Пунктуациялық ережелер

Пунктуациялық ережелер

http: //bilim-all. kz/article/5583-Punktuatsiyalyq-erezheler

Нү кте

§ 1. Нү кте хабарлы сө йлемдерден жә не екпінсіз айтылғ ан бұ йрық, тілек мә нді сө йлемдерден кейін қ ойылады (§1, 3, 7, 10, 13-тарды қ араң ыз, мұ ндағ ы жақ ша ішінде кө рсетілген цифрлар II тараудағ ы “Пунктуация ережелерінің ” параграфтарына сілтейді[1]).

§ 2. Нү кте ә рі қ арай кең тү рде баяндау болатынын ескертетін сө йлемнен кейін қ ойылады (II тараудағ ы §2-ты қ араң ыз).

§ 3. Қ ыстырма сө йлемді алу ү шін ашылғ ан жақ шаның алдындағ ы сө йлем аяқ талып, оғ ан тиісті тыныс белгілерінің бірі қ ойылғ ан болса, қ ыстырма сө йлемнен кейін жақ шаның ішінен нү кте қ ойылады.

Мысалы: Ендеше, егер рұ қ сат етсе, сонда тү сейік. Бү гін ас ішетін жеріміз де жоқ. Жататын қ уысы болса болады. (Итбайдың бұ лай деуіне себеп – қ ызын кө рейін дегендік еді. ) (С. Мұ қ анов).

§ 4. Драмалық шығ армаларда ә р сө йлеуші кейіпкердің атынан кейін нү кте қ ойылады. Мысалы:

Петр. Бұ л немене?

Амангелді. Біле алмадым... Сақ ал мен мұ ртқ а бір кезек келген сияқ ты (Ғ. Мү сірепов).

Кейіпкердің атынан кейін ремарка (автордың тү сіндірме сө здері) келсе, ол кіші ә ріппен жақ ша ішіне алынады да, нү кте жабылғ ан жақ шадан кейін қ ойылады:

Амангелді (атып тұ рып). Кешігіп қ алыпсыз, мырза! (Ғ. Мү сірепов).

С ә у л е (аз уақ ыт ү нсіз). Перизат, сен байқ айсың ба? (Ә. Ә бішев).

Пьесадағ ы кейіпкердің сө зінің ішінде келген ремаркағ а байланысты тыныс белгісі былайша қ ойылады:

а) Ремарка екі сө йлемнің арасында тұ рып, ө зінен кейін айтылғ ан сө йлемге (не сө йлемдерге) байланысты болса, кейіпкер сө зінің ремаркағ а дейінгі сө йлемінен кейін (яғ ни ашылатын жақ шаның алдынан) сол сө йлемге тиісті тыныс белгісі қ ойылады. Ремарка жақ шағ а алынады да, бас ә ріптен басталып жазылады, жабылғ ан жақ шаның ішінен нү кте қ ойылады, жақ шаның сыртынан ешқ андай тыныс белгісі қ ойылмайды, кейіпкер сө зінің екінші бө лігі бас ә ріптен басталып жазылады:

Петр. Ендеше, жө нің ді біл, шығ арма ү нің ді. (Амангелдіге. ) Сен бара тұ р, мерген, бір айналып соғ арсың. (Ғ. Мү сірепов).

Т е м і р. Еһ, тентек қ арындасым! (Қ ол алысып. ) Ризамын, жаным, бә рін де естідім. (Ә. Ә бішев).

ә ) Ремарка кейіпкер сө зінің ішіндегі бір сө йлемнің арасында болса жә не мағ ына жағ ынан соғ ан тікелей қ атысты болса, жақ шағ а алынып, кіші ә ріптен басталып жазылады, жақ шаның алды-артына жә не ішіне ешқ андай тыныс белгісі қ ойылмайды. Кейіпкер сө зінің ремаркадан кейінгі жалғ асы кіші ә ріптен басталып жазылады:

Амангелді. Жоқ, қ арағ ым, ескі еншіден қ ұ тылғ алы келдік де. Бірақ (ә йелге жақ ындап) жаң а еншіні тізе бү гіп, жалынып сұ рап аламыз ба? (Ғ. Мү сірепов).

§ 5. Кейіпкердің айтқ ан сө зіне тікелей қ атысы жоқ, автордың тү сінігі ретінде айтылғ ан ремаркадан кейін, кө бінесе, жақ ша ішіне нү кте қ ойылады:

М ы р қ а л. Інісі бар болсын! Менде Абзалдан басқ а іні бар ма? (Телефон шырылдайды. ) (Ә. Ә бішев).

Қ о з ы. Кіре бер шатырғ а. Кү ткенін естіртуім керек. (Баян шатырғ а кіреді. Қ озы Қ одарғ а келеді. ) Амандық ағ адан емес пе еді, Қ одар мырза! (Ғ. Мү сірепов).

Е с к е р т у. Мұ ндайда нү кте жақ шаның сыртына қ ойылуы да мү мкін.

§ 6. Дә йексө здің, келтірілген мысалдың қ айдан екенін, иесін кө рсететін сө здер жақ шағ а алынады. Егер ашылғ ан жақ шаның алдында ешқ андай тыныс белгісі болмаса, жақ ша жабылғ ан жерге нү кте қ ойылады:

Қ ансонарда бү ркітші шығ ады аң ғ а (Абай).

Егер ашылғ ан жақ шаның алдында нү кте, сұ рау белгісі, леп белгісі не кө п нү кте тұ рса, нү кте жақ шаның ішіне қ ойылуы мү мкін:

Егер жау берілмесе, оны қ ұ ртар болар! (М. Горький. ) Бұ лақ ты таудан арна ақ са, Тең із болар аяғ ы. (Жамбыл).

§ 7. Бас ә ріптерінен немесе басқ ы буынынан шартты тү рде қ ысқ артылып алынғ ан адам, кітап, газет, журнал, шығ арма т. б. аттарының сол қ ысқ артылғ ан ә рпінен не буынынан соң нү кте қ ойылады: Н. В. Гоголь, Конс. Симонов, С. Мұ қ анов, А. Қ ұ нанбаев, Шығ., I том.

§ 8. Тағ ысын тағ ы, тағ ы сондайлар, тағ ы басқ а деген сө здер қ ысқ артылып қ олданылғ анда, олардан кейін нү кте қ ойылады: т. б., т. с., т. т.

Бұ лардан басқ а қ ысқ артылып нү кте қ ойылатын сө здер: ж. – жыл; ғ. – ғ асыр; сек. – секунд; мин. – минут; сағ. – сағ ат.

§ 9. Мынадай қ ысқ артуларғ а нү кте қ ойылмайды:

а) Бас ә ріптерден жә не буындардан қ ысқ арғ ан сө здердің ә ріптерінің немесе буындарының арасына нү кте қ ойылмайды: КазМУ, ауатком.

ә ) Ұ зындық, кө лем ө лшемдерінің жә не басқ аларының қ ысқ артылып қ олданылатын шартты белгілерінен кейін нү кте қ ойылмайды: км, м, см, га, л, V (вольт), А (ампер), С (Цельсий).

§ 10. Санамалы нө мірді (ол нө мірдің алдынан кей жағ дайларда § белгісі тұ руы да мү мкін) белгілейтін айшық сыз (жарты жақ шасыз) қ олданылғ ан цифр не ә ріптен кейін нү кте қ ойылады.

Ш. Уә лиханов ө зінің “Қ арқ аралы округы болысының қ ыстаулары” атты мақ аласында кісі аттарынан қ ойылғ ан микротопонимдерінің ә рбір руғ а тә ндігін айтқ ан.

1. Надан Тобық тының қ ыстаулары: Қ ошқ ар, Қ азанқ ап сайы, Кө рпетай т. б.

2. Тө лең гіттер қ ыстауы: Тө лебике сайы...

3. Тарақ ты руының қ ыстаулары: Матайадыр, Жотан, Текебай... (Т. Жанұ зақ ов).

Цифрдан немесе оның орнына алынғ ан ә ріптен кейін жарты жақ ша (айшық ) қ ойылса, одан кейін нү кте қ ойылмайды:

Тең еу сө зге белгілі бір жұ рнақ тар қ осылу немесе кейбір сө здердің тіркесуі арқ ылы жасалынады.

а) сө зге -дай, -дей. .. жұ рнақ тары жалғ ануы арқ ылы...

ә ) сө зге - ша, -ше жұ рнағ ы жалғ ануы арқ ылы...

б) секілді, сық ылды, тә різді... сө здерінің тіркесуі арқ ылы... (Қ азақ тілі оқ улығ ы. )

§ 11. Кітаптағ ы тақ ырыптардың атынан кейін нү кте қ ойылуы да мү мкін.

[1] “Анық тағ ыштағ ы” пунктуация ережелері синтаксистік қ ұ рылысқ а қ арай (мысалы, сө йлемнің соң ына қ ойылатын тыныс белгілері, оң ашаланғ ан айқ ындауыштың тыныс белгілері т. б. ) баяндалды. Мына “Қ осымшада” ә рбір тыныс белгісінің жалпы қ ай орындарда қ олданылатындығ ы туралы ережелер жинақ тап берілді. Жазып отырғ ан адам белгілі бір тыныс белгісінің ө зі кү діктенген жеріне қ ойылатын-қ ойылмайтындығ ын осы “Қ осымшағ а” қ арап тауып ала алады. Ал оны дә лірек білгісі келсе, “Пунктуация ережелері” деген тараудан қ ай бапты (параграфты) қ арау керек екендігі кө рсетілді. Сонымен қ атар “Қ осымшада” пунктуация тарауында айтылмағ ан кейбір ережелер берілді. Мысалы, драмалық шығ армалардағ ы тыныс белгілері, тырнақ шаның қ олданылуы т. б.

12 3 4 5 6 Следующая ⇒