Күлгіндеу топырақтар

Тундрадан оң тү стікке қ арай жү ретін болсақ, біз табиғ и жағ дайлардың бірте – бірте ө згере бастағ анын байқ аймыз. Климат жылына бастайды: қ ыс қ ысқ а, жаз жылырақ. Топырақ кү н кө зінен жақ сырақ жылынады. Жазды кү ндері топырақ та (ТМД – ның Еуропалық бө лімінде) тоң қ абаты қ алмайды. Жер бедері тү рліше болып келеді. Нағ ыз жазық жерлер аз кездеседі. Бір уақ ыттарда бұ л жерлерден кө шпелі мұ з жү ріп ө ткен. Ол бір жерлерде сайлар «қ азып», екінші жерлерде тас, қ ұ м, саздақ, саз қ алдырып кеткен. Кө п жерлерде кө шпелі мұ здардың қ озғ алуынан тү рлі жыныстардың араласып, ө те тә ртіпсіз жататындығ ын біз айтып кеткенбіз. Бұ л жерлерде тас пен қ ұ м араласқ ан қ ызыл – қ оң ыр саздақ жиі кездеседі де, ал саз, қ ұ м жә не қ ұ мдақ сиректеу кездеседі.

Бұ л территорияның батыс жә не оң тү стік аудандарында (Вологда, Москва жә не Смоленск облыстарының кө пшілік жерлерінде, Белоруияның Могилев, Витебск облыстарының оң тү стік бө лімдерінде жә не кейбір басқ а жерлерде) мұ з суларынан шө ккен қ абат – қ абат материалдар, кө бінесе ұ сақ тү йіршікті саздақ тар тарағ ан. Бұ л саздақ тар мұ здардың ө здері ә келген мореналық саздарды жауып жатады. Бұ лар жазық жерлерде тарағ ан.

ТМД – ның Еуропалық бө лігінің солтү стік – шығ ыс аудандарының кейбір жерлерінде (Киров облысы жә не Свердлов облысының батыс бө лімі) қ ойтастар орналасқ ан мұ з шө гінділермен бірге қ ойтасы жоқ саздақ тар мен кө л шө гінділерінің кездесетіндігін атап кө рсету керек.

Тундрағ а қ арағ анда кү лгін топырақ аймағ ында жауын – шашын анағ ұ рлым кө п жауады (жылына 300 – 600мм). Бұ л судың бір бө лімі топырақ тың терең қ абаттарына ө тіп, екінші бө лімі буланып ұ шып кетеді. Сондық тан, тундра аймағ ына қ арағ анда мұ нда топырақ ү стінде су аз жиналады, ол ә детте кө л болып жататын ойпаттарғ а ағ ып кетеді. Ә рине, мұ нда да батпақ тар кө п, бірақ олар тундрадағ ы сияқ ты жер бетін жаппай жауып жатпайды.

Бұ л территорияның жыртылмағ ан жерлері тү гелімен дерлік орман: солтү стікте – қ ылқ анды, оң тү стікте – аралас жә не жапырақ ты ормандар, Бұ л – тайга. Ол ТМД – ның тү рлі бө лімдерінде ө те тү рліше болып келеді.

Мұ нда шө бі жайқ алғ ан шалғ ындар да кездеседі. Бұ л аймақ тың кө лемі ТМД – ның барлық территориясының жартысынан артық. Бұ ғ ан Карель АО – ның орталық жә не оң тү стік бө лімі, Вологда, Ленинград, Калинин, Ярослав, Москва, Ивановск, Киров жә не басқ а облыстар жатады. Кең орман алқ абы Орал тауынан шығ ысқ а қ арай Сибирь арқ ылы Тынық мұ хиттың жағ алауына дейін созылады.

Ә рине, аумағ ы осындай ү лкен жерде ауа – райы бірқ алыпты болмайтындығ ы тү сінікті. Ол оң тү стік батыста жылырақ жә не дымқ ылдау, ал солтү стік шығ ысқ а қ арай суығ ырақ, қ ұ рғ ақ тау келеді. Жалпы алғ анда климат қ оң ыр салқ ын, ал жауын – шашын топырақ профилін жеткілікті ылғ алдандыра алады, кө ктемгі қ ар еру кезінде топырақ ты ыза суына дейін толық шая алады.

Вегетациялық дә уірде жылылық жеткілікті, жауын – шашын мол болғ андық тан мұ нда ө сімдіктер мен жануарлардың қ алдық тары тез шіриді, топырақ ү стінде жинақ талмайды. Рас, ормандарда (бұ л алқ аптың кө пшілік бө лімін орман алып жатыр) тү скен жапырақ, қ ылқ ан жә не ө лген шө птерден қ ұ ралғ ан тө сеніш топырақ бетін барлық жерлерде дерлік жауып жатады, бірақ оның мө лшері ешқ ашан да кө п болмайды. Тө сеніштің ү стіне жыл сайын ө лген жапырақ тар мен сабақ тар қ осылып тұ рады, бірақ оның есесіне тө сеніштің тө менгі ескі қ абаты ү здіксіз шіріп, біртіндеп қ арашірікке айналып отырады.

Ормандағ ы қ арашірік пайда болатын материалдардың (жапырақ, қ ылқ ан, ағ аш сабақ тары) қ ышқ ыл қ асиетті екенін айта кету керек. Бұ л ә детте шө птердің қ ұ рамында болмайтын смола мен илік заттардың орман ағ аштарының жапырақ тары, ә сіресе сабақ тары мен қ ылқ андарында кө п болатындығ ына байланысты. Бұ л материалдар қ ышқ ыл болғ андық тан, азотты жә не кү лді қ осылыстарғ а кедей болғ андық тан, кө птеген бактериялар олардың шіруіне қ атыса алмайды. Мұ ндай материал басқ а организмдер – саң ырауқ ұ лақ тардың кө мегі арқ ылы шіриді, ө йткені олардың ө сіп – дамуы ү шін қ ылқ анды ормандардың астындағ ы жағ дай ө те қ олайлы болады. Бактерияларғ а қ арағ анда саң ырауқ ұ лақ тар ө зінің тіршілік ә рекеттерінің нә тижесінде ө згеше заттар бө ліп шығ арады, сондық тан ө сімдіктер мен жануарладың қ алдық тарын бактериялардан ө згеше ө згертеді.

Топырақ тың беткі қ абаттарының кө п дымқ ылдығ ы, олардың желге аз қ ағ ылуы, органикалық заттардың қ ышқ ылдығ ы жә не олардың кө бінесе саң ырауқ ұ лақ тардың қ атысуымен шіруінің нә тижесінде мұ нда қ ұ рамында гемицеллюлоза жә не басқ а қ оспалар кө п орын алатын қ ышқ ыл, солғ ын боялғ ан жә не суда анағ ұ рлым ерігіш қ арашірік пайда болады: бұ л – крен жә не апокрен қ ышқ ылдары. Оларды кейде фульвоқ ышқ ылдары деп те атайды. Қ арақ оң ыр, бейтарап, суда ерімейтін қ арашірік (гумин, ульмин заттары) аз болады. Қ оң ыр қ арашіріктің бірқ атар бө лімі темір, кальций жә не магниймен қ осылып, топырақ тың жоғ арғ ы қ абатында шө гіп қ алады. Қ ышқ ыл, тү ссіз гумус топырақ тағ ы тү рлі тұ здар мен минералдарды ө згертіп, ерітеді олардың кейбір бө лімдерімен қ осылып, оны су тө менгі қ абаттарғ а алып кетеді.

Кү лгін топырақ тардағ ы қ арашірік жылжымалы болуына тайга топырақ тарындағ ы органикалық заттар шірігенде топырақ ерітіндісінде пайда болатын аммоний да себепкер болады. Аммоний органикалық қ ышқ ылдарғ а қ осылып олардың ерігіштігін кү шейтеді. Мысалы, ол кальций не темірмен қ осылса суғ а ерімейтін қ арақ оң ыр гумус – гумин қ ышқ ылына да ә сер етеді.

Шымды – кү лгін топырақ тардан сілтілер, известер шайылып кеткен. Оның сің іргіштік комплексінің қ ұ рамында кальций жә не магниймен бірге топырақ қ а қ ышқ ыл реакция беретін қ ышқ ылдар мен судың бір бө лігі – сутегі жә не аллюминий болады. Топырақ тың жоғ арғ ы 5 – 10 – 20см терең дігінде жатқ ан қ абаттары ә сіресе кү шті шайылады. Мұ ндай терең діктерде топырақ тың бө лшектерін біріктіріп, желімдеп тұ ратын қ арашірік ө те аз болуына, сондық тан су мен қ ышқ ылдардың еріткіштік ә рекеттерінің ерекше кү шеюіне байланысты. Тек кварц минералы жә не структурасы «ұ нғ а» ұ қ сас кремний тотығ ы ғ ана аз ериді, олар топырақ тың жоғ арғ ы қ абаттарында, ә сіресе, қ ышқ ылдар мен суғ а басқ алардан кө рі кү штірек шайылатын қ абаттарында жинақ талады. Мұ нда топырақ тың 100 бө лігіне кварц пен кремнийдің ұ н (аморфты) тә різді тотығ ының 80 – 85 бө лігі келеді. Бұ л қ абат қ ышқ ылдағ а жуылғ ан кварц тү йіршіктері мен кремнийдің «ұ н» тотығ ы кө п болғ андық тан ақ шыл тү сті келіп, кү лге ұ қ сас болады. Сондық тан оны кү лгіндеу қ абат, ал мұ ндай қ абаты бар топырақ тарды халық кү лгін топырақ деп атайды.

Топырақ тың жоғ арғ ы қ абаттарынан шайылғ ан уақ коллоидты бө лшектер: қ арашірік, аллюмини, темір жә не марганецтің су тотығ ы, извест жә не басқ а заттар сумен бірге топырақ тың тө менгі қ абаттарына ө тіп, 50см шамасындағ ы терең діктерде шө геді, ал бірқ атар бө лігі ыза суларына да қ осылады.

Климат, ө сімдік жә не аналық жыныстардың ә р тү рлі болуына байланысты тайга аймағ ының тү рлі жерлерінде кү лгіндеу процесінің даму дә режесі мен кү лгіндеу топырақ тардың қ ұ рылысы бірдей емес.

⇐ Предыдущая 123 4 5 6 Следующая ⇒