2. Тұрмыс-салт жырлары.Мақал-мәтелдер. Жұмбақтар. Шешендік сөз өнері.

Қ азақ халқ ының тұ рмыс-салтын баяндайтын, қ ай кезде қ андай ә дет-ғ ұ рпы болғ андығ ын, олар қ алай дамығ андығ ын, қ ай жерде қ андай тү рлері туғ андығ ын кө рсететін зерттеулер жоқ тың қ асы. Рас, бұ л мә селелер жайында Ш. Уә лихановтың, академик В. Бартольдтың біраз айтқ ан пікірлері бар.

а) Жыр — рапсодия, жырламақ деген етістік, мә нерлеп айту деген ұ ғ ым білдіреді, деп тұ жырымдайды ғ алым, сонан соң, «Ер Кө кше», «Ер Қ осай» жырларында ескі соғ ыстың стратегиясы мен тактикасы бейнеленетіндігін, оның тұ тас нұ сқ асын Кө кшетау округінің Атығ ай болысында тұ ратын Арсыланбай деген қ азақ тан естігенін, бірақ оны жазып ала алмағ анын ө кінішпен еске тү сіреді.

ә ) Жоқ тау ө лең. Шоқ ан ө лең нің бұ л тү рінің ә йелдердің айтуына негізделгенін жә не оны, кө біне, суырып салып айтатынын, мұ ның ө лшемдері де жырдыкіне ұ қ сас келетінін анық тай келіп, Орталық ордадағ ы барлық жоқ таулардың ішіндегі ең белгілісі жә не ең жан тебірентерлігі Ананың жылағ аны, Айғ аным Уә лиева ханшаның 1833 жылы шешектен ө лген ү лкен ұ лы Мә мекені жоқ тауы мен 14 жасар ақ ын келіншектің кү йеуі ө лгендегі жоқ тауы, деп белгілі екі жоқ тауды есіне тү сіреді.

б) Қ айым-ө лең — сұ рақ қ а жауап беру аркылы қ ыз бен жігіт арасында, ү йлену тойында айтылатын, басқ ы екі жолы мен соң ғ ы тө ртінші жолы ұ йқ асып келіп, бір шумақ тан қ ұ ралатын ө лең

в) Қ ара ө лең — тө рт жолдан қ ұ ралғ ан, ә р шұ мағ ында жеке-жеке идея жататын, кә дуілгі ө лең.

г) Ө лең. Бұ л жас ақ ынның ө лең інде де, поэмада да, импровизатор ақ ындарда да, ә сіресе, Ә білхайыр Ғ аббасов сұ лтанның қ ол астында кө п жү рген соқ ыр ақ ын Шө же мен Қ арауыл руынан шық қ ан Орынбай ақ ында жиі қ олданылады.

В. В. Радлов қ азақ халык, поэзиясын негізінен ө лең жә не жыр деп екі тү рге бө ліп қ арайды. " Ө лең бірінші, екінші жә не тә ртінші жолы ұ йқ асып келетін тө рт жолдан тұ рады" дей келіп, қ азақ тың қ ара ө лең іне тә н біраз қ асиеттерге тоқ талады. " Ө лең дердің алғ ашқ ы екі жолының кө п жағ дайда ү ндестік ү шін алынатындығ ын ескерткен жө н, кө пшілік жағ дайда оның ө лең мағ ынасымен ешқ андай байланысы болмайды", — деген тұ жырым айтады. Қ ара ө лең туралы айтылғ ан бұ л ойды Шоқ аннан бастап, қ азақ зерттеушілерінің біразы қ олдап келгенмен де алдың ғ ы екі жолдың " ө лең мағ ынасымен ешқ андай байланысы болмайды" деу ү стірттеу айтылғ ан, ө йткені алдың ғ ы екі жол да, соң ғ ы екіжол да айтылатын оймен астарласа байланысып жатқ ан ішкі байланыс, емеуірін мен ишара болады.

Қ азақ фольклорында бала бағ у, бала асырау, қ ыз ұ зату, жаназалау, бақ сылық наң ымдары, діни ә дет-ғ ұ рыпқ а байланысты туғ ан салт ө лең дері ө те кө п. Орыс халқ ының ауыз ә дебиетінде оны «бытовые песни» (бірде «обрядовые песни») десе, біз оларды «Тұ рмыс-салт жырлары» дейміз. Бұ лардың кө пшілігі анонимдік тү рде туып, халық аузында сақ талып келген. Тұ рмыс-салт жырларының кейбіреулерінде тотемдік, мифтік ойлау, бақ сылық ұ ғ ымдары мен діни ә дет-гұ рыптардың да ізі бар. Елдің тұ рмыс-салты мен ә дет-ғ ұ рпы, тү рлі наным-сенімдеріне байланысты туғ ан сюжетсіз ұ сақ ө лең дерді «Тұ рмыс-салт жырлары» дейміз. Бұ л жырларды олардың мазмұ ны мен тақ ырыбына қ арай бірнеше тү рге бө луге болады. Олар: а) бақ ташылық жырлары (тө рт тү лік мал туралы); ә ) діни ә дет-ғ ұ рыптар тудырғ ан жырлар (жарапазан, бә дік); б) ү йлену жырлары (той бастар, жар-жар, сың су, жұ бату, беташар); в) ұ лыс жырлары; г) бө бек жырлары; жаназалау жырлары (естірту, қ оштасу, жоқ тау), т. б.

Мақ ал-мә телдер. Ауыз ә дебиетінің басқ а тү рлеріне қ арағ анда, мақ ал-мә телдің ө зіне тә н ерекшеліктері мен ө згешеліктері бар. Ең алдымен, ә дебиеттік жағ ынан алғ анда, мақ ал-мә тел ү лкен толғ ау, образ арқ ылы берілген логикалық ой қ орытындысы болып келеді. Ол адам ө мірінде, тұ рмыс-тіршілікте, қ оғ амдық жағ дайларда кездесетін ә р тү рлі қ ұ былыстарғ а, тарихи мә ні бар оқ иғ аларғ а берілген даналық бағ а, тұ жырымды тү йін есебінде қ олданылады. Қ андай мақ ал-мә телді алсақ та, оның шығ уына себеп болғ ан ү лкен оқ иғ а, мә нді ә нгіме жатады. Мақ ал-мә тел соларғ а берілген бағ а, жасалғ ан қ орытынды яғ ни «тоқ сан ауызсө здің тобық тай тү йіні» есебінде жү реді. Халық аз сө зге кө п мағ ына сыйдыра отырып, ө зінің ө міріндекө ргендерін, бастан кешірген кезең дерін, алғ ан тә жірибелерін мақ ал-мә тел арқ ылы айтып береді. Бұ л жағ ынан алғ анда, кө птеген мақ ал-мә телдер ақ ыл-ө сиет, нақ ыл сө з есебінде қ ызметатқ арады.

Қ андай мақ алды алсақ та, оның шығ уына себеп болғ ан ү лкен оқ иғ а, мә нді ә нгіме жатады. Мақ ал соларғ а берілген бағ а, жасалғ ан қ орытынды яғ ни «тоқ сан ауызсө здің тобық тай тү йіні» есебінде жү реді. Халық аз сө зге кө п мағ ына сыйдыра отырып, ө зінің ө міріндекө ргендерін, бастан кешірген кезең дерін, алғ ан тә жірибелерін мақ ал арқ ылы айтып береді. Бұ л жағ ынан алғ анда, кө птеген мақ алдар ақ ыл-ө сиет, нақ ыл сө з есебінде қ ызметатқ арады.

Мақ алды тудырушы — енбекші халық. Ол халық данышпандығ ының алтын қ азыналы мұ расы болып табылады. Бұ дан, ә рине, барлық мақ алды халық шығ арғ ан деген ұ ғ ым тумайды. Ауыз ә дебиетінің басқ а тү рлерісекілді, мақ ал да таптық ой-санадан таптық кө зқ арастан туғ ан. Мақ алдарды ү стем тап та шығ арып, оғ ан таптық идеясын қ осқ ан, идеологиялық қ ұ рал еткен. Мә селен, «Аузы қ исық болса да, байдың ұ лы сө йлесін», «Кұ м жиылып тас болмас, қ ұ л жиылып бас болмас», «Алтын басты ә йелден бақ а басты бала артық » деген сияқ ты ү стем тап адамдары шығ арғ ан мақ алдар халық тың тілегіне, кө зқ арасына мү лде жат, жанаспайды. Сондық тан оларды ең бекші халық қ абылдамағ ан.

Мақ ал-мә телдердің ө зара айырмашылық тары.

Қ азақ мақ алдарының ө зіне тә н негізгі бір ерекшелігі-аз сө збен, кө п мағ ына беретіндігінде. «Аз сө з –алтын, кө п сө з - кө мір» деп отырып, халық ө з мақ алдарында мазмұ нды ә ң гіменің «тобық тай тү йінін» береді, ой-пікірін, кө зқ арасын ә рі терең, ә рі ашық айтады. Мақ ал мен мә тел қ ұ рылысы, тү рі, сө з саптауы жағ ынан бір-біріне жақ ын жә не ұ қ сас келеді. Бірақ ө зара айырмашылығ ы – олардың мазмұ нында.

Мақ ал – халық поэзиясының жанрлық тү рі, тү йінді ойды білдіретін, тура мағ ынасына орай астарлы мағ ына да бере алатын ық шамды нақ ыл сө з. Мақ алдың тікелей мағ ынасы нақ тылы ө мір жағ дайынан туғ ан байлам, қ орытынды-тү йін болады да, ал сол жағ дайғ а ұ қ сас басқ а ө мір қ ұ былыстарына да қ аратып айтылу мү мкіндігі оның астарлы, ауыспалы мә нін кең ейте тү седі. Мысалы, «Соқ ыр тауық қ а бә рі бидай» немесе «Шабан ү йрек бұ рын ұ шар» деген мақ алдар адам ө міріне жанастырылып айтылады. Ал нақ ыл сө з тү ріндегі «Ө нер алды-қ ызыл тіл», «Ө з елің – алтын бесігің », «Ақ ыл – тозбас тон, білім – таусылмас кен» деген секілді мақ алдарды алсақ, ойды ұ тымды, ұ тқ ыр, тілге орамды, жарасымды етіп жеткізуімен қ ұ нды. Кейде мақ ал ғ ибратты мағ ыналы нақ ыл сө з тү рінде келеді. Мысалы: «Кү лме досқ а, келер басқ а», «Ойнап сө йлесең де, ойлар сө йле».

Мақ ал қ оғ амдық ө мірдің сан алуан қ ұ былыстарын кең інен қ амтиды, тақ ырыбы мейлінше бай, жан-жақ ты келеді. Адамгершілік, ә ділдік, еркіндік, ең бексү йгіштік, ө нерді, білімді, ана тілін жоғ ары бағ алау секілді аса маң ызды ә леуметтік идеялар, халық тың мү ддесі, тілек-талаптары мақ алдарда айқ ын кө рініс тапқ ан.

Мақ алдың танымдық, тә рбиелік мә ні зор. Мақ ал ық шамды, мағ ыналы, тілі кө ркем, бейнелі жә не мейлінше қ арапайым, кө ң ілге қ онымды болғ андық тан, есте сақ тауғ а, айтуғ а жең іл келеді. Мақ алда сө здің ырғ ағ ы келісті, кө бінесе ө лең дік ө рнектерге сә йкес келеді. Орнын тауып айтылса, мақ ал сө здің мә нін кү шейтіп, айтылатын ойғ а ажар береді. «Сө здің кө ркі – мақ ал» деген тегін айтылмағ ан.

Мақ алдарғ а тә н ерекшеліктің бірі — оның қ ұ рылысында. Мақ алдар кө бінесе, бір сө йлемнен қ ұ рылады “Кең есті ел— кемімес”, “Тіл — қ ылыштан ө ткір”, “Ақ ыл жастан шығ ады, асыл тастан шығ ады” т. б. ). Осындай бір сө йлем арқ ылы-ақ мағ ынасы терең, мазмұ нды ә ң гімелерді жеткізе алады.

Мақ алдардың қ ұ рылысында дыбыс ү ндестігі, бір дыбысты не бір сө зді қ айталаушылық, сө з ұ йқ асымы айрық ша орын алады. Мақ алды бұ лай етіп қ ұ ру, оның мазмұ нын терең дете тү сумен қ атар, айтылатын негізгі ойды кө ркемдеп жеткізуге себепкер болады, соғ ан кө ң іл аударады. “Болғ ан іске болаттай берік бол”, “Ү міт — ү зілмес”, “Ерлік — елдің сыны”, “Болғ ан кісі болдым демес, болдым десе, болғ аны емес” дегендерден дыбыс қ айталаушылық тың, дыбыс ү ндестігінің ү лгілерін кө реміз.

Мә тел – халық поэзиясының ық шамды нақ ыл сө з ү лгісінде келетін жанрлық тү рі, кестелі сө з. Мә тел мақ алғ а жақ ын, алайда ө зіндік сипат, айырмасы да жоқ емес. Мақ ал ә детте толық тұ лғ алы болады, ой тұ тас келеді, бір не бірнеше тұ жырымды толық сө йлемнен қ ұ ралады. Ал мә телде кө бінесе айтылатын ойдың ұ шығ ы, тұ спалы ғ ана болады, ол нақ ышты сө йлемше тү рінде келеді. Бірақ сө з орайына келтіріліп, сө з қ осылып айтылғ анда мағ ынасы толысып, жетіліп тұ рады. Мысалы, «Ауырдың астымен, жең ілдің ү стімен», «Берсе – қ олынан, бермесе – жолынан», «Асын ішіп, текеметін тіліп», «Барымтағ а – қ арымта», «Тисе – терекке, тимесе – бұ тақ қ а», «Сынық қ а – сылтау» секілді мә телдерде ой қ ысқ а қ айырылып айтылғ ан, алайда мақ алғ а тә н маң ызды қ орытынды-тү йін, ә р тү рлі жағ дайларғ а қ атыстырып айтқ анда, астарлы, ауыспалы кең мағ ына берерлік қ асиет те бар екенін кө реміз. Ал «Ат-тонын ала қ ашуы», «Кө ң іл қ алмас, кө йлек жыртпас» секілді қ алыпты сө з тіркестеріне қ арағ анда, мә тел басқ арақ болады, ол ө мір қ ұ былыстарын жинақ тап, тү йіп айту жағ ынан мақ алмен жалғ асып жатады. Мә телдер, кө бінесе - сө з айшығ ы, кө ркем тең еу, сө з образы («Кө ппен кө рген ұ лы той», «Қ ұ рық қ а сырық жалғ ап», «Қ ызым, сағ ан айтам, келінім, сен тың да», «Тілге тиек жасап», т. б). Егер мақ алда дә лелдеу мен қ орытынды пікір бірдей келіп отырса, мә телде бұ л екеуінің бірі ғ ана болады. Мә тел айтайын деген ойын турасынан білдірмей, жанама тү рінде, ә р тү рлі салыстыру, тең еу арқ ылы жеткізеді, кейбір сө здерін тың даушының ө зі аң ғ арып тү сінер деген оймен ә дейі қ алдырып кетеді. Бұ л – мә телдің ө зіне тә н ерекшелігі.

Жұ мбақ тар. Алғ ашқ ы кезде адам баласына дү ниедегі заттардың, жаратылыс кұ былыстарының барлығ ы, олардың сыры, неден жасалатындығ ы мә лім болмағ ан, жұ мбақ болғ ан. Бірақ адам баласы сол жұ мбақ ты шешуге тырысқ ан, білу жолын қ арастырғ ан, айнала қ оршағ ан жаратылыс дү ниесін, оның қ ұ былыстарын, ең бек-кә сіп қ ұ ралдарын, ә ртү рлі хайуанаттар жайын бір-біріне салыстыру арқ ылы тануды кө здеген. Ол ү шін ө здеріне таныс бір затты екінші бір бейтаныс затқ а салыстыра отырып немесе сол заттардың бір-біріне ұ қ сас белгілеріне қ арап, олардың қ андай зат екендігін, неден шық қ андығ ын анық тағ ан. Жұ мбақ тардың алғ ашқ ы ү лгілері осылай шық қ ан.

Қ азақ ауыз ә дебиетінен орын алғ ан жә не ерте заманнан бастап бү гінгі кү нге дейін даму, ө су ү стінде келе жатқ ан жанрдың бірі — жұ мбақ тар. Ол - барлық елдің ауыз ә дебиетіне ортақ жанр. Жұ мбақ тар – халық ауыз ә дебиеті жанрларының бір тү рі, кө лемі қ ысқ а, есте сақ тауғ а қ олайлы келеді.

Шешендік сө здер. Шешендік ө нер ғ ылымының тарихы, ә лбетте, «Шығ ыстың Аристотелі» атанғ ан отырарлық оқ ымысты Ә бу Насыр Ә л – Фарабиден басталады. Ол «Риторика» атты кү рделі трактатында ғ ылыми-теориялық топшылауларын алдымен кә дімгі тә жірибелік іс-мақ саттан, қ олдану аясынан туындатады.

Бү гінгі қ азақ шешендік ө нернің дамуында маң ызды деп саналатын Гү лбану Қ осымованың «Қ азақ шешендік ө нерінің негіздері» атты оқ улығ ы Алматыда 2003 жылы, Серік Негимовтың «Шешендік ө нер» атты оқ улығ ы Алматыда 1997 жылы, Бө лтірік Ә менұ лының «Шешендік сө здер» атты оқ улығ ы Алматыда 1993 жылы, Б. Адамбаевтың «Қ азақ шешендік ө нері» атты оқ улығ ы Алматыда 1984 жылы жарық кө рген. Осы оқ улық тарда шешендік ө нер туралы толық қ арастырылып жазылғ ан кө п зерттеулер енгізілген.

⇐ Предыдущая 123 4 5 6 Следующая ⇒