Өлеңдегі эстетикалық принцип

Осыдан ары Абай эстетикалық жаң а принцип жариялайды.

«... Іші алтын, сырты кү міс сө з жақ сысын

Қ азақ тың келістірер қ ай баласы? » – дегенде, жаң а ғ ана осының алдында аталғ ан исламияттік норманың барлығ ын оп-оң ай атап ө тіп, тура 1860 жылдарда Н. Г. Чернышевский, Н. А. Добролюбовтай революциялық -демократтар ә дебиет ү шін жариялағ ан эстетикалық негізге ден қ ояды. «Іші – алтын, сырты – кү міс» демек, мазмұ н мен тү р мә селесіне Абайдың ө з кө зқ арасын анық тайды. Тү рден мазмұ н қ ымбатырақ, бағ алырақ дегенді анық танытады. Дә л осындай озық оймен Абай орыстың классикалық ә дебиетінің ішіндегі ең биік шындығ ын танып, талғ ап алғ анын кө рсетеді... Осыдан кейінгі кө п шумақ тарда айтылатын ойларының барлығ ымен Абай ақ ындық тың, соның ішінде ө з ақ ындығ ының жаң а платформасын, ү лкен декларациясын жариялайды. Бұ л жө нінде Абайдың толғ аулы ойы, диалектикалық отрицание дә режесіне, философиялық биікке ө рлейді. Ө ткен тарих қ алдырғ ан ә дебиетке тарихтық, философиялық қ атты сынмен, қ атал соқ тығ ады. Бұ рынғ ы қ азақ тың «жү йрігі, шешені» деген ескі биін мақ ал кө леміндегі жаттанды шешендіктен аспағ ан арзан ойдың кө зқ арасын кө рсеткендер деп біледі. Ә сіресе бұ рынғ ы ақ ындардың кейбір топтарына ерекше қ атты соқ тығ ады. Сатымсақ ақ ынды – жағ ымпаз, жанын жалдағ ан жексұ рын ақ ын етіп, ө нер ұ стап жү рудің орнына қ айыршылық қ а кеткен сорлылық ты ә шкерелейді... Сонымен қ атар ө зінің ендігі сө зі қ оғ амды, халық ты тү зейтін ү лкен кү ш деп тү сінеді. Ө сиет ө лең халық дертінің, тарих қ айшылық тарының бә рін емдеп, тазартатын ө згеше қ ұ рал деп біледі. Ал, Абайдың ү гіттейтіні зор адамгершілік пен халық шыл, тазалық жолдар болғ андық тан, ө з заманындағ ы барлық мінді, сорақ ылық ты сол тура жолдағ ы жақ сы ө лең -ө сиетпен тү гел жойып, жоғ алтуғ а болады деп иланады... Абай «сө з тү зелді, сен де тү зел» дегенде, бір-ақ ауыз етілу сө зді айтып отырғ ан жоқ. Осыдан бұ рынғ ы жазылғ ан жә не кейін жазылатын барлық шығ армаларында, жаң ағ ы сияқ ты ө згеше нанымды кө п таратып танытады. Ө зінің барлық шыншыл, ә ділетшіл қ ажырлы ең бегімен, ө лең ұ стаздығ ымен заманын тү зеп алады екенмін деп тү сінген. Ө з ең бегін сондайлық ұ лы жолдағ ы ү лкен адам мү ддесі бар, ерекше ең бек деп тү сінген. Абай енді ө лең дік шығ арманың ө зін де жанр мен тү р жағ ынан іріктеп, талдап алады.

«... Батырды айтсам ел шауып алғ ан талап,
    Қ ызды айтсам, қ ызық ты айтсам қ ыздырмалап,
    Ә ншейін кү н ө ткізбек ә ң гімеге
    Тың дар едің бір сө зін мың ғ а балап», – деген толғ ауда ү лкен мә н, терең сыр бар. Халық ты тә рбиелейтін анық ұ стаздық сө з ө зіне бө лек бір алуан болсын. Онда терең оймен, ашық шындық пен аралас ү лкен тә рбиелік мә н, мағ ына болсын дейді. Ал осылай талап қ ойғ ан Абай ақ ындық тың кө пшілігі тудыратын ә ң гімелі поэзия, уақ иғ алы, қ ызық сюжетті поэмағ а сынмен қ арайды. Оны ө зі жазудан тартынады. Себебі, батырлық пен қ ызық ты жазу – оқ ушының кө ң ілін ақ ын ө зі баулып, бастаймын деп отырғ ан тә рбиелік жолдан алаң етіп, аударып ә кетеді. Ондай шығ арманы оқ ушы ойланып, тә лім алатын боп оқ ып тың дамай, ә ншейін арзан қ ызық, болымсыз ермек ретінде тамашалап кетеді деп біледі... Бұ рын қ азақ тарихында, ә леуметтік санасында болмағ ан жаң алық ты ә келуші ақ ын ең ә уелі ө з алдындағ ы тарихи ескілікпен қ атты шайқ асады. Ескіріп, тозып, енді ө мірге жарамсыз, кө не боп қ алғ ан дә стү рлерден ө зінің негізін аулақ қ а салады. Іргесін ажыратып алып, тың дү ниені тарихтық жаң а жолдан іздейді. Осылайша, ақ ын мен ақ ындық туралы, олардың қ оғ ам тірлігіндегі міндет, мү ддесі туралы ө зінің ү лкен ө ріс арнасын саралап алып, бұ дан кейінгі шығ армаларында дә л осы бір ө лең ге қ алыптағ ан негіз бойынша ә рекет етеді...

ІV Мағ ынаны тану. Ө лең -сө здің патшасы, сө з сарасы» ө лең мазмұ нымен танысу.
(бұ рын таныс емес сө здер бойынша сө здікпен жұ мыс жү ргізу).
1. Сө здікпен жұ мыс
Даң дақ – мә нсіз, бос сө з.
Бишара – бейшара
Надан – пайымсыз, қ араң ғ ы, білімсіз.
Кісімсіп – ө зін-ө зі жоғ ары, асқ ақ ұ стап дандайсыну, менсінбеу.
Ынсап – қ анағ ат, тойымдылық, ұ ят, ар-намыс.

2. Сұ рақ тармен жұ мыс. Ә р топ берілген сұ рақ ты алдарындағ ы қ ағ азғ а тү сіріп ортада қ орғ ап шығ ады.
І топ – «Ө лең – сө здің патшасы, сө з сарасы», – дегенде ақ ынның поэзияғ а қ ояр талабы қ андай?
ІІ топ –Абай ө лең ді неліктен ү лкен ө нердеп таниды?
ІІІ топ – Абай «Қ азақ қ а ө лең деген бір қ адірсіз» деп неге айтқ ан?
ІV топ – Абай ө зінің ақ ындық биік мақ сатын қ алай тү сіндірген?

V Сабақ ты қ орытындылау:
«Абайдың істеп кеткен қ ызметі – ә дебиетімізге асыл іргетас. Бұ л асыл іргенің ү стіне салынатын ілгері қ азақ ә дебиетінің дү кені кө рікті, кө рнекті, нақ ысты, ө рнекті болуына лайық. Атамыз қ азақ халқ ына халық тығ ын жоғ алтпайтын ө шпес белгі орнатты» – деп М. Ә уезов айтқ андай, Абай – дара, дана ақ ын. Ол бү гінгі кү ні ө зіміздің досымыздай, ғ ұ лама сапарлас серігіміздей болып, сә улетті болашақ қ а қ арай бізбен бірге аршындап адымдап келеді.

VІ Ү й тапсырмасы: «Абай мұ расының ө негелік тә рбиесі» эссе жазу.

VІІ Бағ алау. Оқ ушылардың сабақ қ а қ атысы мен белсенділігін ескере отырып бағ алау.

Тексерілді:

⇐ Предыдущая 11 12 13 14 151617 18 19 20 Следующая ⇒