5. Айтыс. Фольклор мен әдебиет. Қазақ фольклорының зерттелу тарихы

Айтыс- ө лең дерін, ә дебиеттік жағ ынан қ арастырғ анда, мазмұ ны мен тақ ырыбына қ арай екі тү рге бө ліп қ арастыруғ а болады. Оның біріншісі – қ азақ халқ ының тұ рмыс-тіршілігіне, салт-санасына, ә дет-ғ ұ рпына қ арай бө лінеді. Ал, екіншісі – ақ ындардың шын мә ніндегі ө зара айтысы. Қ азақ айтысының кү рделі де қ омақ ты бө лігін осы айтыс тү рі қ ұ райды. Алғ ашқ ы ү лгідегі айтыс ө лең дері халқ ымыздың тұ рмыс-салты мен ә дет-ғ ұ рпына сай туындағ ан. Ол міндетті тү рде халық тың жиналғ ан жерінде, яғ ни той-тамаша, ойын-сауық ү стінде шығ арылатын болғ ан жә не оны шығ арушы ақ ындар болғ ан. Бұ л айтыстардың ө зіндік ерекшелігі болғ ан, себебі, ол жалпы айтыс ө лең дерінің алғ ашқ ы, бастапқ ы ү лгісі болып табылады. Бастапқ ыда ол ойын-сауық ретінде жиналғ ан халық тың кө ң ілін кө теру, кү лдірту мақ сатынан туындағ ан. Ө лең қ ұ рылысы жұ рттың жаттап алып айта беруіне ың ғ айлы болғ ан. Айтыстың мұ ндай тү рінде, нағ ыз ақ ындар айтысының ү лгісіндегідей, тың тақ ырып, кү рделі де кө кейкесті ә ң гімелер, кө кіректі жарып шық қ ан ой тү йіндері мү лдем кездеспейді, керісінше, жең іл-желпі сө з, ә зіл-оспақ, ойын тү рінде болып келеді. Тағ ы бір ерекшелігі – бұ л айтыста халық тың тұ рмыс-тіршілігі, салт-санасы, ә дет-ғ ұ рпына байланысты туғ ан ә ртү рлі ұ ғ ымдар мен тү сініктері біте қ айнасқ ан.

Ә рине, бұ ны сол кездегі халық тың тұ рмыс-тіршілігіне, салт-санасына, ә дет-ғ ұ рпына байланысты туғ ан айтыстың кемшілігі деп қ арастырмау керек. Керісінше, ол – айтыс ө лең дерінің дү ниеге қ алай келіп, ө зінің алғ ашқ ы қ алыптасу барысында нендей тақ ырыпқ а тоқ талып, нені сө з еткендігі жайында аң ғ артып, мағ лұ мат беретін басты ерекшелігі деп қ арастыру керек. Айтыстың дә п осы тү рін - жалпы айтыс ө нерінің ә дебиеттен алар орнын кө рсетіп, ақ ындар айтысының ө ніп, ө рбіп шығ уына себеп болғ ан, ү лкен жанр ретінде танылудың негізін қ алаушысы, бастамасы болғ ан тү йткі ретінде бағ алау қ ажет!

Айтыстың бұ л тү рін мазмұ нына қ арай бірнеше салағ а бө ліп қ арастыруғ а болады. Олар: «жар-жар», «бә дік айтысы», «қ ыз бен жігіт айтысы», «дін айтысы», «жұ мбақ айтысы» деген бастапқ ы тақ ырыптарғ а бө лінеді. Мұ ндағ ы «жар-жар»мен «бә дік айтысы» айтыс ө лең дерінің ішіндегі ең кө не, ескі ү лгілері қ атарында болып саналады. Қ алғ ан «қ ыз бен жігіт айтысы», «дін айтысы», «жұ мбақ айтысы» болып саналатын айтыс тү рлері халық тың жиналғ ан жерінде жұ ртты кө ң ілдендіру, сергіту, ә н мен жыр қ ызығ ына толтыру мақ сатында кө бірек қ олданылғ ан айтыс тү рлері болса керек.

Айтыс - кейде осындай сө з сайысына тү скен қ ыз бен жігіттің бір-біріне деген ық ыластары болса, сол лебіздерін, іштегі кө ң іл сырларын айтып қ алуғ а да ү лкен мү мкіндік берген (тү сінбегендері ә зіл тү рінде қ арап, тү сіне білгендері астарлап болса да жауап қ айыра білген). Ерте заман айтысына ү ң іле қ арасақ, ондағ ы ақ ындар тек ө з ойларынан шығ арғ ан шумақ тарды ғ ана емес, сол тұ стағ ы халық ө лең дерін де пайдаланып, ә нге қ осып отырғ ан. Кейде ол қ айырма тү рінде келсе, кейде тіпті екі ақ ын да (қ ыз бен жігіт) ө лең шумақ тарының алдынғ ы екі жолын қ айталап, ал ө здерінің негізгі ойларын кейінгі екі шумақ қ а сидырып отырғ ан. Олар кө бінесе жатталуғ а жең іл, тілге орамды, қ ұ рылысы он бір буынды ө лең тү рінде кездеседі.

Жинақ тай айтсақ, «қ ыз бен жігіт айтысы» халық тың ойын-сауық, салтанатына байланысты туындап, қ азақ ауыз ә дебиетіндегі «айтыс» жанрының бастапқ ы ү лгілерінің бірін қ ұ рап, кейінгі ү лкен «айтыстың » негізін салуғ а себепші болғ ан қ омақ ты жанрдың бірі. Қ азақ даласына ислам діні таралғ аннан бастап, (тарихтағ ы келтірілген деректер бойынша XVII ғ. бері) қ ожа – молдалар, басқ а да дін иелері ислам дінін уағ ыздап, ү гіт-насихат жасау ү шін поэзияның қ осар ү лесі мол екендігін біліп, оны тікелей пайдалануғ а кіріскен. Осы мақ сатпен ә сіресе айтысты кө бірек пайдаланғ ан. Міне осылай «дін айтысы» пайда болғ ан. Ә рине ол қ айсы бір ақ ынғ а келіп «дін» туралы айтысасың дар деп қ олқ а салу емес, ол ү шін алдын-ала ө здері жалдамалы ақ ындарғ а уағ ыз айтып, кө пшілікке ақ ын тілі арқ ылы діни ү гіт – насихат жү ргізіп отырғ ан. Олар жұ рттың жиналғ ан жеріне ү гіт-насихатты терең ірек жү ргізу ү шін екі ақ ынғ а да алдын-ала дін жайында не айтуды, кімдер туралы жә не қ алай айтудың ү лгілерін тапсырып қ ойғ ан. Міне, осындай «саясаттың » негізінде діни тақ ырыптық айтыс тү рі туғ ан. Айтыстың бұ л тү рі екі ақ ынның сө з жарысынан гө рі бір-біріне берген сұ рау-жауабына кө бірек келеді. Айтыстың аты айтып тұ рғ андай, оның негізгі тақ ырыбы - дін жайындағ ы ә ң гімелер, ү гіттер болады. Жиналғ ан барша халық ты дін жолына тү сіру, діни ұ ғ ымдарғ а иландыру, діни наным –сенімдерді ұ стануғ а жетелеу, ү йрету сияқ ты мақ саттарды кө здеген. Бә ріне тек бір ғ ана жаратушы ие «Алла тағ аланың » кү шіне сену, намаз оқ у, ораза ұ стау, қ ұ ран жолымен жү ру, пітір-садақ а беріп тұ ру керектігі жә не тек осыны ұ станғ ан адамдар ғ ана «жұ мақ тө рінен» орын алатынын, ал бұ ғ ан қ арсылық білдіріп, сенімсіздік артқ ан «дінбезерлерді» «тозақ » оты кү тіп тұ ратындығ ын сө з ететін болғ ан. Қ арапайым халық қ а жай сө збен ү гіт жү ргізгеннен гө рі, олардың сү йікті поэзиясын қ олдану қ ожа-молдалар ү шін дін насихатының қ ұ ралы ретіндегі бірден-бір таптырмас жол екендігі байқ алады. Қ азақ тың айтыс ө лең деріне дін айтысы елеулі ү лес қ осып, оның қ алыптасуы мен дамуына ық палын тигізе қ оймағ ан. Бұ л тек айтыс жанрының алғ ашқ ы ү лгілерінің қ атарындағ ы бірі болып табылады. Ө лең дік қ ұ рылысына келер болсақ, дін айтысы айтыстардың ү здік шық қ ан тобына жатпайтын, тіпті айтыскерлердің аса қ ызығ ушылығ ын тудырып, жандандырар тақ ырып болып табылмайтын, тек дін тақ ырыбының аясында ғ ана сө з қ озғ алатын бірың ғ ай, қ ара дү рсінді ө лең тү рінде кездеседі. Халқ ымыздың тұ рмыс-салты мен ә дет-ғ ұ рпына сай туындағ ан айтыс ө лең дерінің тағ ы бір тү рі – жұ мбақ айтысы.

«Қ азақ фольклорының тарихы» деген ұ ғ ым мен зерттеу дә л ө з мағ ынасында осы уақ ытқ а дейін арнайы тү рде кү н мә селесіне қ ойылғ ан емес. Оның бірнеше себебі болды. Біріншіден, ғ ылымда фольклорды жеке кө ркем жү йесі бар, кө п ө зіндік белгілерімен ерекшеленетін руханият деп тү сінбей, оны кө ркем ә дебиеттің бір саласы деп ұ ғ ыну орнық қ ан еді. Соның салдарынан фольклор тарихы — ә дебиет тарихы деп қ арастырылып жү рді.

Екіншіден, фольклортану ғ ылымының ө зі де кө п уақ ыт бойы ә дебиеттанудың ішінде жү рді жә не сол ә дебиеттанудың теориялық, ә діснамалық амал-қ ұ ралдарына сү йеніп, соларды пайдаланып келді. Ә лбетте, одан ол ү лкен зиян шеккен жоқ, бірақ фольклордың кө птеген қ асиетін толық тани алмады.

Ү шіншіден, ә дебиет тарихы жү йелі тү рде, кезең -кезең ге бө лініп зерттелді де, фольклор синхронды тү рде, бізге жеткен қ алпы бойынша сипатталып, оның тарихи даму жолдары, қ андай дә уірлерді бастан кешкені ескерілмеді, жеке-жеке жанрлар ғ ана зерттеліп жү рді. Ә рине, фольклордың, дә лірек айтқ анда, қ ай шығ арманың нақ қ ай жылы немесе қ ай ғ асырда туғ анын, оның қ андай ө згеріске ұ шырағ анын дө п басып айту мү мкін емес. Сол себепті де бұ рынғ ы Кең ес Одағ ы тұ сындағ ы ғ алымдар да, қ азіргі кезең дегі оқ ымыстылар да фольклордың тарихын дә уір-дә уірге бө ліп зерттеуге кө п бармады, ал барғ ан кү ннің ө зінде маркстік-лениндік ә діснамадан шығ а алмай, таптық формациялар бойынша қ арастыруғ а мә жбү р болды.

Бірақ бұ л жол тұ рпайы социологияғ а ұ рындырды. Мә селен, 1950-1960 жылдар аралығ ында орыс фольклортану ғ ылымында орыс фольклорының тарихына арналғ ан бірнеше ең бек жарық кө рді. Бұ л кітаптарда фольклордың тарихы феодализм дә уіріндегі, капитализм кезең індегі, совет тұ сындағ ы деп жіктеліп қ аралды да, ә р дә уірлеудің ө зі ғ асырлар мен нақ ты жылдарғ а бө лінді жә не фольклордың тарихы кө ркем ойдың даму тұ рғ ысынан емес, ә леуметтік тұ рғ ыдан, езілуші таптың шығ армашылық қ абілетін дә ріптеу мақ сатында зерттелді. Кезінде ол ең бектер ү лкен сынғ а да ұ шырағ ан болатын.

Қ азақ ғ алымдары да қ азақ фольклорының тарихына арналғ ан алғ ашқ ы ү лкен ең бекті 1948 жылы жарық қ а шығ арды. Бұ л ең бек те (қ олжазба кү йінде-ақ ) кезінде сынғ а ұ шырады, бірақ сын ғ ылымнан аулақ, саяси-идеологиялық сипатта болды да, аталмыш кітап «зиянды» деп танылып, ғ ылыми айналымнан алынып тасталды. Ал, шындығ ына келгенде, бұ л ең бек — ү лкен жұ мыстың игілікті бастамасы еді, ө йткені, сол тұ стың ө зінде-ақ қ азақ ә дебиетінің тарихын бірнеше том етіп жазу кө зделген-ді.

Сө з жоқ, бұ л кітап — ө з дә уіріне тә н ғ ылыми тұ жырымдарғ а сү йенді, сондық тан оның теориялық сапасынан гө рі идеологиялық, саяси ұ станымы басым болды. Дей тұ рғ анмен, бұ л ең бекте фольклордың тарихын жанрлар арқ ылы зерттеуге талпыныс болғ анын айтпасқ а болмайды.

Мә селен, тоғ ыз бө лімнен тұ ратын томның бірінші бө лімі қ азақ фольклорының зерттелуіне арналса, содан кейінгі екінші бө лімді пайда болу мерзімі жағ ынан ең кө не деп есептелетін ғ ұ рыптық фольклор мен ескі діни нанымдарғ а, сондай-ақ шаруашылық қ а байланысты туғ ан жанрлар қ ұ райды: салт ө лең дері; мал, шаруашылық туралы ө лең дер; дін салт ө лең дері; наурыз; бақ сы сарыны; бә дік, арбау, жалбарыну; жарамазан жә не жарамазанның батасы; ү йлену салт ө лең дері: ә дет, салт; тойбастар; жар-жар, сың су-жұ бату; беташар; мұ ң, шер ө лең дері: қ оштасу, естірту, кө ң іл айту; жоқ тау.

Осыдан ә рі қ арайғ ы бө лімдер: ертегілер; батырлық жыры; ғ ашық тық жырлары; айтыс ө лең дері; шешендік сө здер; тарихи ө лең дер; қ азақ совет фольклоры деп берілген. Аталғ ан бө лімдер, негізінен, фольклордың ХХ ғ асырғ а жеткен кү йіндегі кө ркем жанрларды қ амтығ ан, алайда, мұ нда ол жанрлардың қ ай дә уірде қ андай кү йде болғ аны сө з болмайды, неден, қ айдан пайда болғ аны, қ алыптасу барысында нелерге сү йенгені айтылмайды. Сондай-ақ «Қ азақ совет фольклоры» деген жеке бө лімнің болуы — зерттеушілердің сол тұ стағ ы одақ тық фольклортану мен ә дебиеттануғ а тә н ұ станымды басшылық қ а алғ анын айқ ын аң ғ артады.

Мә селен, осы бө лімнің тараушалары мынадай: революциялық кү рес кезең індегі ө лең, жырлар; ауылды советтендіру жө ніндегі ө лең, жырлар; колхоз, ө неркә сіп ө міріне байланысты халық ә дебиеті; терме, мақ алдар; қ азақ тың халық ә дебиетіндегі Ленин, Сталин образы; ерлік туралы жырлар; халық ә дебиетіндегі Аманкелді образы; Отан соғ ысы кезінің жырлары. Кө ріп тұ рғ анымыздай, тараушалардағ ы проблемалар азаматтық тарихтың ізімен, таза ә дебиеттану шарттарымен қ арастырылғ ан жә не талданғ ан шығ армалардың дені — авторлық ө лең дер мен жырлар.

⇐ Предыдущая 1 2 3 4 56