Шөл (сұр топырақ) аймағы

Шө л (сұ р топырақ ) аймағ ы

Қ ұ ба топырақ тардан оң тү стү стікке қ арай, кейде олармен араласып, ТМД – дағ ы ең оң тү стік аймақ шө л жә не шө л жә не топырақ тар аймағ ы жатады. ТМД – да шө л аймақ 300млн. га шамасында, ал Тү ркменияда, оның барлық жерінің 80 проценттен артығ ын алып жатыр. Бұ л ТМД – дағ ы ең қ ұ рғ ақ жауын – шашын мұ нда ө те аз тү седі: Ә р тү рлі жылына 80 – 250 мм, тек кейбір жерлерде ғ ана; 400мл – ге дейін жетеді, жауын – шашын кө бінесе кү здің соң ғ ы айларында, қ ыста жә не ерте кө ктемде (март, апрель) жауады. Жазы ыстық. Июльде кө лең кедегі ыстық тық екінің бірінде 40 градус С – дан асыптү седі. Ә рине, ашық жерде ол одан да жоғ ары, ал топырақ тың беті, ә сіресе қ ұ мның беті, жазда 80 – 83 градусқ а дейін қ ызады.

Ауа мө лдір ашық болғ андық тан тү нге тез салқ ындайтындығ ы сонша, тіпті ең ыстық айлардың ө зінде шө лде (ашық далада) жылы кө рпе жамылып ұ йық тауғ а тура келеді. Шө л аймағ ының кө пшілік жерлерінде жел соғ ып тұ рады. Мұ ндай жағ дайлардағ ы шө лдегі су тез жә не ө те кө п мө лшерде – жылына 2000мл – дейін буланады. Бұ л жауын – шашын суынан 5 – 10 – 15 есе кө п судың буланатындығ ын кө рсетеді. Шө лдің топырақ тары мен ауасының ө те қ ұ рғ ақ болуы осығ ан байланысты. Жақ ын жатқ ан ыза сулары жоқ жерлерде топырақ тек қ ыс, ерте кө ктем жә не кү здің соң ғ ы айларында ғ ана ылғ ал болады, онда да тек топырақ тың беткі қ абаттары жылдың маусымына қ арай 15 – 30 – 50 см шамасында ғ ана дымқ ылданады. Бұ дан тө мен ылғ ал қ абат сирек кездеседі, ал 100 см терең діктен тө мен қ арай топырақ ө не бойы қ ұ рғ ақ жә не тығ ыз болады.

Бұ л аймақ та қ ыс біркелкі емес, оның тү рлі бө лімдерінде ә р тү рлі: мысалы, солтү стікте, Арал тең ізі маң ында ол суық тау, аяз, борандар жиі болып тұ рады оң тү стікте, Ашхабаттың маң айында қ ар тү сіп, ал кейде 20 градусқ а дейін аяздар болғ анымен қ ысы жылы келеді.

Қ азақ стан республикасы топырақ тарының зоналық таралуы

Топырақ тану ғ ылымының жетістіктерін қ олданудың солтү стіктен оң тү стікке қ арай 1600км – ге жуық, батыстан шығ ысқ а қ арай 3000 км созылып жатқ ан кең – байтақ кө лемі бар Қ Р – сы ү шін маң ызы зор.

Атап айтқ анда, республика территориясы 272, 3млн. гектарды қ ұ райды. Оның 183, 5млн. гектары ауыл шаруашылығ ына жарамды, 34, 5 млн. гектары егістік жерлер. Мұ ндай ү лкен кө лемде табиғ ат жағ дайларының алуан тү рлі болуына сә йкес топырақ жамылғ ысы да ә р тү рлі.

Республиканың сотү стік бө лігі Солтү стік Қ азақ стан облысы, Қ останай облысының кө п жері, Ақ мола, Павлодар облыстарының солтү стік бө лігі қ ара топырақ ты зонағ а кіреді. ТМД елдерінде қ ара топырақ ты зонадан азық – тү ліктің негізін қ ұ райтын дә нді астық тар (бидай, қ арабидай, арпа т. б. ) ө ндіріледі. Бұ л зона топыраұ қ тары оң тү стік батыста Украина, Молдавия мемлекеттері жерлерінен бастап Украинаның, Ресей федерациясының орталық облысының ү стімен, Еділ ө зенінің бойын жағ алап, Орал тауын кесіп ө теді де Батыс Сібірге, Солтү стік Қ азақ станғ а келіп таулы Алтайғ а, Краснояр ө лкесіне тіреледі. Қ аратопырақ тардың табиғ и қ ұ нары (гумусы 15 – 20 процент, азот – 0, 3 – 0, 5 процент, P2O5 – 0, 2 – 0, 3 процент, К2О – 2 – 3 процент, рН – 6, 5 – 7, 2 процент) кемімеуі керек.

Қ останай облысының оң тү стік бө лігі, Батыс Қ азақ стан, Ақ тө бе, Ақ мола, Қ арағ анды, жә не Шығ ыс Қ азақ стан облыстарының негізгі бө ліктері қ ызыл – қ оң ыр топырақ тар зонасында аты ә йгілі қ азақ тың Сарыарқ асында орналасқ ан. Мұ нан оң тү стікке қ арай Батыс Қ азақ стан, Ақ тө бе, Қ останай, Ақ мола, Қ арағ анды, Шығ ыс Қ азақ стан облыстарының оң тү стігін Атырау, Қ ызылорда облыстарының солтү стігін қ оң ыр топырақ тар зонасы алып жатыр. Республиканың жазық бө лігінде Атырау, Маң ғ ыстау облыстарының кө п жерлері, Қ ызылорда облысының солтү стігінің бір бө лігі, оң тү стік Қ азақ стан, Жамбыл, Алматы облыстарының солтү стігі сұ р – қ оң ыр топырақ атар зонасына жатады. Осы аталғ ан 3 облыстың тау бө лігіне дейінгі алапта сұ р топырақ тар зонасы орналасқ ан.

Қ азақ станның 12. 1 проценттей жері таулы аймақ тарғ а кіреді. Тянь – Шань жә не Алтай тау жү йелеріне жататын оң тү стіктегі, оң тү стік шығ ыстағ ы тауларда тік топырақ зоналығ ы кездеседі. Тау бойымен биіктеген сайын Іле Алатауы сұ р топырақ тары қ ызыл – қ оң ыр топырақ тармен, қ ара топырақ тармен, таулы орман топырақ тарымен жә не таулы шалғ ындық, субальпілік, альпілік топырақ тармен ауысып отырады. Алтай тауының етегіндегі қ ызыл – қ оң ыр топырақ тар жоғ ары қ арай қ ара топырақ тармен, орманның сұ р топырақ тарымен, таулы орманды, таулы – кү лгін, орманды – шалғ ынды топырақ тармен алмасады.

Қ азақ станда жазық тық (кө лбеу), таулық – зоналық топырақ тардан басқ а да интразональді (зонаішілік) сор, сортаң, ылғ алды сортаң жә не шалғ ындық топырақ тар бар. Бұ лар (ылғ алды сортаң топырақ тан басқ алары) барлық зоналарда кездеседі. Республикада сорланғ ан топрырақ тардың кө лемі 30млн. га – дай, кө бінесе сұ р – қ оң ыр топырақ тар зонасында, ал 40млн. га – дай сортаң топырақ тар, негізінен қ ызыл – қ оң ыр топырақ тар зонасының оң тү стік жартысында ақ шыл, қ ызыл, қ оң ыр топырақ тар зонашығ ында, ылғ алды сортаң топырақ тар қ ара топырақ ты зонаның орманды дала бө лігінде шоқ қ айың ағ аштары астында, шалғ ынды топырақ тар ө зендер бойында, сондай – ақ ойпаң жерлерде орналасқ ан. Қ азақ станның оң тү стік, оң тү стік шығ ыс аймақ тарында егін шаруашылығ ы суармалы жағ дайда жү ргізіледі. Ал бұ ларда екінші сорланғ ан топырақ тар кө птеп кездеседі.

Сонымен, Қ Р – ның топырақ тары негізінен табиғ аттың қ атаң қ уаншылық (аридтік), шө лейт жә не шө л жағ дайларында тү зілген. Бұ л топырақ тардың географиялық кең істікте таралуы да кө лбеу жә не тік зоналық тар заң дылық тарына бағ ынады.

Қ Р – ның топырақ тары 3 топырақ тық – географиялық зоналарда орналасқ ан.

I. Орманды далалық жә не далалық қ ара топырақ ты зона. Республиканың 9, 6% кө лемін алып жатыр. Мұ нда дә нді астық тар бағ ытындағ ы жер шаруашылығ ы дамығ ан жә не солтү стіктен оң тү стікке қ арай 3 зонашық қ а бө лінеді:

1. Шайылғ ан қ ара топырақ ты жә не шалғ ынды қ ара топырақ ты зонашық. Республиканың 0, 2% кө лемінде орналасқ ан. Орташа жылдамдық атмосфералық қ алдық тар 320 – 340 мм, жылылығ ы 10 градус С – дан артық кезең де 210мм тү седі. Бұ л зонашық жің ішке алаппен орманды – дала зонасының оң тү стігін алып жатыр. Мұ нда орманның сұ р топырақ тары жә не шайылғ ан қ ара топырақ пен бірге орманды – далағ а тә н кә дімгі қ ара топырақ тар кең тарағ ан. Бұ л зонашық та жер шаруашылығ ы тә лімі жү ргізіледі.

2. Кә дімгі қ ара топырақ тар зонашығ ы. Республика кө лемінің 4, 3 прцентін қ ұ райды. Жылы кезең дегі оң температурасының жиынтығ ы 2100 – 2200 градус гумустылығ ы орташа (8 % - ке дейін), негізінен сортаң данбағ ан, қ ұ нарлық мү мкіншілігі мол топырақ тар, тә лімі жер шаруашылығ ы дамығ ан.

3. Оң тү стік қ ара топырақ тар зонашығ ы, республиканың 5, 1% кө леміне тең, жылдық атмосфералық қ алдық тар 250 – 300мм, жылылығ ы 10градус С – дан жоғ ары кезең де 150 – 180мм тү седі. Осы кезең нің температура жиынтығ ы 2250 – 2450 градус С. Сортаң карбонатты, аз гумусты қ ара топырақ тардың (қ арашірікті қ абаты жұ қ а – 40 – 50 см, гумусы 4 – 6%) кө лемі кө п, егістер сонда орналасқ ан. Қ уаң шылық жылдары, ә сіресе карбонатты жә не қ ұ майт топырақ тар жел эрозиясына ұ шырайды, жеткіліксіз ылғ алды тә лімі жер шаруашылығ ы қ олданылады.

ІІ. Қ ұ рғ ақ далалық жә не қ ұ мды далалық қ ызыл қ оң ыр топырақ тар зонасы.

Республика кө лемінің 33, 3 процентін қ ұ райды. Мұ нда жер шаруашылығ ымен қ оса мал шаруашылығ ы жү ргізіледі. Бұ л зонада 3 зонашық бар:

1. Кү ң гірт қ ызыл қ оң ыр топырақ ты зонашық. Республика кө лемінің 10, 3 процентіне орналасқ ан. Жылдық атмосфералық қ алдық тар 240 – 280 мм, жылылығ ы 10 градус С – дан жоғ ары кезең де 140 – 160 мм тү седі. Осы кезең де оң температураның жиынтығ ы 2350 – 2650 градус С. Ә рбір 20 жылдың 7 жылы қ уаң шылық. Кү ң гірт қ ызыл қ оң ыр топырақ тар қ ұ нары бойынша оң тү стік қ ара топырақ тарғ а жақ ын, бірақ ылғ алы аз сортың топырақ тарда кездеседі. Бұ л зонашық та жер шаруашылығ ы тұ рақ сыз, мал шаруашылығ ы да жү ргізіледі.

2. Қ ызыл қ оң ыр топырақ тар зонашығ ы. Республика кө лемінің 8, 9% - не тең. Атмосфералық қ алдық тар230 – 250мм, 10 градус С – дан жоғ ары жылылық кезең де 120 – 140 мм тү седі, осы уақ ыттағ ы оң температураның жиынтығ ы 2500 – 2900 градус С, 10 жылдың 5 жылында қ уаң шылық болады. Жер шаруашылығ ы тұ рақ сыз, бұ л тә лімі дә нді дақ ылдар ө сірудің оң тү стік шекарасы.

3. Ашық қ ызыл қ оң ыр топырақ тар зонашығ ы республиканың 10, 1% кө лемін алып жатыр. Атмосфералық қ алдық тар 200 – 230 мм 10 градус С – дан жоғ ары жылылық кезең де 95 – 125 мм тү седі. Осы уақ ыттағ ы температураның жиынтығ ы 2600 – 3150 градус С. Ә рбір 20 жылдың 15 жылы қ уаң шылық. Егістер жең іл саздақ жә не қ ұ майт нашар гумусты топырақ тарғ а орналасқ ан. Мал шаруашылығ ы ү шін жақ сы жайылымдар, сондық тан жер шаруашылығ ы қ осалқ ы болып есептеледі.

ІІІ. Шө лді аймақ тың қ оң ыр жә не сұ р қ оң ыр топырақ тары зонасы. Республика кө лемінің 45, 1% - не орналасқ ан. Бұ л мал шаруашылығ ы зонасында 2 зонашық бар:

1. Қ оң ыр топырақ тар зонашығ ы республиканың 21, 4% кө лемін иеленеді. Жылдық атмосфералық қ алдық тар 130 – 180 мм. 10 градус С – дан жоғ ары жылылық кезең де 90 – 100мм тү седі. Осы кезең де оң температураның жиынтығ ы 3100 – 3900 градус С. Сортаң қ оң ыр топырақ тар кө п тарағ ан, гумусы 1, 0 – 1, 5%, жер шаруашылығ ы суармалы. Табиғ и жайылым аз ө німді, басты ө ндірісі мал шаруашылығ ы.

2. Сұ р қ оң ыр топырақ тар мен тақ ыр тә різді топырақ тар зонашығ ы. Республика кө лемінің 23% - не тең. Атмосфералық қ алдық тар 126 – 150мм. Жылылығ ы 10 градус С – дан жоғ ары кезең де 50 – 70мм тү седі. Ал оң температураның жиынтығ ы 3500 – 4000 градус С. Мұ нда тақ ыр тә різді топырақ тар, тақ ырлар, қ ұ мдар, сорлар кө п тарағ ан. Суармалы жер шаруашылығ ы Сырдария, Шу, Іле ө зендері бойында орналасқ ан.

Қ азақ станның таулы облыстары республиканың 12, 1% кө лемін алып жатыр. Топырақ тары тік зоналық та орналасқ ан.

1. Шө лді даланың тау етегіндегі топырақ тар. Республика кө лемінің 6, 5% - і. Атмосфералық қ алдық тар 200 – 300мм. 10 градус С – дан жоғ ары жиынтығ ы 2760 – 4300 градус С. Батыс, Оң тү стік Тянь – Шань тауында сұ р қ оң ыр, ал Солтү стік Тянь – Шань, Алтай, Тарбағ атай таулары бө ктерлерінде ашық қ ызыл қ оң ыр топырақ тар кездеседі. Мұ нда суармалы, тә лімі жер шаруашылық тары жә не мал шаруашылығ ы дамығ ан.

2. Аласа тау далалық белдігі, республика кө лемінің 2, 6% - і, атмосфералық қ алдық тар 300 – 700мм, 10 градустан жоғ ары температура жиынтығ ы 800 – 2000 градус С. Бұ л белдікте Алтай, Солтү стік Тянь – Шань кү ң гірт қ ызыл қ оң ыр таулы топырақ тар, қ ара топырақ тар, ал Батыс Тянь – Шаньда сұ р қ оң ыр, таулық топырақ тар тарағ ан. Бұ л зонашық та жеміс шаруашылығ ы, тә лімі жер шаруашылығ ы жә не мал шаруашылығ ы дамығ ан.

Ә дебиеттер:

1. Добровольский В. В. География почв с основами почвоведения М.: Владос, 1999

2. Афанасьев Т. В., Василенко В. И. и др. Почвы СССР. Справочник – определитель. М.: Мысль, 1979

3. Атлас СССР, М.: Главное управление геодезии и картографии. 1984

4. Атлас мира, М.: Главное управление геодезии и картографии. 2005

5. Атлас казахской СССР, М.: Главное управление геодезии и картографии. Т. 1, 1982

6. Ващенко И. М. и др. Основы сельского хозяйства, М.: Просвещение, 1991.

⇐ Предыдущая 1 2 3 4 56