4. Эпос. Түрлері. Зерттелуі. Жанрлық белгілері. Ерекшеліктері.

Эпос (грек. epos – сө з, баяндау, ә ң гіме, ө лең ) - ә дебиеттің бір саласы. Қ ұ рамына аң ыз, ертегі, ә ң гіме, новелла, повесть, роман, эпик. поэма, эпопея жанрлары, сондай-ақ кө ркем очерктер кіреді. Эпостың басты ерекшелігі – ө зі ә ң гімелеп отырғ ан ө мір қ ұ былыстарын кең кө лемде, эпик. тұ рғ ыдан қ амтып, кейіпкер образын, кө ркем ә дебиеттің алуан тү рлі ә дістерін мейлінше мол қ амту арқ ылы суреттеу. Кө бінесе шығ арма жазылудан ә лдеқ ашан бұ рын болғ ан оқ иғ а туралы жазылатындық тан, Эпоста баяндау тә сілі басым болып келеді. Эпостық шығ армада суреттелетін оқ иғ а оғ ан тікелей куә гер болғ ан адамның атынан баяндалады. Мұ ндай шығ армалардың ерекшелігі оғ ан бірігетін жанрлардың ішкі ө згешеліктерінен айқ ын кө рінеді. Эпостық шығ армалар халық ауыз ә дебиетінен бастау алады. Ең кө не Эпостық жанр – ертегі, ол барлық халық тың ауыз ә дебиетінде бар. Ертегіде оқ иғ а ү немі ертекшінің атымен баяндалады. Онда адамдардың кү нделікті тұ рмыс-тіршілігі (тұ рмыс-салт ертегілері), қ иялдан туғ ан тү рлі ғ ажайып оқ иғ алар (қ иял-ғ ажайып ертегілер), адамдар мен жануарлар арасындағ ы жайттар (хайуанатар туралы ертегілер), белгілі бір ертегілік кейіпкердің бастан кешкен қ ызғ ылық ты оқ иғ алары (Алдар кө се, Қ ожанасыр ә ң гімелері) сө з болады. Эпостық жанрдың ендігі бір тү рі – аң ыз ә ң гімелерде нақ тылық, тарихилық сипат басым (мыс., Жиренше шешен, ә з-Жә нібек туралы аң ыз ә ң гімелер). Шағ ын кө лемдегі Эпостық жанрларғ а кө ркем очерк, новелла, ә ң гімелер жатады. Қ азақ ә дебиетінде кө ркем очерктер Ш. Уә лихановтың сапарнамалық очерктерінен басталады (мыс., “Жоң ғ ария очерктері”, “Ыстық кө л сапарының жазбалары”, Б. Майлин, М. Ә уезов, С. Мұ қ ановтардың кө ркем очерктері). Қ азақ ә дебиетіндегі новелла жанры кең естік дә уірде дамыды (Ғ. Мү сіреповтің ана туралы новеллалары). Эпостық жанрдың шағ ын тү ріне жататын ә ң гіме жанрында қ азақ қ аламгерлері жемісті ең бек етті. Ә уезовтің “Қ орғ ансыздың кү ні” (1921), “Қ ыр ә ң гімелері” (1925), “Қ аралы сұ лу” (1925) ә ң гімелері қ азақ ә дебиетіндегі бұ л жанрды еур. биікке кө терді. Мү сірепов, Т. Ә лімқ ұ лов, т. б. бұ л жанрда ө ндіре жазды. Эпостық орта кө лемдегі тү рі – повесть қ азақ ә дебиетінде шынайы кө ркемділікпен игерілді. Қ азақ повестерінің классик. ү лгілері ретінде Ә уезовтің “Қ илы заман” (1928) жә не “Қ араш-қ араш оқ иғ асы” (1928) повестерін атауғ а болады. С. Сейфуллиннің “Жер қ азғ андары” (1928) қ азақ ә дебиетіндегі ө ндіріс тақ ырыбына арналғ ан тұ ң ғ ыш повесть. Эпостық шығ армалардың поэзиялық жанрына эпикалық поэмалар жатады. Абайдың “Ескендір”, “Масғ ұ т” поэмалары эпик. -филос. поэманың классик. ү лгілері болса, Шә керім Қ ұ дайбердіұ лының “Жолсыз жаза”, Мағ ауия Абайұ лының “Медғ ат – Қ асым”, Ә бдірахман Абайұ лының “Дағ ыстаны” романтик. сипаттағ ы эпик. поэмалар қ атарынан орын алады. С. Торайғ ыровтың “Кедей”, “Адасқ ан ө мір” поэмалары реалистік поэмалардың озық ү лгілері. Кең естік дә уірде Сейфуллин, І. Жансү гіров поэмалары бұ л жанрды сапалық жаң а биікке кө терді. Эпостық шығ арманың мол мү мкіндігін толық танытатын жанр – роман. Бұ л жанрда жазылғ ан С. Кө беевтің “Қ алың малы” (1912) қ азақ романдарының тө л басы болып есептеледі. Кең естік дә уірдегі алғ ашқ ы қ азақ романдары қ атарында 20-жылдары жазылғ ан Ж. Аймауытовтың “Қ артқ ожа”, “Ақ білек”, “Кү нікейдің кү нә сі”, Сейфуллиннің тарихи-мемуарлық “Тар жол, тайғ ақ кешу” (1927), Мұ қ ановтың “Адасқ андар” (1928), Жансү гіровтің “Жолдастар” (1935) романдарын атауғ а болады. Қ азақ ә дебиетінің дамуы барысында роман жанры сан алуан қ ырынан дамыды. Соның нә тижесінде қ азақ романының тарихи (Ә. Нұ рпейісов, “Қ ан мен тер”), тарихи биограф. (Мұ қ анов, “Ақ қ ан жұ лдыз”, Шерхан Мұ ртаза, “Қ ызыл жебе”), тарихи (І. Есенберлин, “Кө шпенділер”, М. Мағ ауин, “Аласапыран”; Ә. Кекілбаев, “Ү ркер”; С. Сматаев “Елім-ай”; Ә. Ә лімжанов, “Жазушы”), тарихи-филос. (Кекілбаев, “Аң ыздың ақ ыры”), ә леум. -психол. (Ә уезов, “Ө скен ө ркен”), роман-хроника (Есерберлин, “Алтын Орда”), роман-новелла (Ә. Нұ ршайық ов, “Ақ иқ ат пен аң ыз”), публицистик. (Ә лімжанов, “Кө гілдір таулар”), роман-эссе (І. Салғ арин, “Алтын тамыр”) тү рлері дү ниеге келді. Ә уезовтің “Абай жолы” эпопеясы қ азақ ә дебиетіндегі Эпостық жанрдың жеткен биігін ә лем ә дебиетінде айқ ын танытты. 2) Ауыз ә дебиетіндегі ел қ орғ ағ ан батырлардың ө мірін генеол. тұ рғ ыдан, эпик. сипатта жан-жақ ты суреттейтін жанрлар тобы. Қ азақ ауыз ә дебиетінде бұ л жанрдағ ы шығ армалар мейлінше мол ұ шырасады. Оларды тө мендегідей топтарғ а жіктеуге болады. Қ исса-дастандар, лиро-эпостық жырлар, батырлар жыры, тарихи жырлар. Белгілі шығ ыс сюжеттеріне қ ұ рылғ ан дастандар (“Сейфілмә лік”, “Бозжігіт”, т. б. ) қ азақ халық ауыз ә дебиетіндегі лиро-эпостық жырлар (“Қ ыз Жібек”, “Қ озы Кө рпеш – Баян сұ лу”, т. б. ), батырлар жыры (“Алпамыс”, “Қ обыланды”, “Ер Тарғ ын”, т. б. ) кейінгі дә уірде дү ниеге келген тарихи жырлар (“Арқ алық батыр”, “Бекет батыр”, т. б. ). Егер шығ ыс сюжетінде жазылғ ан қ иссаларда лирик., эпик. сипат діни сипат сарынымен берік астасса, лиро-эпостық жанрларда ғ ашық тық тақ ырыбы басты рө л атқ арады. Батырлар жырының тө ркіні тү ркі тектес халық тарғ а ортақ кө не жырлардан (“Алпамыс”, “Кө рұ ғ лы”) басталса, “Қ обыланды”, “Ер Тарғ ын”, “Қ амбар батыр” жырлары тек қ азақ ауыз ә дебиетінде ғ ана кездеседі, одан кейінгі ноғ айлы дә уірінде келген жырларда (“Қ ырымның қ ырық батыры”) генеалог. сюжет қ олдану, тұ тастану арқ ылы батырлардың ү лкен бір ұ рпағ ының ө мірін қ амтиды.

⇐ Предыдущая 1 2 3 456 Следующая ⇒