1. Фольклордың қалыптасу, даму тарихы мен теориясы. Жанрлық түрлері.

Ежелгі замандағ ы рухани мә дениет (Рулық қ ауым кезең і). Фольклордың тарихын дә уірлеудің ө зі мейлінше шартты, ө йткені оның жеке бір шығ армасы дә л қ ай уақ ытта туды деп қ арастыруғ а ә сте болмайды. Фольклордың ең алғ ашқ ы нұ сқ алары қ андай болғ анын нақ тылап анық тау да, сипаттау да қ иын. Оның себебі, – біріншіден, адамзаттың ерте замандағ ы рухани мұ расы бізге сол кү йінде жеткен жоқ; екіншіден, ежелгі дә уірдегі руханият бү гінгідей сала-салағ а бө лінбей, біртұ тас, синкретті дү ние болғ ан, оның қ ұ рамында ырымдар мен ғ ұ рыптар, діни нанымдар мен жә й ә ң гімелер, мифтер мен арбау, жалыну, жалбарыну, алғ ыс, қ арғ ыс сияқ ты алуан тү рлі ұ ғ ымдар мен нанымдар, тү сініктер мен іс-ә рекеттер аралас, бір-бірінен ажыратуғ а келмейтін рухани ә лем болғ ан. Сол себепті біз рулық замандағ ы мә дениет (фольклор ғ ана емес) деп жиынтық мағ ынада айтамыз. Осы мә дениеттің, сол арқ ылы кейбір жанрлардың шығ у мезгілін шамалап анық тауғ а болатын секілді. Тарих пен этнология, фольклортану ғ ылымдарының дә лелдеуі бойынша, адамзаттың рухани мә дениеті есте жоқ ерте заманда орнық қ ан рулық, тайпалық қ ауымда пайда болғ анғ а ұ қ сайды («алғ ашқ ы қ ауым» деп те аталады). Жер бетінде пайда болғ ан тұ ң ғ ыш рулық қ ауымның тү рі – матриархат (анаеркі) деп саналады. Рас, бұ л туралы соң ғ ы 20-30 жыл бойы ү лкен пікірталас орын алып келеді, алайда, матриархаттың болмағ андығ ы туралы пікір ә лі толық дә лелденген жоқ. Осығ ан байланысты жә не этнографиялық, фольклорлық деректерге сү йеніп, ә зірше дә стү рлі, ғ ылымда қ алыптасқ ан тұ жырымды негізге алуғ а тура келеді. Анаеркі (аналық ) рудың басты-басты сипаттары не десек, ең алдымен, сол шақ тағ ы биліктің ә йелдер қ олында болуын, неке мен отбасының матрилокальдық болғ анын, мұ рагерліктің ә йел балаларғ а тиесілі болғ анын жә не балалардың ана (нағ ашы) жұ ртында ө суін, сондай-ақ алуан тү рлі ә йелдерді қ астерлейтін ә дет-ғ ұ рыпты, ұ ғ ым-тү сінікті айтуғ а болады. Авункулат, кувада сияқ ты дә стү рлердің, анимизм, тотемизм секілді нанымдардың сол матриархат дә уірінде пайда болғ аны ғ ылымнан белгілі. Матриархаттың орнығ у себебі – сол замандағ ы адамдардың кү нкө рісіне байланысты еді, яғ ни алғ ашқ ы ру адамдары ө здері ештең е ө ндірмей, табиғ аттағ ы дайын нә рселерді, жеміс-жидекті, қ ұ стардың жұ мыртқ асын, ағ аштағ ы алма, ө рік сияқ тыларды қ орек еткен. Ғ ылымда мұ ны – иемденуші шаруашылық (немесе терімшілік) дә уірі дейді. Мұ ндай азық жинауғ а ә йелдер епті болғ андық тан ү стемдік қ ұ рғ ан. Осы дә уірдің кө ріністері Австралия, Океания, Африка байырғ ы тұ рғ ындарының тұ рмысында да, мә дениетінде де сақ талғ ан. Сол кө не заманның елесі біздің фольклорда да байқ алады, ә рине, кө ркем сананың екшеуінен ө ткен тү рде. Егер нақ тылап айтар болсақ, жалмауыз-кемпір мен кө ріпкел сә уегей ә йелдердің, айдаһ ардың бейнелері, ғ айыптан (ғ ажап) туу, кә мелеттік сынақ тан ө ту, баланың ә кесі ү йде жоқ та тууы, қ аһ арманның қ алың дық ты алыстан іздеуі, оның болашақ қ айын атасымен қ ақ тығ ысуы сияқ ты мотивтер атам заманғ ы матриархат салттары 14 мен ұ ғ ым-тү сініктерінің елесі. Ең кө не мифтердің, тұ рмыстық ә ң гімелер мен қ арапайым ә н-ө лең дерінің пайда болу мезгілі – ежелгі рулық қ ауым уақ ыты деп ойлауғ а болады. Ең кө не мифтер – алғ ашқ ы қ ауым адамдарының ө зін қ оршағ ан ортадағ ы, маң айындағ ы ә ртү рлі объектілер мен табиғ ат қ ұ былыстары турасындағ ы тү сіндірме ә ң гімелері тү рінде болып келеді. Ондай ә ң гімелерде заттардың, аң дардың пайда болуы мифтік сана бойынша тү сіндіріледі. Ал, мифтік сананың ө зі екі кезең ге бө лінеді. Бірінші кезең – «адам мен табиғ аттың бірлігі» жө ніндегі тү сінік. Яғ ни адам ө зін жан-жануардан, табиғ аттан бө лмейді, адам мен жануар, адам мен зат бірдей деп тү сінеді, ө лі мен тірінің арасына да жік қ оймайды. Дә л осы кезең де анимистік наным жұ мыс істеп, мифтерде адамның аң ғ а, басқ а бір затқ а, немесе керісінше жануардың, заттың адамғ а айналуы – заң ды қ ұ былыс ретінде қ абылданады. Мифтік сананың екінші кезең і – «адам мен табиғ аттың бірлігі» туралы ұ ғ ымның бұ зылуы. Бұ л уақ ытта адамдар ө зінің жануарлардан, қ оршағ ан табиғ аттан ө згеше екенін тү сінеді де, тотемистік нанымғ а негізделген мифтер шығ арады. Сө йтіп, тотемистік жә не этиологиялық мифтер дү ниеге келеді. Алғ ашқ ы кезең де жер бетіндегі нә рселердің, аспан шырақ тарының қ алай пайда болғ анын баяндайтын жасампаздық жә не космогониялық мифтер шық са, екінші кезең де тотемистік, дуалистік мифтер туады. Мифтердегі басты кейіпкерлер – ілкі ата мен жасампаз қ аһ арман, тотембаба мен шаман (бұ л кейінірек). Олардың іс-ә рекеттері, кө бінесе, жасампаздық болып келеді, жердегі заттарды, аң -қ ұ сты, т. б. жаратқ ан солар болып кө рсетіледі. Мифтер, ә рине, бір қ алыпта тұ рмай, ө згеріп тұ рғ ан. Ә убаста олар қ асиетті ә ң гіме-шежіре тү рінде қ ұ пия айтылса, бірте-бірте сакралдық сипатынан айырылып, фольклордың кейбір жанрларына кірігіп кеткен. Мифтік сананың екінші кезең інде қ алыптасқ ан діни нанымдар мен ұ ғ ымдарғ а, солардың іс жү зінде атқ арылатын ырымдары мен ғ ұ рыптарына негізделген (мифтермен қ атар) ә р алуан тұ рмыстық, кә сіптік, т. б. ә ң гімелер де туады. Олар сол уақ ыттың фольклорлық жанрлары десе де болады. Олардың басты ерекшелігі утилитарлық функциясында, яғ ни ондай ә ң гімелер жеке айтылмайды, белгілі бір ырымды, ғ ұ рыпты атқ ару барысында айтылады. Демек, ондай ә ң гімелер практикалық (тә жірибелік) мақ сат кө здейді. Сондай фольклордың ү лгісі ретінде терімшілік, аң шылық, малшылық пен егіншілік кә сіптерге қ атысты шығ армаларды айтуғ а болады. Олардың бә рі бізге алғ ашқ ы кү йінде жетпеген, олар талай ө згеріске ұ шырағ ан, ә рі ө те кеш хатқ а тү скен. Сол себепті біздің қ олымыздағ ы ә ң гіме, ө лең -жырларда кө ркемделу кү шті де, ә у-бастағ ы ұ ғ ым-нанымдардың ізі ғ ана сарқ ыншақ ретінде кө рініс береді. Соғ ан қ арамастан ол шығ армалардан ежелгі анимизмнің, тотемизмнің, магияның тү бірін тауып, зерттеуге болады. Сондай магиялық қ ызметі айқ ын фольклорғ а алғ ыс, қ арғ ыс, арбау, жалыну, жалбарыну, бә дік сияқ ты жанрлар жатады. Ә лбетте, қ оғ амдағ ы даму мен ө згеру барысына қ арай олар да жаң а сипат алып отырғ ан. Мысалы, ежелгі алғ ыс ислам діні енгеннен кейін бата болып, екеуі қ атар ө мір сү рген. Жалпы, 15 магиялық функция рулық замандағ ы мифтік сананың екінші сатысында ү лкен рө л атқ арғ ан.

12 3 4 5 6 Следующая ⇒