев (1961), Е. Рамазанов (1964), М. Нү ғ ыманов (1966), Ж. Молдажаров (1972), С. Жансейітова (1989) сынды санаулы мамандар ғ ана терминология мә селелері бойынша кандидаттық диссертацияларын қ орғ ады. 1986 жылы " Қ азақ терминологиясының мә селелері" атты мақ алалар жинағ ы, 1988 жылы О. Айтбаевтың " Казақ терминоло-гиясының дамуы мен қ алыптасуы" деп аталатын зерттеу ең бегі басьшып шық ты. Коптеген терминоло-гиялық сө здіктер баспа бетін корді. Олардың қ атарына 1948-49 жылдары жә не 1962 жылы Ғ ылым академиясы шығ арғ ан терминологиялық сө здіктер топтамасы мен одан озге де жеке авторлардың, авторлар ү жымының шығ арғ ан создіктерін жатқ ызуғ а болады.

Аталғ ан кезенде жасалғ ан терминдердің саны мен сапасын, ұ станғ ан жолымыз бен жү ргізген жү мыстардың жетістігі мен кемшіліктерін аныктап, терминология саласындағ ы алдағ ы атқ арылатын жұ мыстарымызда оларды ескеріп, жақ сы тә жірибелерін іске жаратып, кемшіліктерін қ айталамау ү шін бү л кезең ө лі де жан-жақ ты зерттелуі қ ажет.

Сонымен, бү л кезенде терминологияны халық ара-лық тандыру бағ ытына басымдық беріліп, КСРО халық тарына ортақ тығ ы мол жалпыкең естік терминологиялық қ ор қ алыптастыру кө зделді. Жекелеген республикаларды есептемегенде, одақ гы қ ү рағ ан халық тардың басым копшілігі терминология-сын қ алыптастыруда орыс тілін ү лгі тү тып, дайын термин қ абьшдайтын негізгі сыртқ ы кө з ретінде де орыс тіліне жү гінді. Бізде де солай болды. Нә тижесінде лексикалық кұ рамы жағ ынан орыс тілімен ортақ гығ ы мол, терминдердің айтылуы мен жазылуы тұ рғ ысынан да одан айырмашылығ ы мейілінше аз терминқ ор қ алыптастырылды. Ал ұ лт тілің цегі термин шығ армашылығ ы тоқ ырауғ а ү шырап, терминжасам тә сілдері жетілдірілмеді. Номендер мен ө зге арнаулы лексемаларғ а да осы сипат тә н екендігін айту керек. Ал отандық терминтануды пә н ретінде дамытып, бұ л саладағ ы іргелі ғ ылыми зерттеулерді жү ргізу назардан тыс калып келген десе де болады.

Аяқ талғ ан ғ асырдың 90-жылдарынан бастап Қ азақ станда терминология дамуының жаң а кезең і басталып, ол ө з кезегінде теминтанудың практикалық, ғ ылыми-ә дістемелік жә не теориялық мә селелерін зерттеуге тың серпін берді. КСРО-ның іргесі сө гіле бастағ ан 80-жылдардың аяғ ынан бастап, сол кезендегі терминологияны қ алыптастыру бағ ытындағ ы атқ арылғ ан істерге жаң аша қ арап, басқ аша бағ амдау кө рініс бере бастады. Ал кең ес одағ ының ыдырауы, 90-жылдары қ оғ ам ө мірің де болғ ан тү бегейлі ө згерістер ұ лт тілдерінің дамуын жаң а бір биікке кө терді. Тә уелсіздігін жариялағ ан ә р ұ лт ө з тілінің тағ дырына, оның дамып ө ркендеуіне ү лт мү ддесі тү рғ ысынан қ арай бастады. Ә ліпби, орфография, терминология, ономастика, тілді ү йретудің ә дістемесі сияқ ты мә селелерге айрық ша кө ң іл бө лініп, ү стем тілдің ық палы кү шті болғ ан кезендегі бү л салалардағ ы орын алғ ан кемшіліктер айқ ындалды. Оларды тү зетіп, ү лт тілін дыбыстық, қ ү рылымдық жә не сө здік қ ү рам тү рғ ысынан ө з ерекшеліктері мен заң дылық тарын сақ тай отырып дамытуғ а соң ғ ы жылдары кө п кө ң іл бө лінді. Тө уелсіз мемлекеттің, егемен елдің мемлекеттік тілі ретінде қ азақ тіліне қ оғ ам ө мірінің сан тү рлі саласында қ олданылу мү мкіндігі беріліп, соғ ан сө йкес оғ ан қ осымша міндеттер де жү ктелді. Термин қ олданылмайтын адам қ ызметінің саласы болмайтындық тан ә сіресе, терминология мә селелеріне ғ ылыми қ ауымның, тү рлі сала мамандарының, жалпы жұ ртшылық тың назары айрық ша ауды. Казақ тілі білім беру, заң шығ ару, іс жү ргізу, тү рлі ақ параттар тарату

тілі ретінде қ оғ амдағ ы қ ызмет аясын кең ейтуі ү шін сол сан тү рлі салалардағ ы ү ғ ымдарды дә л бейнелеп, кә сіби, ресми қ арым-қ атынастарды қ амтамасыз ете алатын тіл болуы керек. Ал ол ү шін оның терминжасам тә сілдері жетілдірілген ә рі тү рақ ты тү рде жү мыс істеп тү ратын, терминдер жү йесі қ алыптасқ ан, термино-логиялық лексикасы нормаланғ ан тіл болуы кажеттігі созсіз. Кең естік дә уірде ү зақ жылдар бойы қ оғ ам ө мірінің кө птеген салаларындағ ы қ ызметі шектеліп, ү здіксіз тү рде жү ргізіліп отыруғ а тиіс терминология-лық жү мыстар ө з дең гейінде қ олғ а алынбай келген тілдің мү ндай талаптарды бірден мү лтіксіз атқ арып кете қ оюы оң айғ а соқ пасы белгілі. Сондық тан да кезінде жіберілген кемшіліктерді тү зетіп, аткдрылмағ ан істерді кә сіби дең гейде қ олғ а алып, терминологияны ү лт тілінің мү ддесіне сә йкес жетілдіре тү су міндеті туындады. Бү л іске тіл мамандары да, терминтанушылар мен пә н мамандары да белсене ат салыса бастады. Олар зиялы кдуымғ а, ғ алымдар мен тү рлі сала мамандарына ү лт тілін ғ ылым-білімнің, техниканың, онер мен мә дениеттің, ел басқ ару мен заң шығ арудың тілі ретінде дамытып, қ олданыс аясын кең ейтіп, уақ ыттың озі жү ктеп отырғ ан міндетті атқ аруғ а тиіс екендігін жақ сы тү сінді. Термин мә селесіне барынша араласушылар, мақ алалар жазып, жекелеген терминдер мен термионологиялық сө здіктер жасаушылар, диплом жұ мыстары мен диссертациялар қ орғ аушылар саны дә л осы кезенде кү рт ості. Бү л қ оғ ам омірінде болғ ан тү бегейлі ө згерістерге сә йкес ү лттық сананың оянуына байланысты корініс берген табиғ и кұ бьшыс. Мұ ндай процесс бодандық тан босап, отарлық қ ү рсауынан шыкқ ан елдердің барлығ ына дерлік тә н нә рсе. Тек отарсыздану (деколонизация) ө р елдің нақ ты жағ дайына байланысты тү рлі дең гейде, ә р тү рлі қ арқ ынмен жү ргізілуі мү мкін. Отарсыздану елдің саяси-экономикалық, мә дени дең гейі мен ә скери куаты сынды факторларғ а тә уелді болатыны сияқ ты тіл саласындағ ы ұ лттық бағ ытта даму да сол елдегі қ алыптасқ ан тілдік ахуалмен тікелей байланысты.

КСРО кезінде терминологияны халық аралық -тандыру бағ ытына басымдық берілді. Кө п ұ лтты алып мемлекеттің тү тастығ ын кү шейтіп, тү рлі салалардағ ы мамандардың кә сіби қ арым-қ атынасын жең ілдетіп, тілдік бө гетті жою ү шін де бұ л бағ ыт қ ажет болды. Сондай-ақ ең бастысы қ оғ ам ө мірінің, арнаулы салалардың барлығ ындағ ы орыс тілінің ү стемдікке ие болуы ү шін де халық аралық тандыруғ а мақ сатты тү рде кө ң іл бө лінді. Кең ес одағ ында терминологияны халық аралық тандыруда да отарлау саясатына тө н сипат болды. Оны мынандай факторлардан айқ ын кө руге болады. Мысалы, кең естік республика халық тарының орыс ә ліпбиіне кө шіріліп, халыкдралық терминдер мен " большевик", " коммунист", " колхоз" сияқ гы жү здеген советизмдер мен руссизмдерді орыс орфографиясына сә йкес жазудың міндеттелуі соның айқ ын кө рінісі. Одақ қ ү рамына кірген кө птеген ү лттар терминдерді ө з тіддерінің фоно-морфологиялық зандылық тарына сә йкестендірмей, дө л орыс тіліндегі қ алпында кдбылдап, солай жазып-айтуына тура келді. Сондай-ақ итернационализмдер мен советизмдерді аударуғ а да тыйым салынды. Соның нә тижесінде ү лт тілінің тө л заң дылық тары бү зылды жө не терминологиялық аударма тежеліп, жалпы термин шығ армашылығ ының дамуына тосқ ауьгл қ ойыдды. 90-жылдары тә уелсіз республикалардың пайда болуына байланысты ү лттық сананың оянуы отарлау саясатымен астасып жү ргізілген терминологияны халық аралық тандыру (интернационализация) бағ ытына қ арама-қ арсы терминологияны ү лт тілінде жасау, бү рынғ ы қ абылданғ ан терминдерді ү лт тіліндегі баламамен алмастыру (деинтернационализация) бағ ытының ө ріс алуына жол ашты. Соң ғ ы он-он бес жыл ішінде кө птеген терминдердің аударылып, біркдтар терминдердің жазылуына ө згеріс енгізілуі осы ү рдістің жандана бастағ андығ ының дә лелі бола алады. Жалпыкең естік термиқ ор қ ү ру мақ сатын кө здеп, терминологияны халық аралық тандыру бағ ытын ү станғ ан кезенде мү ндай ә рекетке жол берілмес еді. Егер жол беріле қ алса, онда ол ү лтшылдық тың белең алғ андығ ы, пуризмге жол берілгендігі ретінде бағ аланып, оғ ан қ арсы қ атаң шаралар қ олданылар еді.

Сонымен 90-жылдардан бері кө рініс бере бастағ ан ү лт тілінде жасалғ ан терминдерге басымдық беру бағ ыты ұ лттың оз дербестігін, ұ лттық ерекшелігін сақ тауғ а бет бү руымен байланысты туындап отырғ ан табиғ и қ ү былыс. Тә уелсіздік алғ ан елдерде отарсыздану процесінің жү ргізілуі қ андай занды болса, соның ішінде ү лт тілінің ғ ылым саласындағ ы, терминологиядағ ы деинтернационализация процесінің ө ріс алуы да сондай заң ды. Дә лірек айтқ анда, терминологияның ү лттық сипатын арттыруғ а ү мтылу сол отарсызданудың тілдегі бір корінісі. Мө селен, ономастика саласында жү здеген топонимдердің (кала, аудан, ауыл, кө ше, станция атаулары) тарихи немесе жаң адан жасалғ ан атаулармен алмастырьглуы, аты-жө ндерін ү лттық ү лгіде жазып, жаң а туылғ ан балаларғ а жаппай қ азаша ат қ ою тү рінде кө рініс берсе, терминологияда ол жү здеген жаң а терминдердің жасалуы, ө зге тілден енген терминдердің тол атаулармен алмастырылуы тү рінде кө рініс тауып отыр. Осындай табиғ и процестің жү ріп жатуы терминтану-дың пә н ретінде дамуына да ә сер етпей қ оймады.

Бір жағ ынан ү лт тіліндегі термин шығ арма-шылығ ының жандануы мен терминқ орды қ алыптастыруғ а деген кең естік кө зқ арастың ө згеруі терминология дамуының қ азіргі заманғ а сай жаң а бағ ытын белгілеуді қ ажет етсе, екінші жағ ынан жарыспалы нү сқ алардың кө беюі, бірізділіктің, тілдік норманың сақ галмауы, терминжасам, терминдерді қ олдану мен оларды аудару, терминологиялық сө здіктер жасау барысында кемшіліктердің орын алуы терминологияның практикалық ₅ ә дістемелік мә селелерін шешуді, терминологиялық жұ мыстарды жоғ ары кә сіби дең гейде жү ргізуді қ ажет етіп отыр. Осындай қ ажеттіліктердің пайда болуы, ұ лт тіліндегі терминдерді реттеу мен жү йелеуге деген талаптың артуы — терминологияны ө зекті мә селе ретінде кү н тә ртібіне шығ арып, бұ л саланың теориялық, практикалық мә селелерін ғ ылыми тү рғ ыдан арнайы зерттеуді, терминтанушы, терминші мамандар даярлауғ а сү ранысты да туғ ызды.

Бү л кезең де терминтану мә селелерін арнайы зерттеуге едә уір кө ң іл бө ліне бастағ аны байқ алады. Терминтану мә селелерін арнайы қ арастырғ ан Ә. Қ айдар, Ө. Айтбайү лы, Б. Қ алиү лы, Ш. Қ ү рманбайұ лы, Е. Ә бдірә сілов сынды тіл мамандарының зерттеу ең бектері, мақ алалары жарық кө рді. Оқ у қ ұ ралдары мен ә дістемелік қ ұ ралдар (Ш. Қ ү рманбайү лы, С. Ә лісжанов) жарияланды. Тілшілер мен салалық мамандар арасында байланыс бү рын да болғ ан, сол байланыс осы кезең де бұ рынғ ыдан да жандана тү сті. Терминология мә селелеріне арналғ ан конференцияларғ а, семинарлар мен дө ң гелек ү стелдерге сала мамандары шақ ырылып, олардың ү сыныс-пікірлері ортағ а салынды. Терминологияны реттеудің кө птеген мә селелері бірлесіп талқ ьшанды. Тіл мамандары мен салалық мамандар бірлесіп бірқ атар терминологиялық сө здіктер жасады. Тілшілер терминология мә селелерін зерттеуге ынта білдірген салалық мамандарды, тіл білімі институтына қ ызметке тартты, ғ ылыми жобаларғ а қ атыстырып, диссертациялық тақ ырыптар берді. Олардың арасында тіл мамандарының ғ ылыми кең есшілігімен диссертация қ орғ ағ андар да болды. Ө. Айтбайү лының кең есшілігімен математик (физика-математика ғ ьшымдарының кандидаты) Ш. Білә л 1997 жылы " Ү лттық ғ ъшым тілі негіздерін қ алыптастыру" деген тақ ырыпта, 2002 жылы Ә. Қ айдардың кең есшілігімен химик (химия ғ ылымдарының кандидаты) С. Ақ аев " Терминнің тілдік жә не танымдық сипаты" деген тақ ырыпта докторлық диссертация қ орғ ап, филология ғ ылымдарының докторы ғ ылыми дә режесін алды. Жалпы 90-жылдардан бастап, кең естік кезең дегімен салыстырғ анда терминтану саласындағ ы зерттеулер саны кү рт ө сті. Соң ғ ы он шақ гы жьш кө лемінде екі тіл маманы Ө Айтбаев (1992), Ш. Қ ү рманбайү лы (1999) жә не жоғ арыда аталғ ан екі салалық маман терминология мә селелері бойынша докторлық диссертация қ орғ ады. Филологиялық білім алғ ан жиырма шақ ты маман кандидаттық диссертация қ орғ ады. Сан мен сапаның сә йкесе бермейтінін ескерсек те, терминология мә селелеріне тілді тұ тынушы кө пшілік, тү рлі сала мамандары тарапынан сү раныс туындап, соғ ан сә кес оғ ан ғ ылыми қ ауым тарапынан мә н беріліп отырғ аны анық. Терминтану бойынша зерттеулер санының артуы бү л салада ғ ылыми тү рғ ыдан шешімін табуғ а тиіс ө зекті мә селелердің кө п екең цігін де білдіреді. Сонымен казір терминтану саласындағ ы ғ ьшыми ізденістер жалғ асын тауып жатыр. Бірақ ә зірге Казақ станда терминтану теориясына, оның ғ ылымдар жү йесіндегі орнын анық тауғ а немесе терминологияны зерттеудің жаң а бағ ыттарын белгілеуге бастайтын ү лкен жаң алық ө келген іргелі зерттеулер кө п жарық кө рді деп айтуғ а ерте. Біздегі зерттеулердің дені салалық терминдердің жасалу тә сілдерін, ө зіндік ерекшеліктерін, оларды реттеудің жолдарын анық тауғ а арналғ ан сипаттамалық тү рғ ыда жазылғ ан диссертациялық жү мыстар. Терминтану тарихының беттерін толық тыруғ а қ ажет болатын шолулар мен дерекнамалық ең бектер. Олардың арасында да салалық терминологияларды реттеуге септігін тигізуге жарайтын тү жырымдар, нақ ты ғ ылыми нә тижелер де бар екендігін жокқ а шығ аруғ а болмайды. Алайда бү л саладағ ы зерттеулерді жаң а сапалық дең гейге кө теру қ ажеттігі анық байқ алып отыр. Қ азіргі терминтану салсындағ ы ізденістердің ғ ылыми нә тижелері ретінде қ азақ терминологиясының XX ғ асырдағ ы даму кезендерін, ә р кезең нің ө зіне тә н сипатын анық тау, терминжасамның тә сілдері мен терминқ ор қ алыптастырудың кө здерін атап кө рсетіп, қ азақ терминологиясының кешегі қ алпы мен бү гінгі жай-кү йіне бағ а берген, термиқ орды қ алыптастыруда ү станатын ғ ылыми қ ағ идаттарды анық тағ ан, терминологияны жетілдіруде, терминологиялық жү мыстарды жү ргізуде орын алғ ан кемшіліктерді кө рсеткен ғ ылыми-теориялық, қ олданбалы, ә дістемелік ең бектерді атап айтуғ а болады.

Ә дебиеттер

Кайдаров Ә. Т., Айтбаев Ө. Казақ терминологиясының қ алыптасу тарихы, қ азіргі жайы жә не міндеттер//Кдзақ терминологиясының мә селелері. А., 1986. 9-30-6.

Курманбайү лы Ш. Қ азақ терминологиясы дамуының кезең дік сипаты. Астана, 2002. — 184 б.

Жандар Керімбектің Ермаханы. Атаутанудың мың жылдық тарихы бар// " Казақ ә дебиеті" 2005, желтоқ сан.

1. 4. Шет елдердегі терминтанудың дамуы мен қ алыптасуы

Ә лемнің бірқ атар елдерінде терминтанудың пә н ретінде дамуының ө зіндік тарихы бар. Мысалы, Австрия, КСРО (оның ішінде Ресей, Украина, Балтық жағ алауы елдері), Чехословакия (қ азіргі Чехия мен Словакия), Канада, Польша, Скандинавия елдері (Норвегия, Финляндия, Швеция), Нидерланды, Испания, Франция сияқ ты елдерде терминтану мә селелері жақ сы зерттеліп, терминологиялық жү мыстарды жү ргізуге кө п кө ң іл бө лініп келеді.

Шет елдердегі терминтанудың даму жә не қ алыптпасу тарихы туралы сө з болғ анда алдымен австриялық ғ алым О. Вюстердің есімі аталады. Ол 1931 жылы " Техника, оның ішінде, электроника тілін халыкаралық нормалау" деген тақ ырыпта жазьшғ ан докторлық диссертациясын жариялады. Оның осы ең бегі терминология теориясын жасаудың алғ ашқ ы ізденісі, 1930-жылдары шет елдердегі термин туралы ғ ылымның негізін қ алауғ а бастағ ан ең бек деп саналады. Терминтанудың негізін қ алағ ан ғ алым О. Вюстер австирялық (немесе австрия-германиялық ) терминтанушылар мектебіне жетекшілік етті.

Бү л мектеп термин мен терминологиялық жү йенің логикалық жағ ына, яғ ни, ү ғ ымдардың табиғ атына, олардың ө зара қ атынасына, қ асиеті мен ү ғ ымғ а берілген анық тамага (дефинициясына), сондай-ақ терминдерді стандарттаудың практикалық мә селе-леріне, ә сіресе, терминологияны халық аралық -тандыруғ а баса мә н бергендігімен ерекшеленеді.

О. Вюстер Стандарттаудың ү лттық органдар халық аралық федерациясына (қ азіргі Стандарттау жө ніндегі халық аралық ү йым ІСО) кіретін Терминология жө ніндегі техникалық комитетті қ ү рудың бастамашысы болғ ан. Оның бастамасымен 1971 жылы ЮНЕСКО жанындағ ы Терминология жө ніндегі халық аралық ақ параттық орталық — ИНФОТЕРМ кү рьшғ ан. О. Вюстер кдйтыс болғ аннан кейін Инфотермді терминология теориясы мен халық аралық ынтымақ гастық қ а кө п ең бек сің ірген ғ алым профессор Х. Фельбер басқ арды. Ол " Теггпіпоіоёу Мапиаі" (ІЖЕБСО, Рагіз, 1984, 265 р. ) атты бірінші халық аралық оку кү ралының авторы. Бү л мектептің дамуына елеулі ү лес қ осқ ан ғ алымдар К. Галинский, В. Недобиты, Г. Будин. (Гринев, 1993. 298с. )

Ресейлік бірқ атар терминтанушылар мен канадалық Г. Рондо сияқ ты кейбір ғ алымдардың терминтану пә н ретінде КСРО-да қ алыптасты дегеніне қ арамастан, хронологиялық жағ ынан да, алғ ашқ ы гылыми ең бектердің жарияланып, терминтанудың ғ ылыми пә н ретінде зерттеле бастауы мен терминологиялық жү мыстардың қ олғ а алынуы тү рғ ысынан да Австрия терминтану мектебінің ізденістерін алдымен атағ ан орынды.

Австриялық тардан кейін ізінше КСРО терминтану мектебі қ арқ ынды дами бастады. Біздің ше, оғ ан сол жылдарда Австрия мен Чехословакия елдеріндегі терминтану саласында атқ арыла бастағ ан істер белгілі дә режеде ық пал етті.

КСРО терминтану мектебі деп аталғ анымен сол одақ ты қ ү рағ ан республикалардың бә рінде терминология мә селелері жан-жақ ты зерттеліп, терминологиялық жү мыстарды жү ргізу жоғ ары дең гейде жү зеге асты деуге болмайды. Ү лттық республикалардың кө пшілігінде терминологиялық комиссиялар қ ү рылып, ғ ылыми зерттеу институт-тарының қ ү рамында терминология бө лімдері сияқ ты қ ү рьглымдар жү мыс істегенімен олардың жү мысының нә тижесі кө рінбеді. КСРО-ны қ ү рағ ан республикалар ішінде барлық жағ ынан ө згелерге ү лгі ретінде ү сынылғ ан Ресейде терминологиялық жү мыстарғ а ү лкен мә н беріліп, оларда терминтану мектебі қ алыптасты. Украина, Балтық жағ алауы елдері сияқ ты республикаларда біршама ғ ылыми ізденістер мен практикалық жү мыстар атқ арылды, жекелеген галымдардың ғ ылыми ең бектері жарық кө рді. Бірақ олардың жалпы кө лемі мен ауқ ымы Ресейдегімен салыстырғ анда ә лдеқ айда аз еді.

Ресейлік терминтанушы ғ алымдар олардағ ы терминтану теориялық негізі тіл қ ү рылысы мен жазуды, ү лт тілдерін дамытуды жоспарлау бойынша атқ арылғ ан жү мыстар аясында 1930-жылдардан бастап қ алана бастады деп санайды. 1933 жылы СА. Чаплыгин мен Д. С. Лотте сынды ғ алымдардың ү сынысымен Техникалық терминология комиссиясы кү рылды. Кейіннен бү л комиссия — " Ғ ылыми-техникалық терминология комитеті" болып қ айта қ ү рылды. Қ азір бү л комитет — " Ғ ылыми терминология комитеті" деп аталады. КСРО ғ ылым академиясы жанынан кү рылғ ан бү л комитеттің негізгі міндеті терминология теориясы мен терминологияны реттеудің ә діснамасын жасау болды. Кең естік терминтану мектебінің негізін қ алаушылардың бірі саналатын Д. С. Лотте терминологиялық жү мыстарды жү ргізудің ә діснама-лық негізін қ алай отырып, терминологияны реттеудің жалпы қ ағ идаттарын белгіледі жө не тү ң ғ ыш рет терминге қ ойылатын талаптарды анық тады. Терминтанушы ғ алымдар оның осы ең бектері мен Э. К. Дрезеннің ең бектері, Г. О. Винокурдың мақ ала-лары, кейінірек жарияланғ ан А. А. Реформатскийдің мақ алалары кең естік терминтану мектебінің негізін қ алады деген тү жырым жасайды.

Ресейдегі терминтанудың келесі кезең і 40-жылдардың аяғ ы мен 60-жылдардың соң ына дейінгі уақ ытты қ амтиды. Бү л кезенде негізінен терминнің мә ртебесі тө ң ірегінде Реформатский А. А., Капанадзе Л. А. жә не баска да ғ алымдар арасында қ ызу пікірталас орын алғ ан. Терминология тарихына арналғ ан ЛЛ. Кутина, П. Н. Денисова, А. С. Герд, ЕДКоновалова ең бектері, терминтанудың логикалық аспектісін зерттеген Е. К. Войшвилло, Н. И. Кондаков, Д. П. Горский жә не терминдерді аударуғ а арналган Э. Ф. Скороходько ең бектері жарық кө рген. Бү л Ресей тілшілерінің терминология мә селелеріне шындап кө ң іл бө ле бастағ ан кезең і деп есептеледі.

70-жылдардан бастау алғ ан келесі кезең терминтанудың нағ ыз кең қ анат жайып, аймақ тық терминтану мектептерінің пайда болғ ан уақ ыты деп кө рсетіліп жү р. Одақ тың астанасы болғ ан Мө скеуде терминтану саласындағ ы непзп ғ ылыми жұ мыстар КСРО Ғ А-ның Ғ ылыми-техникалық терминология комитетінде Д. Лоттенің ізбасарлары А. М. Терпигорев, В. С. Кулебакин, В. И. Сифоров жә не Н. К. Сухов, С. И. Коршунов, К. А. Климовицкий, Э. А. Натансон, Т. Л. Канделаки, Г. Г. Самбурова, В. Ф. Журавльев сынды ғ алымдар тарапынан жү ргізілсе, екінші ү лкен орталық Мә скеу мемлекеттік университетінің (МГУ) филология факультетінде П. Н. Денисов, В. П. Даниленко, В. М. Лейчик, В. Н. Прохорова, П. В. Веселов, Р. С. Саголова сынды ғ алымдар зерттеулер жү ргізіп, Г. Н. Агапова, Н. Б. Гвишиани, М. М. Глушко, С. В. Гринев, В. Л. Налепин сынды ғ алымдар кіретін профессор О. САхманованың мектебі қ алыптасқ ан.

Осы кезең де Л. Л. Кутина, Ф. П. Сороколетов, Е. Д. Коновалова, А. СГерд, А. И. Моисеев сынды ғ алымдар негізін қ алағ ан Ленинградтық терминтану мектебі, Б. Н. Головин мен Р. Ю. Кобрин, В. Н. Немченко, К. А. Авербух сынды ғ алымдар кіретін Горький терминтану мектебі, С. З. Иванов, Е. САнюшкин бастағ ан Воронеж терминтану мектебі пайда болғ ан. Сібір мен Оралда да зерттеулер жү ргізілген.

Ал 80-жылдардың басынан бастап, терминография теориясын жасауғ а бағ ытталғ ан (Шайкевич, А. С. Герд, С. В. Гринев, ІО. Н. Марчук); терминологиялық редакциялаудың қ олданбалы жә не терминтанудың философиялық жә н ө леуметтік лингвистикалық (В. М. Лейчик, С. Е. Никитина), салғ астырмалы, гносеологиялық мә селелері зерттеле бастады.

90-жылдардан бастап терминтанудың когнитивтік, ақ параттық (М. Н. Володина, Л. В. Ивина) жә не мә тінмен байланысты мә селелерін зерттеуге арналғ ан жү мыстар жарық кө рді.

Сө йтіп, КСРО кезінде бастау алғ ан терминтану саласындағ ы зерттеулер саны жыл ө ткен сайын артып,

Ресейде терминтанудың ү лкен ғ ылыми орталығ ы қ алыптасты. Бү л орайда А. Суперанская, Н. Подольская, Н. Васильева сынды ғ алымдардың " Ә лемде XX ғ асырдың 30-жылдарынан бастап бар терминтерді реттеу мен жаң а терминдерді жасауда елеулі жү мыстар атқ арып келе жатқ ан екі ірі терминологиялық орталық бар. Олар Астрия мен КСРОда" (1989, 3 с. ) - деуінің негізі бар.

⇐ Предыдущая 1 234 5 6 7 Следующая ⇒