Тырнақша

Жақ ша

§ 1. Қ ыстырма сө йлемдер не сө з тіркестері жақ шағ а алынады.

§ 2. Белгілі бір сө здерді тү сіндіру ү шін оның аудармасы, синонимі т. б. беріледі де, жақ шағ а алынып жазылады:

1900 жылдың желтоқ санында шетелге “Искра” (“Ұ шқ ын”) газетінің бірінші нө мірі шық ты. Газеттің атынан соң “Ұ шқ ыннан жалын лаулайды” деген нақ ыл сө з (эпиграф) жазылды.

§ 3. Алынғ ан сө йлем, дә йексө здің жә не мысал қ айдан, кімдікі екенін кө рсету ү шін, оның соң ынан жазылғ ан кітаптың аты, авторы т. б. жақ шағ а алынады:

“Абайғ а сү тпен кіріп, сү йегіне сің ген ә дебиет ү лгісінің бірі – халық ә дебиеті деп едік... Бірақ ол мұ ның да қ ызығ ын ерте тояттап, ескірген ел даналығ ын кө п ұ замай-ақ ө зіне мұ ра санаудан қ алғ ан сияқ ты” (Қ. Жұ банов. Қ азақ тілі жө ніндегі зерттеулер. Алматы. “Ғ ылым” баспасы, 1966, 296-бет).

§ 4. Драмалық шығ армалардағ ы ремаркалар (автордың тү сіндірмелері) жақ шағ а алынады:

Амангелді. Миша! (Жайнақ қ а. ) Ә кет мыналарың ды! (Жайнақ Жапарларды айдап кетеді. ) Миша, аман қ айттың ба? (Амандасады. )(Ғ. Мү сірепов. )

§ 5. Мә селенің талас я кү дікті екендігін кө рсетіп, оқ ушының назарын аудару ү шін, біреуден келтірілген дә йексө здің ішіндегі жеке сө здерге не сө йлемге қ ойылатын леп, сұ рау белгілері жақ шағ а алынады.

§ 6. Келтірілген мысал не дә йексө здің ішіндегі белгілі бір сө здерді не сө йлемдерді санамалап кө рсету ү шін, жол-жө некей қ ойылатын цифрлар (не ә ріптер) екі жағ ынан жақ шағ а алынады:

(1) Жасыл желегін бү ркенген қ арағ айдың арасымен жү ріп отырып, (2) Асқ ар кө лдің қ абағ ына шық са, (3) мұ з бетінде бірсыпыра кісі сырғ анақ теуіп жү р екен. Мұ нда ү ш сө йлем бар... (“Қ азақ тілі грамматикасы”).

Тырнақ ша

§ 1. Дә йексө з тырнақ шағ а алынады.

Алынғ ан дә йексө з бірнеше азатжолдан қ ұ ралғ ан болса, ә р азат жол бө лек-бө лек тырнақ шағ а алынбайды. Тырнақ ша дә йексө здің басталғ ан жерінен ашылып, біткен жерінен бір-ақ жабылады.

§ 2. Шығ арманың ішінде келтірілген ү лкенді-кішілі хаттар тырнақ шағ а алынады.

Кейде тырнақ ша хаттың ә рбір азатжол сайын ашылып отырады да, ең соң ынан барып бір-ақ жабылады. Бұ л – ө те сирек қ олданылатын ереже. Мысалы, С. Мұ қ ановтың “Ботагө з” романындағ ы Асқ ардың, Кенжетайдың хаттары:

«Ботагө з!..

Амантай!..

Екеуің нің аттарың ды қ ағ азғ а тү сіргеннен кейін, аяғ ына не сө з қ осарымды білмей, бірнеше минут дағ дарып отырмын»...

“Сен берген аманатты Сағ ит қ олыма тапсырды... (осылай кете береді де, тырнақ ша ең соң ғ ы Омбы 1919 жыл 6 қ аң тар дегеннен кейін жабылады. )

§ 3. Диалог емес тө л сө з тырнақ шағ а алынады (II тарау, § 117-ты қ араң ыз).

§ 4. Объект етіп алынғ ан жеке сө йлемдер, сө здер не сө з тізбектері, сондай-ақ ә ріптер, буындар тырнақ шағ а алынады:

Енді “шұ бар” деген сө зге “жаман” қ осылып, “Жаман шұ бар” аталу тарихынан (С. Мұ қ анов) “Жаз шық ты” деген сө йлемнің бастауышы – “жаз”. Дауысты “а” дыбысы – жуан дыбыс. “Ат” – кө п мағ ыналы сө з.

“Тарақ ” деген сө здегі “та” буыны – ашық буын.

Е с к е р т у. Арнаулы кітаптарда, оқ улық тарда (грамматикаларда), ә дістемелік қ ұ ралдарда т. б. бұ лар тырнақ шағ а алынбай, басқ а ә ріп тү ріндегі шрифтімен (курсив, қ ара шрифт т. б. ) терілуі мү мкін.

§ 5. Мақ ал, мә телдер, афоризмдер сө йлем ішінде келтірілгенде тырнақ шағ а алынады.

§ 6. Дә йексө з ретінде келтірілмей, сө йлемге оның ажыратылмайтын мү шесі ретінде берілген біреудің сө зі тырнақ шағ а алынады.

§ 7. Де дә некерінсіз айтылып, заттанып кеткен тө л сө здер тырнақ шағ а алынады.

§ 8. Біреудің айтқ анынан алынғ ан жеке-жеке сө здер тырнақ шамен жазылады:

Ырғ ызбайдың осындай кө пшілігі бас қ осқ ан кең есінде Зере сө йледі.

–... Бірі дарақ ы мақ таншақ, бірі ұ рда-жық, даң ғ ой атанғ анда, осындай кө п жиын ү стінде масайып, оспадарлық қ ылам деп, сондай атақ алатын! – деді.

Соң ғ ы айтқ ан “мылжың ”, “мақ таншақ ”, “даң ғ ой” дегендері осы арада шынымен тө рт кө зі тү гел отыр еді (М. Ә уезов).

§ 9. Кекету, ажуалау жә не кері мағ ынада қ олдану ү шін айтылғ ан сө з (не сө здер) тырнақ шағ а алынады.

Ақ кө ң іл Ақ аң “баланың ” сырғ ытпасын сезген жоқ (Ғ. Мұ стафин. ) Қ оян “батыр” қ орық қ аннан зыта жө нелді (Ертегіден). Распутиннің “тә рбиесіне” тү скеннен кейін, бақ ыттың “кілті” кімнің қ олында екенін Алексей кө рді (С. Мұ қ анов).

§ 10. Зауыт, фабрика, комбинат, трест, шаруашылық, ұ йым, машина маркасы, ұ шақ т. б. қ ойылғ ан аттар тырнақ шағ а алынады. Ал олардың жалпы ресми атаулары тырнақ шағ а алынбайды:

“Азовсталь” зауыты, ал Алматыдағ ы ауыр машина жасайтын зауыт; “Актюбрентген” зауыты, “Красный Октябрь” фабрикасы, ал Алматыдағ ы кондитер фабрикасы; “Карагандауголь” тресі, “Растовуголь” комбинаты, “Донбасс” кө мір комбайны, “Уралец” экскаваторы, “Ертіс” пароходы, “У-2” ұ шағ ы, “Волга” машинасы, “Қ азақ тілі” қ оғ амы.

§ 11. Газет, журнал, кітап, шығ арма, қ аулы, кино т. б. аттары тырнақ шағ а алынады:

“Ана тілі” газеті, “Парасат” журналы, “Жалын” альманахы, “Абай” романы, “Шаттық ” симфониясы, Абайдың “Жарқ етпес қ ара кө ң лім не қ ылса да” деген ө лең і, “Дала қ ызы” суреті, “Топайкө к” ә ні, “Кө зімнің қ арасы” (ә н жә не ө лең ), “Қ озы Кө рпеш-Баян сұ лу” пьесасы, “Ақ қ у кө лі”балеті.

§ 12. Кейбір ойын, ә дет-салт аттары тырнақ шағ а алынады:

“Қ ол ұ стату”, “шаш сипату” деген атақ ты ырымдар осы. Ү лкендер зор меженің бірі деп білетін ө мір белі “ұ рын бару” болса, Абай содан асты. (М. Ә уезов). Ұ зақ ты сары кү нін балапан қ уу, асық ойнаумен ө ткізген балалардың тү нгі ермегі – “ақ сү йек”, “соқ ыртеке”, “бурақ отан” сияқ ты ойындар (С. Мұ қ анов).

Ескертулер . 1. Атындағ ы деген сө збен келген атақ тырнақ шағ а алынбайды:

Ә л-Фараби атындағ ы университет, Ғ. Мү сірепов атындағ ы мектеп, Абай атындағ ы бірлестік (ал “Абай” бірлестігі. )

2. Мекеме, ұ йым т. б. ресми атаулары (толық немесе қ ысқ артылғ ан) тырнақ шағ а алынбайды:

Тұ тынушылар одағ ының қ ызметкері. Мемлекеттік банкінің бө лімшесі.

3. Телеграф агенттіктерінің аттары тырнақ шағ а алынбайды:

Ассошиэтед Пресс агенттігі, МЕН агенттігі.

4. Кітаптың аттары библиографиялық тізімдерде, сілтемелерде, пікірлерде автордың аты-жө нінен кейін жазылғ анда тырнақ шағ а алынбайды:

Ғ. Мұ стафин. Ө мір белестері. Алматы, 1984.

⇐ Предыдущая 1 2 3 456 Следующая ⇒