Қара топырақтар

Орманды аудандардан оң тү стік дала аудандарына ө ткенде топырақ қ ұ ралу жағ дайларының мү лде ө згеше екендігін байқ аймыз. Мұ нда жер беті жазығ ырақ болып келеді. Климат анағ ұ рлым жылы жә не қ ұ рғ ақ. Жазы ұ зақ жә не анағ ұ рлым ыссы, қ ысы қ ысқ а. Февраль айының ө зінде – ақ кө ктем лебі сезіле бастайды, ал мартта дала кө геріп, боз торғ ай ә ні естіледі. Ә рбір жаз айының орташа температурасы 20 градустан тө мен болмайды. Кө ршілес орман аймағ ына қ арағ анда бұ л аймақ тың кө пшілік бө лімінде жауын – шашын азырақ тү седі: тү рлі жерлерінде жылына 300 мм – ден 600мм – ге дейін.

Сонымен бірге қ ойтастар жә не малтастармен аралас саздақ, саз жә не қ ұ мнан қ ұ ралғ ан кө шпелі мұ з шө гінділерінің орнына мұ нда лесс тә різді жә не нағ ыз лессті жыныстар ө те ұ сақ бө лшектерден қ ұ ралғ ан известке бай кеуекті саздақ топырақ кездеседі. Лесстерде қ ойтас мү лде кездеспейді.

Тың даланың ө сімдігі дә нді, бұ ршақ тұ қ ымдас шө птер, жусандар жә не басқ а аралас шө птерден қ ұ ралады. Мұ ндай дала жү здеген мың дағ ан км – ге созылып жатады. Мұ нда ормандар тек тегіс су айрық тарда жә не ө зен аң ғ арларында ғ ана кездеседі. Бұ л ормандардың астындағ ы топырақ тар да орман топырағ ы.

Нағ ыз далада ағ аштар, егер адам араласпаса, ө з ө мірінің алғ ашқ ы жылдары бірқ атар себептерден қ иыншылық кө реді. Олар ауа мен топырақ тың қ ұ рғ ақ тығ ына тө зе алмайды, кү нге кү йеді, кейде олар топырақ та ерігіш тұ здардың кө птігінен де ө ліп қ алады; кейбір қ ұ нарсыз жыныстарды қ оректік заттардың, мысалы фосфор мен калийдің жеткіліксіздігінен (оның тамырлары ө тетін терең қ абаттарында) ашығ ып қ алады. Ақ ырында, ағ аштар тамырланып, бө рік басы шық қ анша шө птер оларды буып, ө сірмейді. Адам ормандарғ а зиянды мұ ндай жағ дайларды анағ ұ рлым азайтады не тіпті жоя алады, сонда орман далаларда да жақ сы ө се алады. Жыртылмағ ан жә не суарылмайтын даланың толық тіршілігі оларда қ алың ө сімдіктер ө сетін кө ктем жә не жаздың алғ ашқ ы айларында ғ ана байқ алады. Қ ара топырақ ты далалар Бессарабиядан Қ иыр шығ ысқ а, Ставрополь ө лкесі мен Кубаньнан Курск мен Пензағ а дейін шексіз кең істікті алып жатқ андық тан оларды бү тін суреттеу мү мкін емес. Солтү стіктің аралас шө пті даласының кө ктемдегі бейнесін сипаттап ө телік.

Бұ л уақ ытта дала ө те тамаша. Май айында оның кө к кілемі мың дағ ан гү лдермен ә шекейленеді, оның ішінде қ ұ лпырғ ан қ ұ ртқ ашаш ерекше кө зге тү седі. Кейінірек шытыр, қ алампыр, бұ ршақ, шайқ урай, жебіршө п жә не басқ а жү здеген шө птер гү лденеді. Кейде бұ лдырық, тағ анақ жә не басқ а қ ұ стардың ең жақ сы кө ретін орны долана, шомыт, итмұ рын тоғ айлары да кездеседі. Бұ л бұ талардың кө ктемдегі қ ұ лпырғ ан ашық гү лдері, кү здегі жемістері ерекше кө з тартады. Ө сімдіктердің гү лденуі байланысты даланың бейнесі де ө згеріп отырады. Ол біресе кө гілдендіріленеді не қ ызарады, біресе сарғ аяды, біресе қ ызыл – ала кілем тү сіне боялады. Ал маусым айында боздың кү міс толқ ындары жайқ алып тұ рады. Ауа ә сіресе кешке жә не таң алдында, бозторғ ай ә ніне, бұ лдырық тың жырына, бө дене мен тартардың сайрауына, саршұ нақ тардың ысқ ыруына жә не басқ а жануарлардың ү ніне толық сиды.

Жаздың ортасына жақ ын дала кү нге кү йіп, сұ р тү ске боялады. Дегенмен кө птеген дә нді шө птер, астрагалдар, жусандар жә не бірқ атар басқ а ө сімдіктер бұ л кезде де ө зінің ө суін тоқ татпайды. Қ ара топырақ ты далалардың топырақ тары желге жақ сы қ вғ ылып, кү нге жақ сы жылынады, бірақ жаң бырсыз жазғ ы айларда су жеткіліксіз болады. Сондық тан ө сімдіктер мен жануарлардың қ алдық тары баяу шіриді. Қ арақ оң ыр («шырын»), суда аз еритін қ ара шірік (гумин жә не ульмин заттары) кө п болады. Ол топырақ тағ ы кальций жә не темірмен қ осылып, топырақ та бекітіле береді. Басқ а топырақ тардағ ы сияқ ты қ ара топырақ тың қ арашірігінде де фульвоқ ышқ ылдар болады, бірақ олар кү лгіндеу топырақ тардың фульвоқ ышқ ылдарынан ө згеше болады (Кононованың зерттеулері бойынша). Топырақ та қ арашірік мол жиналып, ол ана – ғ ұ рлым қ алың (кейде бір метір не оданда қ алың дау) қ абат қ ұ райды. Қ арашірік кө п болғ андық тан топырақ қ ара тү ске боялады, сондық тан оны қ ара топырақ деп атайды.

Тү рлі аудандардың қ ара топырақ тарында қ арашірік мө лшері де тү рліше болады. Мысалы, орман алқ абына шектес оң тү стік қ ара топырақ тарда топырақ тың ә рбір 100 бө лімінде тек 4 – 5 бө лім ғ ана қ арашірік болса, Ульяновск немесе Уфа маң ында топырақ тың ә рбір 100 бө лімінде 13 – 16 кейде 20 бө лімге дейін қ арашірік болады. Топырақ қ абаты терең делген сайын, оның қ арашірігі де соғ ұ рлым аз болады, топырақ тың қ ара бояуы біртіндеп азая келе, аналық жыныстың сарғ ылт тү сіне ауысады.

Топырақ тағ ы қ арашірік оның ө те ұ сақ бө лшектерін желімдеп біріктіреді, сондық тан қ ара топырақ тарда, ә сіресе тың жерлерде, топырақ структурасы анық байқ алады. Бұ ғ ан топырақ тағ ы известе кө мектеседі, известің бір бө лімі – кальций – топырақ тың сің іру комплексіне еніп, оны қ анық тырады.

Қ ара топырақ тардың сің іру қ абілеті басқ а барлық топырақ тардың сің іру қ абілетінен артық. Қ ара топырақ тың қ арашірік горизонтының (А1) сің іру қ абілеті кү лгіндеу топырақ тардың сондай горизонтымен салыстырып қ арағ анда 5 – 10 есе артық.

⇐ Предыдущая 1 234 5 6 Следующая ⇒