№ 8зертханалық сабақ

Стр 1 из 6Следующая ⇒

№ 8зертханалық сабақ

Тақ ырыбы: Дү ние жү зілік, ТМД жә не Қ азақ стан Республикасының топырақ карталарының анализдері.

Жоспары:

1. Дү ние жү зінің контур картасына топырық зоналарының шекрасын салу

2. ТМД контур картасына топырақ зоналарының шекарасын салу

Ә дістемелік нұ сқ ау:

№1Дү ние жү зінің контур картасына топырық зоналарының шекрасын салың ыз:

1. Полярлы жә не субполярлы тундралар топырағ ы.

2. Кү лгіндеу топырақ тар.

3. Аралас ормандардың қ оң ыр топырағ ы.

4. Жалпақ жапырақ ты ормандардың сұ р топырағ ы.

5. Шалғ ынды аймақ қ ара топырағ ы.

6. Қ ара топырақ ты дала.

7. Қ ұ рғ ақ даланың каштан топырақ тары.

8. Шө лейттердің ала топырағ ы.

9. Шө л даланың сұ р ала топырағ ы.

10. Ылғ алды субтропиктердің қ ызыл, қ оң ыр, сары, сары – қ оң ыр топырақ тары.

11. Субтропикті шалғ ындардың қ ызыл – қ ара топырағ ы.

12. Қ ұ рғ ақ субтропикті ормандардың қ оң ыр топырағ ы.

13. Субтропикті ормандар мен шө лдердің сұ р – қ оң ыр жә не қ ара топырағ ы.

14. Шө л далалардың жұ пыны топырағ ы.

15. Латерит жә не латеритті кү лденген топырақ.

16. Саванналардың қ ызыл топырағ ы.

17. Қ ұ рғ ақ саванналардың қ ара топырағ ы.

18. Қ ұ рғ ақ тропиктік ормандардың қ ызыл – қ оң ыр топырағ ы.

19. Далалық тандырылғ ан тропиктік саванналардың қ ызыл ала топырағ ы

20. Орманды аймақ топырағ ы.

№2 ТМД контур картасына топырақ зоналарының шекарасын салың ыз:

1. Полярлы жә не субполярлы тундра топырағ ы.

2. Кү лгін топырақ.

3. Аралас ормандардың ала топырағ ы.

4. Жалпақ жапырақ ты орман сұ р топырағ ы.

5. Қ ара топырақ ты дала.

6. Қ ұ рғ ақ даланың каштан топырақ тары.

7. Шө лейттердің қ оң ыр топырағ ы.

8. Шө л даланың сұ р – қ оң ыр топырағ ы

9. Ылғ алды субтропиктердің қ ызыл, қ оң ыр, сары, сары – қ оң ыр топырақ тары.

10. Қ ұ рғ ақ субтропикті ормандардың қ оң ыр топырағ ы.

11. Субтропикті ормандар мен шө лдердің сұ р – қ оң ыр жә не сұ р топырағ ы.

ТМД – ның негізгі топырақ тары

Тундра топырақ тары

Тундра топырақ тары СНГ – ның қ иыр солтү стігінде, Кола тү бегінде, Архангел облысы мен Коми АО – ның солтү стік бө лімінде, Сибирьде, Мұ з мұ хитының жағ алауларында, Новая земля (оның оң тү стік бө лімі), Колгуев, Вайгач, Врангель араларында жә не басқ а жерлерде кездеседі. Бұ л алқ аптың климаты суық, желі жиі соғ ады. Қ ыс - ө те суық жә не жеті – сегіз айғ а созылады. Жазы қ ысқ а жә не салқ ын.

Вегетациялық дә уір 2 – 3 айдан аспайды. Кейде жазды кү ндері де суық болады. Ең жылы айдың орташа температурасы цельсия бойынша 10 - 12⁰жылылық тан аспайды. Аспан ү немі бұ лттанып тұ рады. Жылылық тың аздығ ы сонша, Сибирьде жазды кү ндерінің ө зінде топрақ тың беткі қ абаты ғ ана ериді. 30 – 40см жә не одан терең ірек қ абаттарда қ ашанда болмасын жер тоң болып жатады.

Жазда кү н ұ зақ, ал қ иыр солтү стікте кү н тү нде де батпайды. Оның есесіне қ ыс айларында тә улік бойы қ ара тү нек басады. Бұ л уақ ыттарда тек жұ лдыз, ай жә не кеә де солтү стік шұ ғ ыла ғ ана жарық сә уле береді.

Жауын – шашын аз тү седі (кө пшілігі жаздың екінші жартысында) – біздің шө лейт далалардағ ыдан кө п емес (150 – 200 – 300мм) бірақ судың булануы нашар, жерлері жазық, кейде шамалы ойпаттау жә не суды терең ірек қ абаттарғ а ө ткізбейтін тоң қ абат болғ андық тан су топырақ бетіндегі ойпат жерлерге кө п мө лшерде жиналады.

Бұ л жерлердің ө сімдіктері де мардымсыз: «қ ыналар, сфагна мен кө кек зығ ыры» деген мү ктер, «қ ышқ ыл шө птер (ө лең шө птер, ситник жә не басқ алар); бұ ташалар – морошка, голубига, толокнянка; бұ талар – қ ара бү лдірген, қ азанақ, вороника; аймақ тың оң тү стігінде – тапал қ айың, солтү стік шілік. Бұ л ө сімдіктердің ө зі де ө те нашар ө седі, қ исық, тапал болады, сондық тан ағ аштан кө рі бұ тағ а ұ қ сас. Олардың биіктігі 100 – 120см – ден аспайды. Тек оң тү стікке таман – орманды тундрада нағ ыз ағ аштар кездеседі, дегенмен олар мұ нда да нашар ө седі.

Алқ аптың барлық жерінде тундраның бірдей еместігін айта кету керек. Оны мынадай топтарғ а бө леді:

А) Қ асқ а не тең біл тундра, ТМД – ның солтү стік шығ ыс бө лімінде тарағ ан;

Б) Шымтезекті – шоқ алақ ты тундра;

В) Канин тү бегіндегі Малоземель тундрасында, шығ ыс Лапландияда кө п тарағ ан тө белі тундра.

Академик В. Н. Сукачев жә не басқ а зерттеушілердің бақ ылауы бойынша қ асқ а (тең біл) тундра желі жиі болатын, ашық жерлерде тарағ ан. Қ ысты кү ндері, ә сіресе Сібірде, қ атты соқ қ анда адам мен бұ ғ ыны жығ атын қ атты желдер тундраның шамалы кө терің кі жерлерінен қ арды суырып, ө сімдікті ұ шырып ә кетеді. Жалаң аштанғ ан жерлер ө те қ атты қ атады, жарылады (қ атқ ан су кө лемінің ұ лғ аю салдарынан), астында мә ң гі тоң жататын ыза сулары бар қ абаттары мен сұ йық танғ ан аналық жыныстарына қ ысым кө рсетеді. Тоң ғ ан жоғ арғ ы қ абаттарының ә серінен сұ йық лай жыныстар «балшық танып», жарық тар арқ ылы ығ ыстырылып шығ ып, онсыз да қ асқ а (тық ыр) жерлерді басып кетеді. Жалаң аш жерлердің аралық тарындағ ы ойпаттарда қ ар, оның астында ө сімдік пен шымтезекті топрақ анағ ұ рлым жақ сы сақ талады. Жазда, қ ар кеткен уақ ытта, бұ таша, ситник, ө лең, мү к кө галдарымен алмасып отыратын тық ыр жерлер кө зге бірден тү седі.

Жазық тау, желге қ ағ ылың қ ырамайтын жерлерде жер бетінде тұ тасқ ан жұ қ а шымтезек қ абаты болады. Онда сұ рғ ылт - кө кшіл жә не ашық сұ р тү сті шоқ алақ тар ә р жерде топ – топ болып жатады. Шоқ алақ тар мү к («кө кек зығ ыры»), ө лең, қ ойбедегенің қ алың сабақ тарынан қ ұ ралады. Мұ ндай тундрадан вороника, шілік, тапал қ айың дар да ө седі. Жер бетінің ақ шыл тү сті тундрада, ең кө п тарағ ан ө сімдік – қ ыналарғ а байланысты. Міне бұ л – шымтезекті – шоқ алақ ты тундра.

Ақ ырында, шымтезек қ абаты анағ ұ рлым қ алың жазық тық тар, биіктігі – 3 – 5м шамасында болатын тө бешіктер, немесе «ладялар», «моғ алармен» алмасып отыратын жерлерде тө белі тундра болады. Тө бешіктердің диаметрі 5м – ден 25м – ге дейін, пішіні ұ зынша, дө ң гелек, жұ лдыз тә різдес жә не басқ а тү рлі болып келеді. Оның баурайлары ө те тік, кейде тік жар болып келеді. Тө бешіктердің қ ұ рылымы тығ ыз болады, ө йткені, оның ішінде 20 – 40см терең дікте тіпті тамыз айында да топрақ тың минералды бө ліміне дейін жетіп жатқ ан тоң болады. Бұ л тө бешіктер сфагна мү ктері мен қ ыналардың ө суінің нә тижесінде кішкене кө лшіктердің орнында пайда болғ ан деп болжайды. Оларда, ә сіресе оның шеттерінде, морошка, қ айың ернигі, голубика, қ арғ а жемісі («цыга»), бесплодница жә не пушица ө седі. Тө бешіктердің аралық тарындағ ы «ерсей», «ярдей» деп аталатын ойпандарда кө бінесе біртіндеп шө п басып келе жатқ ан шалшық тар болады.

Тундрада ө сімдік қ алдық тары қ ысқ а, салқ ын жазда шіріп ү лгере алмайды, сондық тан олар топырақ тың ү стінде балшық ты шымтезек қ абаты тү рінде жинала береді. Суық, ө те дымқ ыл топрақ та бактериялардың кө бі ө мір сү ре алмайды. Топырақ та силитра пайда болмайды не ө те аз мө лшерде ғ ана пайда болады; Дымқ ыл, кө бінесе су астында болатын топырақ қ а болмашы ғ ана ауа ө теді. Жыныстардың ү гілуі ө те нашар жү реді. Шымтезекті қ абаттың астында болар – болмас ө згерген (кө бнесе сазданғ ан) аналық жыныс – қ ұ м, саз жатады.

Тундра арқ ылы ағ атын ө зен аң ғ арларында, шымтезекті – шалғ ындық, ал кейде глейлі – кү лгіндеу (ергежейлі кү лгін топырақ тар) топырақ тарда шалғ ынның тү лкі – қ ұ йрығ ы, қ ылтық сыз арпабас, жатағ ан бидайық, сиректеу – қ ызыл бетеге, қ амыс, сиыр – жоң ышқ а, чина жә не басқ алардан қ ұ ралғ ан қ алың шалғ ын ө сімдіктері ө седі. Ағ аштар мен бұ талардан мұ нда ә детте мойыл, итмұ рын, шетен, ұ шқ ат, қ ызыл жә не қ ара қ арақ ат кездеседі. Оң тү стігінде ормандар да ұ шырайды.

Тундра аймағ ының кө п жерлері, ә сіресе Қ ола тү бегі, бағ алы кендерге, мысалы фосфор қ ышқ ыл тың айтқ ыштар дайындайтын апатитке бай. Мұ нда бұ ғ ы шаруашылығ ы, аң аулау, кейбір жерлерде балық аулау кә сібіде кү рделі орын алады.

Бір кезде тағ ы, елсіз болғ ан тундра қ азір мә дениетті жерге айналып келеді. Мұ нда ә сіресе, ө зен аң ғ арларына егіншілікті ө ндіру жө нінде тың ғ ылық ты жұ мыстар істелініп отыр. Қ азір бұ л жерлерде арпа, қ арабидай, кейде тіпті бидай да егеді, картоп, пияз жә не басқ а кейбір кө кө ністер ө сіріледі.

Тундраның нағ ыз қ ашық бұ рыштарының ө зінде электр шамдары жанып, Москва радиосының дауысы естіледі. Қ алалар мен заводтар салынуда. Мысал ү шін облыс орталығ ы жә не тундра аймағ ындағ ы ең ірі ө неркә сіпті қ ала Мурманскіні кө рсетуге болады.

12 3 4 5 6 Следующая ⇒