Орман сұр топырақтары

Қ ара топырақ ты далалар мен кү лгіндеу топврақ ты аймақ тардың аралығ ында жің ішке, ирелендеп келген алқ апты алып, орман сұ р топырақ тары жатады. Ө зінің қ асиеттері мен қ оректік заттарғ а – байлылығ ы жағ ынан олар қ ара жә не кү лгіндеу топырақ тардың орталығ ынан орын алады. Бұ л топырақ тар ерте уақ ыттан бері кө птеген ғ ылымдардың – топырақ зерттеушілердің, ботаниктердің, географтардың назарын аударуда, бірақ олардың қ алай пайда болуы туралы осы уақ ытқ а дейін бірің ғ ай кө з – қ арас жоқ.

Топырақ туралы ғ ылымды жасаушы В. В. Докучаев алғ ашында орман сұ р топырақ тары еш уақ ытта не кү лгін не нағ ыз қ ара топырақ болғ ан жоқ деп есептеді. Олар ә уел бастан ерекше қ асиеттері бар аналық тау жыныстарынан дамыды, ал бұ л қ асиеттер кү лгіндеу топырақ тар мен қ аратопырақ тардың ортасындағ ы аралық топырақ тардың қ ұ ралуына себеп болды. Мұ нда климат ормандық тайга аймағ ына қ арағ анда шамалы қ ұ рғ ақ тау, ал оң тү стікке таман жатқ ан далағ а қ арағ анда ылғ алдау болады. Бұ л жерлерде де орман болды, бірақ ол қ айың, кө ктерек, қ андағ аш, шырша, майқ арағ ай жә не басқ асы осы сияқ ты ағ аштардан қ ұ ралғ ан солтү стіктің қ алың орманы емес, жө ке, емен, ү йең кі, шағ ан ағ аштарынан қ ұ ралғ ан жақ сы ө скен шө п ө сімдіктері бар сирек жапырақ ты орман болдв. Аралық климат жағ дайларында топырақ қ а ағ аш жә не шө птер бірдей ә сер етті. Кү лгіндеу жә не қ ара топырақ тардан ө згеше, аралық топырақ тар – орман сұ р топырақ тары пайда болды.

Ө з заманындағ ы аса ірі ботаниктер Коржинский мен Горягин, топырақ тану ғ ылымындағ ы агрономиялық бағ ытта салушы П. А. Костычев, топырақ зерттеуші – академик К. Д. Глинка, географтар Танфилев, Л. С. Берг жә не басқ а ғ алымдар орман сұ р топырағ ының пайда болуы туралы Докучаевтың пікірінен ө згеше, басқ а кө зқ арасты дамытты. Бұ л авторлардың пікірлеріне қ арағ анда орман сұ р топырақ тары ө те ертеде ө ткен уақ ыттарда дала ө сімдіктерінін астында дамығ ан қ ара топырақ болғ ан. Кейіннен дала аймағ ының солтү стік бө лігін ормандар қ аптады, осының ә серінен қ ара топырақ кү лгінденіп орман сұ р топырақ тарына айналады. Жоғ арыда аталғ ан ғ алымдардың пікіріне сә йкес бұ л процесс былайша дамығ ан.

Қ атар орналасқ ан дала мен орманның арасында табан тіркескен кү рес жү ріп отырады. Орман дала кең істігіне енуге «тырысады», ал дала шө птері оны жібермейді. Адам араласпағ ан уақ ытта ұ зақ кү ресте даланың солтү стік, салқ ындау жә не ылғ алдау бө лімінде орман жең іп шық ты. Ол ақ ырындап, бірақ ү здіксіз даланы баса бастады. Жоғ арыда айтылғ андай, ашық далады орманның ө суіне топырақ пен ауаның қ ұ рғ ақ тығ ы, топырақ тағ ы ерігіш тұ здар жә не басқ алар кедергілік жасайды. Бірақ, орманмен шектес жерлерде бұ л жағ дайлар бірқ атар ө згеше келеді.

Қ ыс айларында орманның ішінде жә не оның шетінде қ ар ө те кө п жиналады, ал ашық далағ а қ арағ анда қ ар астындағ ы топырақ аз тоң ады – қ атады. Кө ктемде орманның ішінде жә не шетіндегі қ ар даладағ ы қ арғ а қ арағ анда анағ ұ рлым баяу ериді. Ашық дала қ ұ рғ ағ ан кезде орманнан кө птеген ү лкенді – кішілі ө зендер мен жылғ алар далағ а ағ ып келіп жатады. Олар топырақ ты терең ылғ алдайды, шайып, одан тү рлі ерігіш тұ здарды алып кетеді. Мұ ндай шайылғ ан топырақ енді ағ аштар ө су ү шін анағ ұ рлым қ олайлы болады, сондық тан орманнан келіп тү скен ағ аш тұ қ ымдары ө не бастайды. Топырақ қ ана емес, орманмен шектес жерлерде ауа да ылғ алдау болады, сондық тан жас ағ аштар мында онша қ иыншылық сыз қ алыпты ө се алады. Орман далағ а қ арай салқ ын кө лең ке тү сіргендей ә сер етеді. Орман бірте – бірте, жеке ағ аш топтары мен шоқ талдар тү рінде далағ а ене бастайды. Дала кең істіктеріне ол ә сіресе ө зен аң ғ арлары мен жағ алаулары арқ ылы оң ай ене алады, ө йткені ө зен маң ындағ ы топырақ тар кө бірек шайылғ ан.

Қ азіргі уақ ытта бір кезде дала болғ ан жерлерде ө скен анағ ұ рлым кең орман алқ аптары осы пікірдің дұ рыс екенін білдіреді. Ол ө те ирелең деген жің ішке алқ ап тү рінде оң тү стік – батыстан, солтү стік – шығ ысқ а қ арай, Карпаттан жә не Житомир облысынан Кама жә не Вятка ө зендерінің алқ аптарына қ арай жә не Оралдан шығ ысқ а қ арай Сибирьде созылып жатыр. Мұ нда орман мен дала алмасып отырады, сондық тан бұ л аймақ орманды – дала аймағ ы деп аталады. Оң тү стікке қ арай созылғ ан орман ө зімен бірге жаң а климат ала келедк деуге болады жә не біртіндеп қ ара топырақ тың қ асиеттерін ө згерте бастайды. Қ ыста орманда жиналғ ан қ ар, кө ктемде баяу еріп, топырақ ты анағ ұ рлым терең ылғ алдандырады. Жащды кү ні орман топырақ ты кө лең келер, оның бетін кү н сә улесі мен желдің қ ұ рғ ату ә серінен сақ тайды. Бұ ғ ан жұ қ а қ абат ретінде топырақ ты жауып жататын топырақ тар мен шө птерден қ ұ ралғ ан орман тө сеніші де кө мектеседі. Орманда ауа салқ ындау жә не ылғ алдау болады. Дала топырақ тарына қ арағ анда мұ нда топырақ тың беткі қ абаты дымқ ылдау келеді. Ылғ ал болып тұ рғ андық тан ө сімдіктер мен жануарладың қ алдық тары тезірек шіриді. Ө сімдік қ алдық тары қ ышқ ыл болып, олардың шіруі кө бінесе саң ырауқ ұ лақ тардың қ атысуымен жү ретін болғ андық тан жә не топырақ желге нашар қ ағ ылуының салдарынан бұ рынғ ы қ ара топырақ қ а қ арағ анда орманда реакциясы қ ышқ ыл тү ссіз, суда ерігіш гумус (крен қ ышқ ылы) кө бірек пайда болады жә не бір уақ ыттағ ы қ ара топырақ та жиналғ ан бейтарап қ арашірік (гумин жә не ульмин заттары) біртіндеп бұ зыла бастайды.

⇐ Предыдущая 1 2 345 6 Следующая ⇒