Экология ғылымының сақтануы

Экология ғ ылымының сақ тануы

Қ азіргі жалпы экологияның негізгі зерттеу нысандары жоғ ары биологиялық жү йелер (популяциялар, биоценоздар, экожү йелер, биосфера) жә не олардың уақ ыт пен кең істік аралығ ындағ ы ө згерістеріне байланысты тү рлі міндеттерді қ амтиды. Олар:

1) организмдердің ә р тү рлі топтарының (популяциялардың, тү рлердің жә не т. б. ) сыртқ ы орта факторларымен ө зара қ арым-қ атынастарын жә не олардың тіршілік ортасына ә сер ету заң дылық тарын зерттеу;

2) биоценоздардағ ы кө птеген тү рлер популяцияларының бір-бірімен байланыс заң дылық тарын зерттеп анық тау;

3) тіршілік ортасы мен популяциядағ ы дара сандарының бір-біріне тә уелділігін зерттеу;

4) популяциялардағ ы тіршілік ү шін кү рес заң дылық тары мен табиғ и сұ рыпталу бағ ыттарын зерттеу;

5) орта жағ дайларының организмдерге жә не олардың популяциялық жеке топтарына ә серін зерттеу;

6) адамның табиғ атты тиімді пайдалану жолдарын жә не орта жағ дайларына антропогендік факторлардың ә сер етуін алдын ала болжауғ а байланысты зерттеулер жү ргізу;

7) ауыл шаруашылығ ы зиянкестерімен кү ресу ү шін биологиялық ә дістердің тиімді тә сілдерін анық тап, қ олданысқ а енгізу;

8) ө ндіріс процестеріне жаң а қ алдық сыз технология тә сілдерін кең інен енгізуге арналғ ан зерттеулер жү ргізу.

Экология ғ ылымының казіргі басты стратегиялық міндеті

Экология ғ ылымының казіргі басты стратегиялық міндеті — биосфераның қ ұ рамды бө лігі ретінде адамзат қ оғ амының табиғ атпен ө зара карым-қ атынасының ү йлесімділігін сақ тауғ а негізделген ғ ылыми теорияларды дамыту. Тіршілік ө рісінің маң ызды қ ыры климат жә не топография секілді фақ торлармен катар шеқ теулі аумақ немесе басқ а ресурстар ү шін бә секе кү ресіне тү се алатын басқ а тұ рлердің болуы. Сонымен бірге экологияның кезек кү ттірмейтін іргелі міндеттері мыналар:

а) табиғ ат байлық тарының қ орын азайтпай-ак экологиялық кауіпсіздікті қ амтамасыз ету;

ә ) ө неркә сіптік жә не ауыл шаруашылығ ы ө ндірістерінің экологиялық негіздерін жетілдіре тү су;

б) экологиялық мә селелерді шешуде ә леуметтік жә не экономикалық механизмдердің тиімді жолдарын жасап шығ ару;

в) табиғ атты пайдалануды басқ арудың ұ йымдастыру-қ ұ кық тық мә селелерін дұ рыс шешу;

г) ә леуметтік-экологиялық болжаулардың ә дістерін дамыта тү су. ^[5]

^{Қ олданылғ ан ә дебиеттер}

1. «Қ азақ стан»: Ұ лттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қ азақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, X том;

2. О. Д. Дайырбеков, Б. Е. Алтынбеков, Б. К. Торғ ауытов, У. И. Кенесариев, Т. С. Хайдарова Аурудың алдын алу жә не сақ тандыру бойынша орысша-қ азақ ша терминологиялық сө здік. Шымкент. “Ғ асыр-Ш”, 2005 жыл. ISBN 9965-752-06-0

СӨ Ж-2

Қ оршағ ан ортаның экологиялық факторлары- тірі организмдерге олардың дербес дамуының бір ғ ана кезең інде болса да тікелей немесе жанама ә сер ете алатын, ортаның кез-келген ә рі қ арай бө лшектелмейтін элементі. Бұ л анық тамада экологиялық факторлардың мынандай критерийлеін ерекше атап ө ту қ ажет;

1. Ортаның қ арастырып отырғ ан элементінің одан ә рі бө лшектенбеуі. Мысалы, су қ оймасының терең дігін немесе тіршілік ету орнының тең із дең гейінен биіктігін экологиялық фактор ретінде қ арастыруғ а болмайды, себебі терең дік суды мекендеуші организмдерге тікелей емес, қ ысымның артуы, жарық талудың кемуі, температураның тө мендеуі, еріген оттегінің азаюы, су тұ здылығ ының жоғ арлауы, т. б. арқ ылы ә сер етеді; биіктіктің ә сері температураның, атмосфералық қ ысымның тө мендеуі арқ ылы жү зеге асырылады. Шын мә нінде температура, жарық талу, тұ здылық жә не т. т. тірі организмдерге тікелей ә сер етуші сыртқ ы ортаның экологиялық факторлары ретінде білінеді.

2. Экологиялық фактордың ә сері тікелей емес, аралық буындар арқ ылы берілуі мү мкін, яғ ни бұ ндай жағ дайда ол кө птеген себеп-салдарлық байланыстар арқ ылы ық пал кө рсетеді. Экологиялық факторлардың аралық буындар арқ ылы ық пал етуінің мысалын қ ұ с базарынан кө руге болады. Қ ұ с базарларында қ ұ стар орасан кө п шоғ ырланады. Бұ нда басты рольді биогендік заттар атқ арады; қ ұ стардың саң ғ ырығ ы суғ а тү седі; судағ ы органиканы бактериялар минералдандырады, соғ ан байланысты осы жерлерде балдырлар шоғ ырланады. Бұ л ө з кезегінде планктондық организмдердің, негізінен шаян тә різділердің концентрациясының артуына ә келіп соғ ады. Соң ғ ылармен балық тар қ оректенеді, ал олармен базарды мекендеуші қ ұ стар қ оректенеді. Демек бұ л жерде қ ұ с саң ғ ырығ ы экологиялық фактор ретінде кө рінеді.

Экологиялық факторлар табиғ аты жағ ынан қ аншалық ә р алуан болмасын, олардың ә серінің нә тижелері экологиялық тұ рғ ыдан салыстыруғ а келеді, ө йткені ә рқ ашанда организмдердің тіршілік ә рекетінің ө згерісі арқ ылы білінеді, ал бұ л, ақ ырында, популяция санының ө згеруіне ә келіп соғ ады. Осы тә уелділікті талдау, оның тө мендегідей заң дылық тарын атап кө рсетуге мү мкіндік береді;

1. фактордың белгілі бір мә ндерінде организмдердің тіршілік ету ү шін ең қ олайлы жағ дай туады: бұ л жағ дайлар оптималды жағ дайлар деп аталады.

2. фактордың мө лшері оптималдық жағ дайдан неғ ұ рлым кө бірек ауытқ ыса, дара организмдердің тіршілік ә рекеті де солғ ұ рлым нашарлай тү седі; осығ ан байланысты қ алыпты тіршілік ету аймағ ы айқ ындалады.

3. фактор мө лшерінің дара организмдер қ алыпты тіршілік ете алатын аралығ ы тө зімділік шектері деп аталады; тө зімділіктің тө менгі жә не жоғ арғ ы шектері ажыратылады.

Сонымен, қ оршағ ан орта факторлары 3 топқ а бө лінеді:

1. ) Абиотикалық факторлар - ө лі табиғ аттың ә сері (климат, t⁰-ра, ылғ алдылық , жарық жә не т. б. 2. ) Биотикалық факторлар – тірі организмдердің ә сері. 3. ) Антропогенді факторлар – адамның ә ртү рлі іс-ә рекетінің ә серлері.

1. Абиотикалық факторларғ а айналадағ ы ортаны, яғ ни ө лі табиғ атты қ ұ райтын жеке қ ұ рамды бө ліктері жатады. Мысалы: климаттық факторлар (ауаның ылғ алдылығ ы, жауын-шашын мө лшері, ауаның t⁰–сы, жарық мө лшері, кү н мен тү ннің ұ зақ тығ ы, желдің ә сері, ауа қ ысымы, ауа қ ұ рамы); Топырақ тың ә сері (химилялық қ ұ рамы, физикалық жә не химиялық ерекшеліктері); гидрологиялық факторлар(судың тұ нық тылығ ы, кү н сә улесінің тү суі, қ ұ рамы, қ ысымы, ластануы т. б. ); жер бедерінің ә сері.

2. Биотикалық факторлар ағ залардың тіршілік ә рекетіне байланысты бір-біріне тигізетін сан алуан ә серлері жатады.

3. Антропогенді факторлар биотикалық факторлар қ атарына жатқ ызып келген болатын. Бірақ соң ғ ы кездегі адамның іс-ә рекетінің табиғ атқ а қ арқ ынды, ә рі жан-жақ ты ық пал ететіне байланысты ол жеке қ арастырылды. Антропикалық фокторлар дегеніміз - айнала қ оршағ ан ортағ а тигізетін адам баласы іс-ә ректінің тікелей немесе жанама ә сері. Адам баласы ө зінің материалдық игілігі ү шін табиғ ат байлық тарын игеруге мә жбү р болады. Нә тижесінде, ірі кешендер, ө неркә сіп, зауыт, кен байыту, автокө ліктер, ауыл шаруашылығ ы салалары дами тү седі. Ал олардан зияны ә р-тү рлі газдар, қ алдық тар, лас сулар, химиялық зиянды қ осынды заттар айнала қ оршағ ан ортағ а тү седі. Зиянды заттардың кө пшілігі табиғ атта айналымғ а тү спей, жинақ талып бұ кіл тіршілікке кері ә серін тигізе бастайды. Яғ ни, атмосфера ауасының ластануы, су айналысының бұ зылуы, жердің қ ұ нарсыздануы, қ уаншылық, ө зен-кө лдердің тартылуы, ө сімдіктер мен жануарлардың сиреп немесе қ ұ рып кетуі, адам баласының денсаулығ ының бұ зылуы жә не жалпы биосфера шегіндегі бұ рын-соң ды болмағ ан климаттың ө згеру қ ұ былыстары ү дей тү седі. Соң ғ ы жылдары антропикалық факторлардың табиғ и ортағ а жә не жалпы биосферағ а ә сері айқ ын біліне бастады. Осығ ан орай, адам баласының іс-ә рекеті бақ ылауғ а алынып табиғ ат тепе-тең дігінің бұ зылмауына жол бермеу жолдары ғ аламдық проблемалар дең гейінде қ арастылуда.

⇐ Предыдущая 1 234 5 6 7 8 9 10 Следующая ⇒